12
1
Liber de somno et uisione
2
quem edidit Jacobus Alchindus, magister uero Gerardus
3
Cremonensis transtulit ex arabico in latinum.
4
Tu, cui Deus occultorum ueritates patefaciat et quem in
5
domo uitae et in domo mortis beatificet, quaesiuisti ut descri-
6
bam tibi quid sit somnus et quid uisio. hoc uero est de sub-
7
tilibus scientiis naturalibus, et proprie in qua transgressio est
8
ad loquendum de uirtutibus animae. et indiget speculator in
9
hac specie scientiae plenaria cognitione eius, quod narraui.
10
nam si abbreuiatur ab hoc. abbreuiatur ab intellectu eius. et
11
demonstratio quidem eius, quod in eadem scripsi, est secundum
12
semitam demonstrationum naturalium. et scripsi de hoc quidem
13
secundum quantitatem quam tibi similiter sufficere aestimaui.
14
adeo tamen prouenit directio.
15
[I]
16
Dico ergo quod cognitio eius, quod accidit rei, non est nisi
17
post comprehensionem scientiae quidditatis rei. somnus uero
13
1
et uisio sunt quae accidunt animae. quare oportet ut specu-
2
latio in hoc sit ei, qui bene disponit sermonem [scientiae] de
3
substantia animae et intelligit dictiones eius et multitudinem
4
conuersionis sermonis ipsius et quod sequitur in hoc de am-
5
biguitate, et quod de uirtutibus animae sunt duae uirtutes
6
magnae, elongatae: sensibilis et rationalis, et quod uirtutes eius
7
mediae inter sensum et rationem inuentae sunt omnes in ho-
8
mine, qui est corpus uiuum crescens.
9
Cum ergo fuerint istae significationes notae — et sunt
10
actu — erit quidditas somni, notarum uirtutum scilicet a qui-
11
bus proueniat notum. et quidditas uisionis nota est sermone
12
breui, pauco etiam numero. et hoc est quia nos dicimus dor-
13
mientem illum qui [dormit et] licet sit uiuus actu, tamen non
14
sentit aliquo quinque sensuum.
15
Somnus igitur est dimissio usus ab anima omnium sensuum.
16
Nos enim cum non uidemus neque audimus neque odora-
17
mus neque gustamus neque tangimus, absque aegritudine acci-
18
dente, et sumus secundum naturas nostras, dormimus.
19
Somnus igitur cum integritate descriptionis est cum dimittit
20
uiuus, fixus secundum naturas suas in sanitate, usum omnium
21
sensuum, per naturam.
22
Si ergo fuerit hoc, sicut dictum est, tunc iam apparet
23
quid sit uisio, cum scitum est quae sunt uirtutes animae et
24
quae de eis est uirtus, quae nominatur formatiua, scilicet uirtus
14
1
quae facit nos inuenire formas rerum indiuiduales sine materia,
2
scilicet cum absentia suorum subiectorum a sensibus nostris.
3
et est illa quam nominauerunt antiqui sapientum graecorum
4
phantasiam.
5
Differentia namque inter sensum et hanc uirtutem formati-
6
uam est, quod sensus facit nos inuenire formas suorum sensa-
7
torum delatas in materia sua, haec autem uirtus facit nos in-
8
uenire formas indiuiduales exspoliatas, sine subiectis cum linea-
9
tione sua et omnibus suis qualitatibus. et haec quidem uirtus
10
perficit suas operationes in dispositione somni et uigiliae. uerum-
11
tamen in somnis est magis apparentis operationis et formationis,
12
quam in uigilia.
13
Inuenimus enim quandoque uigilantem, cuius anima qui-
14
busdam suis utitur sensibus, imaginari formam rerum indiuidua-
15
lem, in qua cogitat. et secundum quantitatem profundationis
16
cogitationis in eo et dimissionis usus sensuum, est illa formatio
17
magis apparens ei, ita ut quasi testificetur eam suo sensu. et
18
illud est quoniam, quando aduenit ei occupatio in cogitatione
19
sua, qua uacet a sensibus, priuatur usu uisus et auditus. nos
20
enim multotiens inuenimus cogitantem interrogari et non respon-
21
det, et, re existente coram uisu ipsius, cum egreditur a cogita-
22
tione, si interrogatur an uiderit eam an non, enuntiat se non
15
1
uidisse eam. et similiter accidit ei in reliquis sensibus, secun-
2
dum modum eorum. et hoc quidem est in communitate homi-
3
num repertum priorum in excellentia, quae est in mente et
4
ratione et uirtute discretionis, uirtus animarum excellens facit
5
eos inuenire formas rerum denudatas, et non uacant a plurimo
6
sensu.
