229
1
Tractatus sextus de temporibus intellectus sine
2
quibus sapiens doctor esse non debet
3
[1] Inquit Abubecr: res in medicina expertas non
4
potest quilibet attingere; operari vero cum confidentia
5
que in libris reperiuntur absque sapientia doctorum, res
6
casualis est.
7
[2] Et complexio hominis boni ingenii in opere medi-
8
cine et physice et cognitione prevalet.
9
[3] Plures libros doctorum et physicorum legere et
10
secreta eorum aspicere nimium confert, quilibet enim
11
physicus habet aliquod sibi conveniens.
230
1
[4] Fazt [sic] idem est quod proverbium eiusmodi sunt que
2
sequitur: tempus parvum est in cognitione herbe cuius-
3
libet ex terre nascentibus, sed cognitis est utendum ex
4
quibus copia haberi potest et quas non es expertus,
5
dimittas.
6
[5] Fazt [sic] : non sunt culpandi doctores antiqui eo quod
7
de rebus altioribus sunt locuti et eorum facta in medi-
8
cina vituperanda non sunt et in hiis dubitandum non est,
9
quamvis causam factorum non ostendissent; res enim ra-
10
tionales sunt de quibus locuti sunt.
11
[6] Hominis natura non evadit errorem maxime in rebus
12
difficilibus.
13
[7] Qui ex scientia naturali et ex philosophia adiu-
14
tus non fuerit, nec ex canonibus logicis neque ex ori-
15
zontibus sapientie, et in rebus secularibus delectatur,
16
dubitabilis esse debet et maxime in scientia medicine.
17
[8] Cum Galienus et Aristoteles fortasse in aliquo
18
non concordant, grave est ratione eos concordare.
231
1
[9] Bestiarum frigidarum et humidarum cibus sunt res
2
calide et humide.
3
[10] Virtus spiritualis, naturalis et animalis non
4
solum in libro nostro sunt divise, verum etiam in
5
intellectu.
6
[11] Temperantia rationum earum dominatio est cogni-
7
tio.
8
[12] Quemadmodum in mentibus et faciebus et membris
9
homines patribus et avis existunt similes, ita et in an-
10
tiquis egritudinibus hereditantur et maxime in egritudi-
11
nibus membrorum principalium.
12
[13] Cum infirmum curaveris, cum rebus ad temperan-
13
tiam accidentibus cures et cum odoriferis si potueris
14
cum hiis egritudinem vincere et hoc est rationale.
15
[14] Ligamentum spiritus cum corpore debile, caveas
16
ne cum fortibus medicinis destruas.
17
[15] Corporis vitalis fit destitutio, cum propter
18
egritudinem membrorum non principalium medicina quis
19
utitur violenta, principalia membra resolvens et com-
20
plexionem destruens.
232
1
[16] Cibaria confortantia odoris boni, temperamento
2
vicina, virtutem naturalem conservant et membra princi-
3
palia confortant.
4
[17] Cum egrum curas, virtutem naturalem vigora;
5
quia sic faciendo quamplures egritudines removes; si
6
vero eam dimiseris, medicinis quibus uteris eam des-
7
truis.
8
[18] Epar et stomachus medicinas recipiunt naturali-
9
ter et cibaria, et, si res inconvenientes receperint,
10
facilius patiuntur.
11
[19] Dolores acuti calidi velocius frigidis corrum-
12
punt propter caloris acumen.
13
[20] Quando corpus egritudine invasum fuerit, non
14
curetur cum rebus principalia membra ledentibus, quod
15
si feceris nocebis cum confortare te crederis.
16
[21] Spiritus naturam corporis sequitur maxime si do-
17
lor existerit in membro principali et, cum dolor hoc mo-
18
do fuerit, confortetur spiritus cum odoribus et visibi-
19
libus placentibus et audibilibus et cum aliis rebus pla-
20
centibus, et hec cura corpori existit convenientior.
