1
0
PARS PRIMA
1
INCIPIT TRACTATUS DE SCIENCIA
2
QUE APUD PHILOSOPHOS VOCATUR DIVINA.
3
|1r|[V]Usus fuit apud phylosophos preponere naturalem scien-
4
ciam. Nos autem eligimus preponere divinam eo quod
5
magis necessaria est et maioris diversitatis est; et quoniam
6
ipsa est finis omnium scienciarum et inquisicionis earum.
7
Unde ipsi propter difficultatem et obscuritatem suam post-
8
posuerunt eam; et quia difficilius est eam scire ante na-
9
turalem. Nos autem interponemus aliqua de naturalibus
10
sine quibus non potest divina intelligi; et complebimus id
11
quod dicturi sumus de intencionibus huius divine sciencie
12
in duabus proposicionibus et quinque tractatibus. Quorum
13
primus est de divisionibus esse et de iudiciis eius. Secundus
14
de causa universi esse que est deus altissimus; tercius de
15
proprietatibus eius. Quartus de operibus eius et de com-
16
paracione eorum que sunt ad ipsum. Quintus est quomodo
17
habent esse ex illo secundum intencionem eorum.
18
Preposicio prima est de divisione scienciarum. Non est
19
dubium quod omnis sciencia habet subiectum, de cuius dis-
20
posicionibus inquiritur in illa. Omnia autem que sunt de
21
quibus possibile est tractari in scienciis, dividuntur in duo,
22
scillicet, in ea que habent esse ex nostro opere, sicut omnia
23
opera humana ut leges, constituciones, dei cultus, exercicia,
24
bella et cetera huiusmodi; et in ea que non habent esse ex
25
nostro opere ut celum, terra, vegetabilia, animalia, metalla,
26
spiritus et cetera huiusmodi. Sine dubio igitur cognicio
27
sapiencie dividitur in duo; quorum unum est quod facit
28
scire disposiciones nostrorum operum et vocatur sciencia
2
1
activa; cuius utilitas est cognoscere per eam maneries ac-
2
cionum agendarum, per quas proveniant utilia nobis in hoc
3
mundo, et certificatur nostra spes de vita eterna. Alterum
4
est quo cognoscuntur disposiciones omnium que sunt; ad
5
hoc ut describatur in animabus nostris forma universi esse
6
secundum ordinem suum sicut describitur forma visibilis in
7
speculo; huiusmodi autem descripcio in nostris animabus
8
est perfeccio ipsarum, quoniam aptitudo anime ad reci-
9
piendum ea proprietas est ipsius anime. Unde describi ea
10
in anima, in presenti quidem est summa nobilitas et in
11
futuro causa felicitatis sicut in sequentibus ostendetur, et
12
hec dicitur sciencia theorica. Unaqueque autem harum
13
scienciarum dividitur in tria. Activa enim dividitur in tria;
14
quorum unum est sciencia disponendi conversacionem suam
15
cum omnibus hominibus; homo enim est creatura quam
16
necesse est conversari cum hominibus, quod non potest sibi
17
bene ordinari ita ut utile sit ei in hoc mundo, et in futuro
18
nisi secundum modum proprium; huius autem sciencie radix
19
est sciencia fidei. Sed perfeccio eius sunt sciencie disposi-
20
cionum que necessarie sunt ad regendas civitates et cives
21
earum. Secundum est sciencia disponendi domum propriam
22
per quam cognoscitur qualiter sibi vivendum sit cum uxore,
23
et filiis, et servis, et cum omnibus domesticis suis; tercium
24
est sciencia moralis qua cognoscitur |1v|[V] qualis in se debeat
25
esse homo scilicet castus, et utilis in suis moribus, et pro-
26
prietatibus, et quoniam omnis homo vel est solus, vel ad-
27
mixtus aliis; admixtio autem vel est proprie cum domes-
28
ticis sue domus, vel communiter cum concivibus; idcirco hec
29
sciencia secundum has tres disposiciones dividitur in tria
30
sine dubio.
31
Sciencia vero speculativa similiter dividitur in tria.