7
Cumque profundatur cogitatio adeo ut non utatur aliquo
8
sensuum omnino, tunc peruenit ei cogitatio ad somnum, et fit
9
uirtus ei formatiua fortior quam unquam sit, ad hoc ut faciat
10
apparere operationes suas, cum non occupetur ad dandum animae
11
suae formam inuentionum cogitationum sensibilium. uidet autem eas
12
cum sensu exspoliatas et non est differentia inter eas omnino.
13
immo cum cogitatione sua, in omni in quo cogitat, apparet ei
14
forma cogitationis denudata semper firmius et manifestius et
15
melius quam sui sensati. quoniam sentiens recipit sensata sua
16
instrumento secundo, cui accidit fortitudo et debilitas extrinsecus
17
et intrinsecus simul. haec autem uirtus formatiua recipit id,
18
quod recipit, sine instrumento secundo, quare non accidit ei uir-
19
tus aut debilitas. immo non recipit ipsum nisi per animam ex-
20
spoliatam. non ergo accidit in ea conturbatio neque corruptio,
21
quamuis sit in uiuo recepta cum instrumento primo, communi
22
sensui et rationi, et sit haec uirtus formatiua et aliae de uirtu-
16
1
tibus animae scilicet in cerebro. hoc enim membrum positum
2
est omnibus istis uirtutibus naturalibus. sensui autem [similiter]
3
sunt posita instrumenta secunda, sicut oculi [et cerebrum] et
4
aures et carunculae narium et nasus et lingua et palatum et
5
uuulae et omnes nerui tactus. nam sicut cum cerebro superuenit
6
corruptio instrumento uirtutum animalium administratarum illi
7
membro a cerebro, similiter accidit id sensui, et, propter id
8
quod accidit ex istis instrumentis secundis in fortitudine et de-
9
bilitate sua, est comprehensio eius debilior quam comprehensio
10
illius, cui non sunt instrumenta. accidentia enim accidunt ei ex
11
duabus partibus plurimum, scilicet instrumento primo et secundo.
12
et saluatur plurimum illius in primo, et accidunt ei accidentia
13
in secundo. uirtus enim formatiua saluatur multotiens in in-
14
strumento primo, sicut saluantur aliae et priuantur in secundo.
15
quare non accidit ei ex parte eius accidens. quare sunt opera-
16
tiones eius semper et ipsius inuentiones nudae et manifestae. sensui
17
uero in omnibus operationibus accidit diuersitas propter dispositio-
18
nem diuersitas horum instrumentorum secundorum, scilicet per-
19
mixtio, semper. quapropter fit quod uirtus formatiua inuenit sua
20
inuenta, quae inuenit sensus cum materia, firmius et manifestius.
21
Et iterum forma, quae est in materia, sequitur materiam.
22
non enim omnis materia est susceptibilis omnis formae. nam
23
si sigillo uno sigillauerimus ceram et lutum clarum et lutum
24
turbidum et lutum gypseum, egredietur impressio in eis diuersa,
25
secundum quantitatem luti. quod de eo enim subtiliores habet
17
1
partes et longinquius est a raritate, est magis susceptibile formae
2
et uehementius reddens descriptionem formarum.
3
Similiter est sensatum sequens subiecta suorum sensatorum.
4
inuenimus enim in eis conturbationem et tortuositatem et reli-
5
quas species diuersitatis, accidentes eis ex parte materiae. et
6
omnis quidem diuersitas accidit ei ex parte materiae. uirtutis
7
autem formatiuae sensibilis, cum materia sua, non accidit formis
8
corruptio accidens ex materia. et propter illud inuenimus for-
9
mam somnialem firmiorem et meliorem.
10
Et iterum ipsa inuenit quod non inuenit sensus omnino.