233
1
[22] Medicinas accipere que caput purgant post cenam,
2
cum dormiendi est tempus, magis est conveniens, ab ex-
3
tremitatibus sic melius deducuntur humores; hac enim
4
hora interiora vigent fortitudine.
5
[23] Cum egritudo a complexione corporis diversa fue-
6
rit, curari non debet cum rebus complexioni contrariis,
7
maxime si egritudo fuerit in membro principali.
8
[24–25] Egritudo complexioni membri similis cum medi-
9
cina complexioni affini curari non debet, potius dimit-
10
tas quam curares egritudinem cum medicina complexioni
11
simili.
12
[26] Ut dictum est melius enim cum medicina membro
13
contraria eam curari.
14
[27] Ethicos cum rebus complexionem vigorantibus cu-
15
ra et a temperantia non remotis.
16
[28] Cum paucioribus medicinis humorem a corpore re-
17
movere que cognite sunt, sanius est quam si cum pluri-
18
bus eam expellas, singulares enim medicine non sunt du-
19
bitabiles et composite in virtutibus dubitantur; anti-
20
qui enim physici in medicinis compositis dubitabant ut
21
singularium virtutes agnoscerent.
22
[29] Cum hiis medicinis debemus operari quarum virtu-
23
tes sciverimus et quarum operationes erga naturam nove-
24
rimus manifeste.
234
1
[30] Utile est medico noscere quod humores yeme et
2
vere plures sunt et estate, autumpno pauciores; facilius
3
ergo autumpno et estate curantur egritudines.
4
[31] Egritudinem in membro radicali existere signum
5
est dissolutionis corporis.
6
[32] Cum humoris innaturalis effectum reprimis et na-
7
turam in equitate dimittis, convenientius operaris quam
8
si cum vomitu et fluxu eum removeris, omnis enim vomitus
9
vel fluxus debilitatem nature operatur, et hoc consilium
10
tibi affectuosi presto cum humorem membrum principale
11
noveris non petere, quod si forte membrum principale pe-
12
tierit omnino expellas.
13
[33] Apostema debilium ex egritudine non repercutia-
14
tur, membra enim eorum principalia sunt debilia et ex
15
hoc membra eorum debent potius confortari quam putredi-
16
nem apostematis recipere, et, quanto plus apostema cre-
17
verit, tanto enim eorum membra interiora magis vigoran-
18
tur.
19
[34] Homines in quinto et sexto climate degentes de-
20
bent flebotomari potius quam in primo vel septimo exis-
21
tunt et minus omnium qui in secundo sunt et tertio et
22
quarto climate.
235
1
[35] Cum apostema in membro principali fuerit et
2
egrotans dolorem non senserit, nature defectum protendit
3
et maxime si a colera vel sanguine fuerit generatum, et
4
raro huiusmodi egritudines contingunt.
5
[36] Frigida et humida corpora naturaliter parum ex
6
cibariis pro nutrimento recipiunt et quod expellunt est
7
minus, sed eorum fluentia sunt habilia et egritudines
8
quas habent sunt difficiles ad curandum.
9
[37] Corpora calida et sicca multum ex cibariis pro
10
nutrimento suscipiunt et multum appetunt quorum ventres
11
sunt sicci et eorum egritudines curari sunt habiliores.
12
[38] Ethici ex egritudinibus cum cibaria nocentia de-
13
siderant, medicus ea sic preparet ut eorum malitia aufe-
14
ratur et appetenti ea ministret.
15
[39] Doctores medicine egros debent consolari etsi
16
signa mortis perpendant, corpora enim hominum spiritus
17
eorum sequuntur.
18
[40] Spiritus doctoris habile adiutorium prestat egris, et eius contrarius non prestat.
19
[41] Layci qui ex ingenio primo volunt iudicare et
20
iuvenes qui res non sunt experti, interfectores existunt.
236
1
[42] Decet magistrum interrogare egrum ut causam
2
egritudinis interiorem vel exteriorem agnoscat et postea
3
rationale iudicium prestare poterit.