32
Quorum primum dicitur sciencia divina et philosophia
33
prima. Secundum dicitur sciencia disciplinalis vel ma-
34
thematica, et vocatur sciencia media; tercium est scien-
35
cia naturalis et sciencia infima; hec autem sciencia non ob
3
1
aliud dividitur in tria nisi quia omnia que intelliguntur, vel
2
sunt omnino extra materiam nec coherent corporibus converti-
3
bilibus et mobilibus, ut est ipse deus altissimus, et angelus, et
4
unitas, et causa, et causatum, conveniens et inconveniens,
5
et esse, et privacio, et similia. Ex quibus quedam sunt que
6
impossibile est existere in materia sicut est deus, et essencia
7
angelica. Quedam vero sunt que licet non habeant debitum
8
existendi in materia accidit tamen eis existere in materia
9
sicut est unitas et causa. Corpus enim dicitur unum et dici-
10
tur causa, sicut dicitur eciam angelus. Ex necessitate vero
11
sua non habent existere in materiis. Vel pendent ex ma-
12
teria, et hoc ex necessitate uno duorum modorum. Aut
13
enim non possunt existimari sine materia propria ut homo,
14
vegetabile, celum, terra, minere, et relique species corporum;
15
aut possunt estimari sine materia propria ut triangulus,
16
rotundum, et longum; hec enim quamvis non habent esse
17
nisi cum sunt in materia, tamen quantum ad esse non debetur
18
eis materia propria, eo quod possunt poni in ferro, ligno,
19
terra, et aliis huiusmodi, non sicut homo qui non potest
20
intelligi, nisi in materia propria que est caro, ossa, nervi,
21
et cetera. Si enim materia hominis ponatur lignum, non
22
homo erit; quadratus autem sive sit in cera sive in ligno,
23
sive in aliis quam pluribus semper quadratus erit; hec enim
24
possunt estimari, et intelligi absque ulla consideracione
25
materie. Sciencia igitur que tantum tractat de his que
26
sunt omnino extra materiam est theologia. Que vero trac-
27
tat de his que possunt estimari extra materiam, sed non
28
habent esse nisi in materia est mathematica. Que vero
29
tractat de his que non habent esse nisi in materiis signatis
30
est naturalis: hec igitur causa est quare hee sciencie dis-
31
tribuntur in tria. Speculacio igitur philosophie consistit in
32
his tribus scienciis et in illis tractatibus.
33
Preposicio secunda est de ostensione subiecti istarum
34
scienciarum. ut ex hoc appareat subiectum sciencie divine
35
in cuius via sumus.
4
1
Sciencie autem naturalis subiectum est corpora mundi
2
secundum quod cadunt in motum, et in quietem, et permu-
3
tacionem non secundum quod habent numerum, mensuram,
4
et formam, et rotunditatem nec secundum quod partes
5
eorum comparantur aliis, nec secundum quod sunt factura
6
dei altissimi. Consideracio enim corporis potest fieri his
7
omnibus modis; |2r|[V] naturalis autem tractator non considerat
8
corpora nisi secundum quod permutantur et convertuntur
9
tantum. Sciencia vero naturalis habet plures ramos, sicut
10
medicinam, ymagines, incantaciones, allecciones, et cetera.