11
nam ipsa potest componere formas. sensus uero formas com-
12
ponere non potest, quoniam non potest commiscere materiam
13
neque operationes eius. uisus autem non potest facere nos in-
14
uenire hominem habentem cornua, aut pennas aut aliud ab hoc
15
de illis, quae non sunt homini in natura, neque animal irra-
16
tionale rationale. non enim potest illud, cum non sit inuentum
17
in materia sui sensati omnino, cuius est, ut inueniat formas in
18
ea. cogitatio uero nostra non prohibet nos quin imaginemur homi-
19
nem uolantem, cum non sit pennatus, et lupum rationalem. et
20
haec quidem uirtus formatiua non est formatiua nisi cognitionis
21
sensibilis, quaecunque cogitatio accidit ei. et apud uacationem suam
22
ab omnibus sensibus exemplificatur [uel imaginatur] forma illius cogi-
23
tationis nobis nuda absque materia. quare inuenimus in somno
24
de formis sensibilibus quod non inuenimus cum sensu omnino.
25
Iam ergo manifestum est nobis quid sit uisio, per illud
26
quod diximus.
18
1
Visio igitur est cum anima utitur cogitatione et dimittit
2
usum sensuum ex parte sua. ex impressione uero sua, ipsa est
3
sigillatio formarum imaginationis, super quam cadit cogitatio ha-
4
bentium formam in anima cum uirtute formatiua, propterea quod
5
anima dimittit usum sensuum et adhaeret usui cogitationis.
6
[II]
7
Quare autem uideamus quasdam res antequam sint? et
8
quare uideamus res cum interpretatione significantes res an-
9
tequam sint? et quare uideamus [quasdam] res facientes
10
nos uidere contrarium earum? et quare uideamus res et non
11
uidemus eas, neque uidemus earum interpretationem, [et] neque
12
uidemus contrarium earum omnino?
13
Causa in hoc est quod inest animae earum scientia per
14
naturam et quod ipsa est locus specierum omnium rerum sen-
15
sibilium et rationalium.
16
Et ante nos quidem dixit etiam illud Plato philosophus
17
Graecorum et aperuit illud et narrauit ab eo philosophus eorum
18
famosissimus Aristoteles in sermonibus naturalibus.
19
Et Plato quidem non dixit illud nisi quia sunt res notae
20
omnes aut sensatae aut rationatae, et est animae inuentio ratio-
21
natorum cum inuentione sensatorum, et fuit illud propter quod
22
dixit quod anima est sentiens, scilicet quod ipsa inuenit sensata
23
in essentia sua. et dixit quod [ipsa] et rationalis, quoniam
24
ipsa inuenit rationata in essentia sua. et non est sensatum in
19
1
anima res alia nisi sentiens. nam non est ibi aliud et aliud,
2
scilicet non est nisi essentia una, simplex. sentiens igitur [eius]
3
in dispositione sui sensus non est praeter sensatum, quoniam
4
abscisum est in ea ipsum sensatum, scilicet forma sensati. non
5
ergo formae in ea sunt res aliae quam ipsa. immo ipsa in illa
6
dispositione essentiae suae inuenit illam formam. et similiter
7
rationatum eius non est nisi uirtus eius nominata ratio, cum sermo
8
noster sensatum non sit nisi indiuidua et sermo noster rationatum non
9
sit nisi species et quae sunt supra species usque ad genus genera-
10
lissimum; uirtus enim inueniens sensatum, quae est communis
11
animalibus omnibus, est inueniens formas indiuiduarum rerum,
12
scilicet formam indiuidualem, quae est coloratio et figuratio et
13
degustatio et uocatio et odoratio et tactatio et omne quod est
14
sic ex formatione habentium materiam [et formam]; et uirtus
15
inueniens rationatum, quod est inuentum hominis, est inueniens
16
species rerum et discretiones specierum earum et quae conse-
17
cuntur eas. cum ergo sensatum est inuentum in anima, tunc
18
non est sentiens in anima nisi sensatum. et similiter ratio ani-
19
mae non est nisi rationatum, in dispositione cum anima inuenit
20
rationatum. ratio igitur in anima est rationatum et sensus est
21
sensatum, cum sint inuenta animae. ante uero quam inueniatur,
22
sensatum est forma indiuiduorum et rationatum est forma eorum
23
quae sunt supra indiuidua, scilicet specierum et generum. et
24
species quidem et indiuidua sunt omnia nota. ipsa igitur sunt
25
sentienti et rationanti, scilicet inuenta animae. sunt ergo omnia
20
1
in anima. propter hoc ergo dixit Plato, quod anima est locus
2
omnibus rebus sensatis et rationatis.