4
[43] Decet magistrum ut ab aliis doctoribus urinarum
5
iudicia inquirat et eorum verba audiat, et non verecun-
6
detur egrotantem interrogare ut sciat an egritudo intra
7
venas vel extra existat.
8
[44] Dubitabilis est doctor qui iudicat facile.
9
[45] Decet magistrum complexionem egri noscere in sa-
10
lute ut, cum res ipsi placentes in sanitate cognoverit,
11
ei promittat cum ab egritudine captus fuerit.
12
[46] Decet paraliticos ut corporibus suis naturalem
13
caliditatem approximent cum factura que non sit ignis
14
caliditas sed incorruptarum virginum. [*]Paragraph 47 is misssing in this translation.
15
[48] Homines a consuetudinibus removere est diffici-
16
le, maxime si usus antiquus fuerit.
17
[49] Quemadmodum res cocte absque ignis caliditate et
18
aque humiditate non possunt excoqui, sic nec digestio ce-
19
lebratur absque humiditate et innato calore.
237
1
[50] Nobis est conveniens ut humores in principio
2
egritudinis relinquamus, sed si valde distemperati natu-
3
ram violaverint, eos omnino removeantur.
4
[51] Decet magistrum ut, cum humores intra venas con-
5
tentos purgare voluerit, medicinam cibo similem faciat
6
ut ad venas procedat et a natura non existat diversa,
7
quod si fecerit humores ad purgandum aptos faciet et si
8
vim fortasse inferre voluerit naturam variat.
9
[52] Cum humorem purgare volueris medicinam ante pre-
10
pares cum medicinis et cibariis placentibus, que ciba-
11
ria medicine naturam habeant.
12
[53] Non opus balnei calidum infrigidare vel frigidum
13
calefacere, sed solvere et humectare et abstergere et
14
sudare.
15
[54] Potius tyriace opere indigemus cum sudorem pro-
16
vocare volumus et expellere et solvere, tam in iuvenibus
17
quam in antiquis, et in debilibus ab egritudine et maxi-
18
me in iuvenibus fortis nature.
19
[55] Facilius exteriores egritudines vere et estate
20
curantur et e contrario interiores.
238
1
[56] Non sunt pauciores egritudines que cum defectu
2
accidunt quam que cum superfluitate procedunt et in hoc
3
magistrorum error existit qui statim ad purgandum sunt
4
habiles.
5
[57] Cum medicinam ministraveris et humorem quamvis
6
in membro aliquo existentem non purgaveris cessa et pur-
7
gatione non utaris, corpori enim nocebis et egritudines
8
generabis.
9
[58] Ossa et membra hominum frigide et humide com-
10
plexionis sunt debilia et egritudinibus preparantur, sed
11
facilius curam recipiunt.
12
[59] Apostemata puerorum expellas exterius, caveas
13
enim ne membra interius dissolvantur et maxime si egri-
14
tudinis materiam a matre reduxerit.
15
[60] Contra usum egri omnino in medicatione procedere
16
non est conveniens, sicut si in die quadam aeri expona-
17
tur et in die reliqua vento calido.
239
1
[61] Egritudines calide in antiquis timorosiores sunt
2
quam in iuvenibus et in eis facilius terminantur vel ad
3
bonum vel ad malum; nutrimenta enim que ex cibariis an-
4
tiqui suscipiunt frigiditati attinent et de eis non est
5
timor nisi propter caliditatis innate debilitatem.
6
[62] Egritudines frigide in antiquis cure difficilio-
7
res existunt et in iuvenibus e contrario faciliores.
8
[63] Balnea et medicina temperata prosunt egritudini-
9
bus sibi contrariis id est distemperantiis multum.
10
[64] Homines qui cibariis usi sunt grossis et debiles
11
sunt, post laborem statim suum cibum non sumant et vir-
12
tuosi ante cibum laborent.