11
Mathematice vero subiectum universaliter quantitas est, sed
12
divisim magnitudo, et multitudo, mathematica eciam habet
13
plures radices et ramos, sed radices sunt sciencia geome-
14
trie, et sciencia numeri et sciencia de forma mundi scilicet
15
astrologia et musica et eius rami sunt sciencia de aspectibus,
16
sciencia de ponderibus, sciencia de machinis mobilibus,
17
sciencia de artificiis, et ingeniis et ceteris. Sciencie vero
18
divine subiectum est id quod est communius omnibus scilicet
19
esse, simpliciter, vel absolute. Quod autem queritur in hac
20
sciencia sunt consequencia ipsum esse in quantum ipsum
21
est esse tantum, que sunt substancia et accidens, univer-
22
sale et singulare, unum et multa, causa et causatum, in
23
potencia et effectu, conveniens et inconveniens, quod debet,
24
vel quod est necesse esse, et possibile et similia; hec enim omnia
25
consecuntur esse ex hoc quod est ens non sicut triangulacio,
26
et quadracio que consecuntur ens, sed postquam fit men-
27
sura, nec sicut paritas et imparitas que consecuntur ens, sed
28
postquam fit numerus, nec sicut albedo, et nigredo, que
29
non consecuntur ens nisi postquam fit corpus naturale. Et
30
omnino quidquid dicitur quod non consequitur ens, nisi
31
postquam fit subiectum alicuius harum duarum arcium
32
scilicet mathematice et physice, profecto illud non pertinet
33
ad consideracionem huius scientie divine. Incidit autem in
34
hanc scienciam, consideracio de causa universi esse. Ens
35
enim dividitur in causam, et causatum, et incidit consi-
5
1
deracio de unitate cause et quod ipsa est necesse esse, et
2
consideracio de proprietatibus eius, et quod reliqua encia
3
pendent ex ea, et qualiter fluxerunt, ex ea. Sed considera-
4
cio huius sciencie proprie de unitate, vocatur sciencia divinia,
5
et sciencia dominacionis. Que autem remocior est a dubie-
6
tate, et errore, mathematica est: naturalis vero magis im-
7
pedita est eo quod naturalia semper in permutacione sunt
8
quapropter aliena sunt a certitudine quod non fit in mathe-
9
maticis; hee igitur preposiciones sunt. Sequitur de tractati-
10
bus quorum primus est de divisionibus esse et de eius acci-
11
dentibus essencialibus et hec declarabuntur divisionibus.
12
PRIMA DIVISIO ESSE.
13
Prima divisio esse est in substanciam et acci-
14
dens, et hec videtur divisio per differencias, et species.
15
Via autem intelligendi hanc divisionem hec est, quod in-
16
tellectus apprehendit esse secundum modum imaginacionis
17
sine dubio, nec eget ad apprehendendum, diffinicione, vel
18
discripcione; esse enim non habet diffinicionem, nec descrip-
19
cionem; non habet diffinicionem quoniam diffinicio est in-
20
terpretacio |2v|[V] coniunccionis generis, et differencie: esse vero
21
non habet genus communius se, cui adveniat differencia sua
22
et proveniat inde esse. Descripcio quoque est interpretacio
23
cognoscendi ocultum per manifestum: nichil autem est
24
manifestius, vel nocius quam esse per quod cognosci possit
25
ipsum esse. Item diffinicionem et discripcionem habere non
26
potest quoniam quicquid ad ultimum dici potest de esse, hoc
27
est; esse est quod dividitur in incipiens, et non incipiens;
28
hec autem diffinicio vel descripcio esse non potest, quoniam
29
hoc est rem describere per id quod non cognoscitur nisi per
30
ipsam. Incipiens enim non cognoscitur nisi postquam cog-
6
1
noscitur esse; similiter non incipiens; quoniam incipiens in-
2
terpretatur ens post privacionem. Et non incipiens interpre-
3
tatur ens quod non precessit privacio. Constat ergo quod
4
inmaginacio [sic] de esse concipitur in intellectu prima con-
5
cepcione non per inquisicionem sue diffinicionis, vel descrip-
6
cionis.
7
Manifestum est autem intelligenti, quod dividitur ens, in
8
id quod eget subiecto in quo subsistit ut accidencia, et in
9
id quod non eget subiecto. Quod autem eget subiecto, dividitur
10
in id quod venit in subiectum, iam constitutum per se sine
11
illo accidente, et subiectum non eget eo ad constitucionem
12
sui, nec adventus eius muttat [sic] essenciam subiecti, nec
13
variat responsionem de eo ad interrogacionem factam de
14
eo per quid est, sicut nigredo et calor in panno, et homine;
15
et in id quod adveniens constituit essenciam subiecti et
16
propter cuius adventum permutatur veritas eius, et re-
17
sponsio ad quid est ut forma hominis in spermate, et
18
forma muris in terra. Quisquis enim ostenderit pannum,
19
et interrogaverit de eo per quid est, respondebitur pannus;
20
postquam autem fit albus, vel niger, vel calidus, et interro-
21
gatur de eo per quid est, respondebitur illud idem est scili-
22
cet pannus; nigredo enim, vel calor, adveniens non aufert
23
ei esse pannum, nec destruit veritatem sue essencie. Sperma
24
vero postquam convertitur in hominem non potest responde-
25
ri sperma ad interrogacionem factam de eo per quid est.