3
Anima igitur est sapiens per naturam, quoniam scientia
4
omnis non est nisi sensui et rationi et illis quae sunt de genere
5
eorum et specie ipsorum.
6
Et quia iam appropinquatur ut ostendamus quae causa sit
7
in diuersitate dispositionum uisionis in antecessione suae cogni-
8
tionis, tunc dicamus quod anima propterea quod est sapiens
9
per naturam suam uigilantem sensibilem, quandoque innuit res
10
antequam sint aut indicat eas ipsas. cum ergo est res prae-
11
parata integritati receptionis cum mundificatione accidentium
12
quibus corrumpitur receptio uirtutum animae, et anima est fortis
13
ad demonstrandum ut faciat apparere impressiones suas, in in-
14
strumento essentiae uiui, [et] reddit res ipsas antequam sint
15
et secundum quantitatem dispositionis suae in bonitate. similiter
16
fit multotiens quod ipsa dat [eis] res ipsas. dispositiones enim
17
unius instrumenti de instrumentis animae, scilicet in indiuiduis
18
habentibus animas completas scilicet humanas, quandoque diuer-
19
sificantur in temporibus. quare fiunt quandoque susceptibiliores
20
et quandoque debilioris receptionis. haec ergo est causa in ui-
21
sione, a qua antecedit praeuisio rei, antequam ipsa sit.
22
Innuitio autem est quando instrumentum minus est
23
praeparatum ad recipiendum praeuisionem animae, qua enuntiet
21
1
de nominibus ab eis. ipsa enim tunc subtiliatur ut eueniat uiuo
2
quod uult euenire ei per innuitionem. uerbi gratia, sicut ipsa
3
uult ut [ipsa] faciat eum uidere uiatorem, quare facit uidere
4
ipsum quod uolat de loco ad locum, innuitur ergo ei transmu-
5
tatio. et similiter quando non potest instrumentum recipere
6
causas cogitationis mundae. nam sicut inuenitur de hominibus
7
uiuis qui cogitat de re antequam sit et utitur cogitatione sua
8
sana cum propositionibus ueris ad similitudinem illius rei, gene-
9
rantibus ueritatem conclusionum ad omne illud de quo cogitauit
10
et indicat res, et debilitantur dispositiones aliorum hominum ab
11
hoc ut egrediatur huiusmodi cogitatio ab eis. quare fiunt eorum
12
credulitates aestimationes. et aestimatio habet duas extremitates
13
contrarias, scilicet est ita et non est ita. et tunc si accidit
14
casus aestimationis super rei ueritatem, est uera; et si
15
accidit casus super contrarium ueritatis, est aestimatio falsa.
16
similiter accidit in uisione, cum abbreuiatur ab ordine co-
17
gnitionis in antecessionibus. quoniam fit cogitatio eius aesti-
18
matio. quae igitur cadit super ueritatem rei, est interpretatio,
19
scilicet quod innuitur, et quae cadit super contrarium ueritatis,
20
est illud quod significat, scilicet contrarium eius quod uidit ui-
21
uum de uisione.
22
Istae ergo sunt intentiones cogentes animam ad uisionem
23
uel ad innuitionem, et est de assimilatione in uigilatione, si-
24
cut diximus.
22
1
Putatio igitur, siue aestimatio habens duas extremitates,
2
uerificatur quandoque et mentitur alia uice. instrumentum enim
3
si forte sit ad recipiendum innuitionem ueram, egredietur
4
res uera. sicut facit aestimator aestimationis fortis, ca-
5
dens cum ueritate rei, quamuis non sciat illud scientia completa,
6
demonstratiua, scilicet argumentatione, quoniam cadit cum ueri-
7
tate rei.