13
[65] Qui cibariis abstinet si laborat egrotat et hec
14
egritudo difficilis. [*]Paragraph 66 is misssing in this translation.
15
[67] Paralitici et spasmatici primo, secundo, tertio,
16
quarto et septimo climate non fiunt nisi ex defectu cali-
17
ditatis innate et propter remotionem temperantie vel
18
sunt huiusmodi propter superfluitatem frigoris et ideo
19
statim purgari non debent. [*]Paragraph 68 is misssing in this translation.
240
1
[69] Cum a capite vel cerebro et extremitatibus humo-
2
res purgare volueris, pillulas in quantitate magna et
3
post cenam ante sompnum ministra.
4
[70] Cum humores superflui in stomacho fuerint, medi-
5
cinas redactas in pulverem ministra qui bene sit cribel-
6
latus.
7
[71] Cui membra principalia debilia vel egra fuerint
8
et tu vis medicinam tribuere laxativam ante egritudinem
9
cognoscas.
10
[72] Cum humores ab intestinis volueris removere, in
11
ieiuno medicinam ministra et pillulas in forma minutas
12
et humidas et precipe egroto ut moveatur.
13
[73] Cum pillulas informatas antiquas inveneris, ne-
14
mini ministres nisi ante in aqua calida eas humectaveris.
15
[74] Omnis medicina laxativa omnino purgat coleram.
16
[75] Qui LX annis vixerit non purgetur cum medicinis
17
proprie coleram purgantibus, omnes enim medicine absque
18
dubio coleram expellunt cum qua caliditas innata et hu-
19
miditas expelluntur.
241
1
[76] Qui membra principalia habent debilia naturali-
2
ter, a medicinis calidis abstineant et preparentur ne
3
sint violente sed temperamento affines. [*]Paragraph 77 is misssing in this translation.
4
[78] Ab egritudinibus convalescentes a labore absti-
5
neant secundum comparationem sue egritudinis et cibariis
6
illis utantur quibus consueverant ante tempus egritudi-
7
nis.
8
[79] Decens est magistro ut a cura propria non rece-
9
dat propter egritudinis diuturnitatem, neque a cura de-
10
viet propter malum irrationabile quod acciderit.
11
[80] Egro erit conveniens ut unum tantum physicum
12
eligat, error enim unius magnam infamiam non adducit et
13
unius utilitas quam in egro efficit potius collaudatur.
14
[81] Qui quamplures physicos in egritudine sua inter-
15
rogaverit in errorem omnium incidit.
16
[82] Apostema antiquorum non repercutiatur, principa-
17
lia enim eorum membra sunt debilia ad recipiendum et
18
corrumpitur corpus, si propter multitudinem male mate-
19
riei diminuatur natura: quamvis humores superfluos pue-
20
ri vel senes habeant, non propter hoc purgari debent cum
21
medicina violenta, debiles enim habent naturas.
242
1
[83] Ad eam temperantiam, si potes, egrum reducas
2
quam ante egritudinem habere consueverat.
3
[84] Nisi sanitatem alicuius agnoveris, recessum a
4
sua temperantia non cognosces neque egrum perfecte cura-
5
bis.
6
[85] Multorum complexiones ad temperamentum credes
7
reduci que potius ad egritudines reducuntur.
8
[86] Bonam habitudinem cum forti virtute si superflue
9
solvere volueris errabis, sed cum laxativis temperate
10
procede.
11
[87] Si recte operari volueris unicuiquam egritudinem
12
curam propriam adhibeas secundum ingenium tuum et intel-
13
lectum.
14
[88] Omne quod sub spera lune continetur secundum
15
uniuscuiusque gradus diversitatem minuitur vel augetur
16
vel aliqua immutatione mutatur, nunquam enim in eodem
17
statu poterit permanere.
243
1
[89] Nichil ex medicina existit facile, si enim par-
2
vam egritudinem consideraveris, forsan cura erit diffi-
3
cillima, et, si violentam egritudinem recte perpenderis,
4
forte magis cure approximabit quam parva.