26
Similiter et terra postquam fit mus non potest dici esse
27
terra. Calor ergo et color sunt affecciones quibus adveni-
28
entibus pannus remanet pannus; terra vero non remanet
29
terra suscepta forma muris nec sperma remanet sperma,
30
suscepta forma humanitatis. Calor ergo et forma humani-
31
tatis equalia sunt quantum ad hoc quod utrumque eget ali-
32
quo in quo subsistat; sed inter ea in quibus subsistunt, et
33
inter se differencia est; necesse est igitur ut conveniamus
34
in duabus appelacionibus [sic] diversis, scilicet ut quicquid
35
est sieut color, et calor panno, dicatur accidens, et id in quo
7
1
subsistit accidens, dicatur subiectum. Secundum hanc igi-
2
tur convenienciam appellandi, intelligitur accidens quod
3
existit in subiecto: subiectum vero eius intelligitur quod per
4
se existit sine illo; quidquid autem est ut humanitas vocatur
5
forma, et id in quo existit vocatur yle. Quapropter lignum
6
subiectum est forme lecti, et est yle forme cineris post
7
combustionem; remanet enim lignum suscepta forma lecti
8
et non remanet lignum suscepta forma cineris; |3r|[V] forma autem
9
vocatur substancia eo quod sic convenerunt philosophi, ut
10
substancia sit omne ens quod non est in subiecto; forma
11
vero non est in subiecto sicut ostendimus; hyle quoque
12
substancia est; dividitur ergo substancia in quatuor species
13
que sunt hyle, forma, corpus, et intelligencia separata per
14
se existens. In omni autem corpore inveniuntur tres prime
15
substancie sicut in corpore quod est compositum ex forma
16
aqueitatis, et ex hyle que substinet formam. Igitur hyle
17
per se substancia est, et forma per se est substancia et
18
coniunctum ex utroque quod est corpus est substancia. Hec
19
igitur est exposicio divisionum in intellectu, secundum quod
20
in appelacionibus convenerunt; tres autem illas substancias
21
esse demonstracionibus ostendetur in sequentibus, preter
22
corpus quod visui subiacet. De intelligencia enim, et de
23
hyle, et de forma, probacio queritur sine dubio. Sequitur
24
ergo ex hoc ut et substancia dicatur id in quo aliquid
25
existit, et id quod in eo existit. In quo discordamus ab
26
imperitis, qui dicunt forma esse esse accidens, consequens
27
esse eius in quo existit; quomodo autem forma non erit
28
substancia, cum per eam constituatur essencia substancie,
29
et declaretur veritas eius esse? Quomodo eciam forma
30
erit accidens, cum accidens sit veniens in subiectum, post
31
constitucionem subiecti per se; hyle eciam est consequens
32
formam ad sui constitucionem; quapropter radix substancie
33
quomodo non erit substancia?
8
1
CAPITULUM DE ASSIGNACIONE DIFFINICIONIS CORPORIS.