8
Qui autem est debilis cogitationis est strictae cogitationis
9
in uigilia. nam unusquisque amborum conuenit ueritati quando-
10
que et conuenit falsitati quandoque. cum autem debilitatur in-
11
strumentum a receptione innuitionis, quae est similis fortitudini
12
aestimationis, uenit res e contrario. aestimator enim aestima-
13
tionis debilis est errans. contrarium igitur semper est uerum.
14
et hoc quidem est uisio, quam qui uidet uidet contrarium
15
eius, quod uidet in somnio suo. sicut qui uidet hominem mortuum
16
et prolongatur eius tempus; et uidet hominem factum pauperem
17
et crescit census eius, et quae sunt ita. cum autem debilitatur
18
instrumentum debilitate cum qua non recipit aliquem eorum or-
19
dinum, non est ei ordo, quo narretur, neque conditiones conuenien-
20
tes, et diuersificatur sicut est illud, quod accidit permiscenti cogitatio-
21
nes in uigilia. fortasse enim ipse uult componere dictionem nedum ali-
22
quo subtilietur ex locutione communi et loquitur plurimo sermone et
23
1
permiscet ipsum. et est de illis quos communitas nominat plurimi
2
casus in dictione, sicut narratur de Hamet filio Nazir, et
3
aliis. et huiusmodi uisio, quae est secundum hanc similitudinem,
4
est quae nominatur ahlagat[e], et hoc nomen non est deriua-
5
tum nisi ex ipsis ahlagat. ahlagat enim est ramus arboris
6
mortuae. ipse enim est communicans arbori cum nomine, per
7
similitudinem longinquam. similiter haec uisio ergo est commu-
8
nicans uisioni mortuae nomine, non ueritate intentionis.
9
[III]
10
Causae autem propinquae facientes dormire uiuum sunt
11
infrigidatio cerebri et infusio eius. nam cum ipsum humectatur
12
et infunditur, mollificatur a dispositione suae aequalitatis et
13
praeparationis ad motum sensibilem, cum instrumenta sensus
14
sint procedentia et crescentia ex cerebro, sicut iam diximus in
15
similibus sermonibus ad illud, scilicet in sermonibus de natura
16
animalium. dimittit enim anima usum sensuum propter difficul-
17
tatem illius et declinat ad cogitationem et accidit somnus et
18
quod uidetur in somno. at causa humectans cerebrum et infri-
19
gidans ipsum est profundatio caliditatis in corporibus uiuis in-
20
trinsecus et frigus extremitatum eius et eleuatio uaporis humidi
21
subtilis propter submersionem caliditatis in interioribus corporis
22
ad cerebrum.
23
Et de significationibus ad illud est quod, quando nos mul-
24
tum replemur de cibo humido et frigido et quiescere facimus
24
1
caliditatem nostram, tunc infrigidatur quod apparet de corporibus
2
nostris et humectatur caliditas et mollificantur sensus et graue
3
fit nobis uti eis, et illi, quorum usus est cum apertione, clau-
4
duntur. et si uiuum sit secundum dispositionem ne ualeat eos
5
claudere, natura praeparat eis quod ipsos claudat a sensu, sicut
6
est id quod accidit oculis. ipsa enim conuertit nigredinem
7
eorum et occultat sub palpebris superioribus; licet sit natura
8
animalium, quibus possibile est nigredinem sui uisus dilatare et
9
constringere, sicut inuenitur in catis et leporibus et in rapacibus
10
auibus et quae sunt ita. ipsa enim sunt praeparata ad
11
constringendum nigredinem sui uisus et dilatandum eam. et
12
palpebra constructa corrugata est constringens nigredinem, ita
13
ut [cum] fiat in dispositione neque sentiat aliquid propter gra-
14
uedinem usus eius in animali cum frigore cerebri et humiditate
15
eius, ita ut cum nos uolumus prouocare somnum, quiescere
16
facimus corpora nostra a motu et claudimus palpebras et in-
17
geniamus tenebris loca nostra et elongamus a nobis uoces ut
18
destruatur usus sensuum, quare fit somnus, quem definiuimus in
19
principio.
20
Et de significationibus iterum ad illud est quod quando
21
nos ingredi facimus cogitationem nostram introitu uehementi et
22
incuruamur ad inspiciendum in libris, cogitatione in eis existente,
23
et quiescere facimus membra nostra ad illud, tunc infrigidatur
24
quod apparet de corporibus nostris propter priuationem calidi-
25
1
tatis accidentis et mollificantur sensus nostri et grauis fit nobis
2
sensus et accidit nobis somnus per illud quod eleuat illud quod
3
de caliditate est intus quod de uapore frigido et humido est
4
accedens ad cerebra nostra.