5
[90] In egritudinibus facile non precipites iudicium,
6
quamvis urinam habeas in presenti, nisi postquam egrum
7
videris et eum interrogaveris et recte estimaveris.
8
[91] Qui in experimentis confisus rationem physicorum
9
dimiserit, a ratione erit semotus.
10
[92] In omni egritudine egrum interroga.
11
[93] Omnis febris naturam excedit, sed in quibusdam
12
debiliores et in quibusdam fortiores, et hoc secundum
13
humorum diversitates et ideo febris colerica a <frigi-
14
ditate> superflua non debet extingui, nec febris quarta-
15
na cum frigiditate humectante curetur.
244
1
[94] Cui apostema ad similitudinem rose que malogra-
2
nato est similis et corpus ob hoc infirmum fuerit, si
3
exterius ad albedinem decline fuerit, nunquam membrum ad
4
temperantiam pristinam reducetur.
5
[95] Dolores antiquos et debilitatem membrorum filii
6
a patribus contrahere consueverunt, sed fortasse in fi-
7
liis vel minuuntur vel augentur. [*]Paragraph 96 is misssing in this translation.
8
[97] Qui egritudinem habuerit diuturnam et urina eius
9
similitudinis fuerit urinis sanorum, sanari non poterit.
10
[98] Medici complexio temperata esse dicitur ut neque
11
secularibus intendat omnino neque earum expers existat.
12
[99] Cum tempus corruptum fuerit propter veris humi-
13
ditatem superfluam, in estate protendit egritudines sci-
14
licet vertiginem, serpiginem, scabiem et apostema, sed
15
has egritudines evadent qui fluxum ventris habuerint.
245
1
[100] Mulieres que multum dormire consueverunt super
2
dextrum latus vix parient feminam.
3
[101] Fetus debilitatur et eius membra principalia,
4
si pregnanti medicina laxativa adhibeatur.
5
[101 bis] Filii nati ex muliere coeunte retro effi-
6
ciuntur sodomite et filie valde incontinentes.
7
[101 ter] Dubitabilis esse debet qui a societate fe-
8
minarum omnino est remotus et iuvenum societate congau-
9
det.
10
[102] Non accidunt egritudines minus ex humorum quan-
11
titate quam ex ipsorum habundantia et in hoc est error
12
doctorum qui statim farmaciis uti volunt.
13
[103] Omnia venenosa et maxima que vaporosa sunt ca-
14
piti cerebroque novica.
246
1
[104] Quemadmodum planete in longitudine et altitudi-
2
ne et latitudine diversificantur, ita voluntates et com-
3
plexiones variantur.
4
[105] Diversitas latitudinis terrarum, complexiones et
5
mores et cibaria diversificant usque quo planeta fuerit
6
a sero in quartum et a quarto in secundum gradum; et
7
hec diversitates similes sunt diversitatibus que in her-
8
bis accidunt, ex eo quod quedam sunt ortolane et quedam
9
montane et quedam que nascuntur in campis.
10
[106] Decet medicum unguenta diversificare secundum
11
diversitates naturarum membrorum.
12
[107] Melancolia in iuvenibus cum medicina forti pur-
13
gari non debet, pauca enim est in eorum corporibus et
14
non bene adheret corpori et ob hoc si medicina violenta
15
fuerit de principali totam removet.
16
[108] Bonum est doctori cum dietis egritudinem cura-
17
re vel removere si potest et non cum medicinis.
18
[109] Si longo tempore quis medicina vel vomitu usus
19
non fuerit, et vomitus vel fluxus ventris ei accidit,
20
non est ab eo privandus.
247
1
[110] Parum diversificantur ventositates in corpori-
2
bus que absque vapore sunt.
3
[111] Urine que sanitatem ostendunt in hominibus non
4
commutant in substantiis et coloribus.
5
[115][*]Paragraph 115 has a different position in this translation. Complexionum equalitas in salute in hominibus
6
non est eadem in humorum multitudine et in corporibus.
7
[112] Qui in salute egri urinam non respexerit, in
8
egritudine eam perfecte cognoscere non potest nec in ip-
9
sius cura veritati prorsus est affinis.
10
[113] Debiles ex egritudine et ex iuvenibus et anti-
11
quis cum habuerit apostema, non repercutiatur cum medi-
12
cinis violentis et fortibus nec exterius attrahatur cum
13
fortibus medicinis sed cum temperatis.
248
1
[114] Cum in ratione hominis fuerit perturbatio cum
2
frigore et siccitate, utaris calidis rebus et humidis
3
odoriferis vaporantibus que cerebrum per aeris attrac-
4
tionem alterent interius et exterius et ligetur patiens
5
ne iuncturas exponat.
6
[116] Antiqui qui ex consuetudine quater in anno mi-
7
nui consueverunt, cum ad XL annos pervenerint ter in an-
8
no minuantur et cum ad LX pervenerint bis et cum ad LXX
9
semel et post hoc omnino a minutione caveant.
10
[117] Senes post annos LX a minutione capitalis vene
11
caveant neque qui LXXV annos habent minuantur a vena ba-
12
silica.
13
[118] Senes qui in iuventute multum minui consueve-
14
runt, cum ad LX annos pervenerint infrigidantur et para-
15
lisi capiuntur, et maxime qui frigidi et humidi sunt na-
16
tura.
17
[119] Principalium membrorum virtutem maxime custo-
18
dias, humores enim recipiunt et non expellunt de facili
19
et iterum virtus minuitur.
249
1
[120] Qui patres et avos in sua generatione iuvenes
2
habuerint, membra principalia habent fortia et eorum
3
virtutes maiores, et hiis contrariis contraria accidunt.
4
[120 bis] Si tamen patres et avi senes fuerint, habi-
5
liores habent memorias et rationes.
6
[121] Hominibus calide et humide complexionis cito
7
tristitie eveniunt et sic in eis citius egritudines ge-
8
nerantur.
9
[122] Qui odorabilia et res saporiferas abhorruerint,
10
habent humorum copiam putridorum.
11
[123] In omni civitate in qua nubes esse consueve-
12
runt, capita in ea degentium a vaporibus replentur ex
13
quibus vaporantibus catarrum consuevit generari et in
14
hoc tempore extremitates corrumpuntur.
15
[124] Cum in civitate in estate fuerit nebula, in eo
16
anno febres putride generantur.
250
1
[125] Ieiunium in estate corpus abstergit et colorem
2
pallidum efficit et melancoliam generat et visus debili-
3
tatem.
4
[126] Sanguis qui cito ad aerem coagula-
5
tur terrenis humoribus est contrarius.
6
[127] In omni civitate a mari elongata, homines de-
7
gentes habent corpora sicciora.
8
[128] In omni terrarum genere tempora quattuor non
9
sunt eadem, cum sol existit in aliqua quarta circuli si-
10
gnorum; cum enim frigus acciderit in quibusdam terris,
11
in terris aliis estas eveniet et cum in quibusdam ver
12
illi eveniet, accidit autumpnus in alia et quemadmodum
13
mutantur tempore, ita et mores et voluntates diverse
14
sunt.
15
[129] Similiter cum hii, qui in Egipto sunt, habent
16
ver, qui in India versantur, habent estatem et illi qui
17
morantur sub equatore diei, duas habent yemes et duo ve-
18
ra et duas caliditates et duos autumpnos in omni anno;
19
et ideo arbores earum [sic] plures et eorum fructus meliores
20
et acutiores similiter. [*]Paragraph 130 is misssing in this translation.
251
1
[131] Conscius magistrorum in causis egritudinum in
2
eorum experimentis laudandus est. [*]The epilogue is misssing in this translation.