5
Et de hoc iterum est illud quod accidit nobis in succes-
6
sione laboris uehementis, dum non est in corporibus nostris
7
caliditas extrema egrediens innata. indigemus enim ut quiescere
8
faciamus corpora nostra a motu laborioso. cumque ea quiescere
9
facimus, intrat caliditas et eleuantur ad nostra cerebra illi ua-
10
pores frigidi et humidi et adiuuat nos natura ad illud uehe-
11
menter. illud enim bonum fit ex actu eorum corporibus, quo-
12
niam somnus facit quietem membrorum a motu et euacuat in-
13
strumentum digestionis digestioni et facit adquirere corpus ex
14
cibo restaurationem eius, quod currit ei et resolutum est ex
15
eo per laborem cum hoc, quod euacuat [uel coadunat] etiam ca-
16
liditatem ad coquendum illud, quod est in interioribus corporis
17
concauitatibus, et in suis interioribus. et haec quidem est causa
18
finalis ipsius somni.
19
Creator enim totius, cuius sublimis est fama, posuit ani-
20
mali tempus ad quietem et operationem instrumentorum et uirtutum,
21
quae sunt ad nutrimentum, faciens quiescere corpus uiui cum
22
est resolutum et currens. non enim perficitur id quod replet et
23
nutrit corpus uiui cum illo, quod currit ex illo semper, nisi per
24
illud, quod assimilatur quieti et tranquillitati, id est somno,
26
1
cum fortitudine in digestione. nam si non fuerit ei quies som-
2
nifera, euacuatur natura a digestione cum integritate, et pro-
3
hibetur digestio in uirtutibus suis propter sensum. digestio enim
4
non fit equalis digestio cum administratione sensuum, quae
5
ualeat replere illud quod euacuatur de membris corporis uiui et
6
quadam parte uirtutis. et de significationibus ad hoc est quod
7
illi quorum uirtutes infrigidantur propter uehementiam laboris
8
aut uehementiam euacuationis per expulsionem spermatis aut
9
per medicinas, percipiuntur dormire ut confortentur eorum na-
10
turae ad addendum in digestione. et inuenimus eos, cum eui-
11
gilant post somnum factum, in hoc, quod, cum excitantur, iam
12
recessit ab eis debilitas, quam fecit euacuatio et expulsio per
13
laborem et per medicinas, tota aut plurimum eius, et redierunt
14
uirtutes eorum.
15
et similiter accidit ei cuius perseuera[ueru]nt uigiliae: ue-
16
hementia siccitatis et profundatio temporum et oculorum et sicci-
17
tas cutis faciei super os, et substrahuntur adipes [uel pulpae] dua-
18
rum narium et acuitur nasus et contrahuntur palpebrae et coa-
19
gulatur sputum; sicut illud quod accidit ei qui euacuatur per
20
medicinam aut per coitum. et consumitur humiditas innata,
21
cuius consumptio est causa mortis propter paruitatem qua
22
potest natura de digestione cum uigiliis, cum uirtus eius sit
23
diuisa sensui et omnibus operationibus animae. ita ut ille,
24
cuius perseuerant uigiliae, licet multiplicetur cibus eius, tamen
27
1
festinat consumptioni humiditatis et morti. et illius, cuius
2
somnus multiplicatur cum cibis conuenientibus in adiutorium
3
somni super digestionem, magnificatur corpus et humectatur
4
propter multitudinem nutrimenti.
5
Postquam igitur iam manifestum est quae sint causae
6
somni proximae et longinquae, tunc iam apparet iuuamentum
7
somni in quo sit. Ipse enim, sicut praemisimus, confert in com-
8
plemento nutrimenti, et adiutorio naturae ad firmanda corpora
9
et confortanda ea, scilicet ad restaurationem eius quod elonga-
10
tum est ex eis.
11
Hoc igitur est sufficiens ad illud de quo quaesisti secun-
12
dum locum tuum in speculatione. et eius est haec epistola.
13
Explicit.