2
Postquam intellectus dividit substanciam in corpus, et
3
non corpus, ex omnibus autem substanciis solum corpus est
4
quod apprehenditur sensu nec eget demonstracione; idcirco
5
oportuerit incipere ab ostensione sue diffinicionis et sue
6
certitudinis. Corpus est igitur omnis substancia in qua
7
possunt poni tres distensiones intersecantes se, secundum
8
rectos angulos. Cum enim consideraveris essenciam intelli-
9
gencie, et dei altissimi, non poteris ponere in ea longitudi-
10
nem, nec distensionem ullo modo. Cum vero considera-
11
veris, celum, vel terram, vel aliquod aliorum corporum,
12
possibile erit tibi ponere in eis, distensionem continuam
13
receptibilem divisionis et separacionis. Distensio autem ad
14
unam partem vocatur longitudo, et hec invenitur in linea
15
tantum. Et distensio ad duas partes, vocatur longitudo,
16
et latitudo, et hec duo inveniuntur in superficie tantum,
17
quoniam superficies distenditur ad duas partes; linea vero
18
ad unam tantum; nichil autem invenitur quod distendi
19
possit ad tres partes nisi corpus. Quicquid ergo est in quo
20
possunt estimari tres distensiones sese intersecantes secun-
21
dum rectos angulos corpus est. Ideo autem apposuimus
22
secundum rectos angulos, quoniam sine hoc possibile est
23
poni in quolibet corpore multo plures distensiones non se-
24
cundum rectos angulos ut est hoc.
25
Si autem ponatur intersecare se secundum rectos
26
angulos, tunc non potuerunt esse plures quam tres,
27
scilicet, longitudo, latitudo, et profunditas. Angulus
28
autem rectus est quem facit linea recta stans super
29
medium alterius linee recte non inclinata ad alteru-
9
1
tram duarum |3v|[V] parcium, sic ut equentur utrique anguli
2
qui fiunt ex utraque parte, et tunc cum equales fuerint voca-
3
bitur uterque rectus ut est hec.
4
Si vero inclinata fuerit ad aliquam parcium, verbi gracia,
5
dextrorsum sicut hec est;
6
tunc angulus qui fit ex parte sue inclinacionis fiet
7
angustior angulo sibi opposito, et vocatur acutus, et
8
latus angulus sibi oppositus, vocatur expansus. Quidam
9
autem diffinierunt corpus dicentes corpus est quod est longum,
10
latum et profundum, vel spissum. Sed hec diffinicio incircum-
11
specta est. Corpus enim non est corpus propter longitu-
12
dinem, et latitudinem et spissitudinem que sunt in eo in
13
effectu, sed propter aptitudinem recipiendi tres dimensio-
14
nes, scilicet, longitudinem, latitudinem, et spissitudinem,
15
quod sic probatur. Si enim acceperis ceram et figuraveris
16
eam secundum longitudinem unius palmi, et latitudinem
17
duorum digitorum, et spissitudinem unius digiti, corpus qui-
18
dem est sed non in quantum habetur in ea longitudinis, et
19
latitudinis, et spissitudinis; quoniam si postea posueris
20
eam rotundam, vel alterius modi, destruentur ipse distensi-
21
ones signate, et succedent alie distensiones loco illarum;
22
forma vero corporea nullo modo mutata est. Mensure igi-
23
tur que sunt in corpore in effectu, accidentes sunt extra
24
essenciam corporis. Sed sunt committantes [sic] insepara-
25
biliter, sicut in figura celi. Accidentale enim inseparabile
26
est, ut nigredo ethiopi; essenciale igitur corpori quod est ei
27
forma corporea, est esse aptum recipere posicionem distensi-
28
onum, non habere illas in effectu; mensura vero que est in
29
eo in effectu accidens est. Quapropter conceditur unum
30
corpus recipere maiorem, et minorem mensuram. Aliquando
31
enim fit minus, aliquando fit maius per se sine aliquo extrin-
32
secus addito, quoniam mensura est accidens illi, et nulla
10
1
mensurarum est ei magis proprie designata, per quod signi-
2
ficatur quod mensura non est veritas corporeitatis eo quod
3
equalia sunt corpora in forma corporea, nec intelliguntur
4
secundum eam aliquo modo diversa; sunt autem diversa in
5
quantitatibus sine dubio.
6
CAPITULUM DE DIVERSITATE SENCIENDI DE
7
COMPOSICIONE CORPORIS.
8
Diversa enim senserunt homines de composicione cor-
9
poris, nec possumus scire veritatem in hoc, nisi prius
10
ostenderimus que sentenciarum sit verior; de qua re senten-
11
cie tres fuerunt. Quidam enim dixerunt corpus esse compo-
12
situm ex partibus indivisibilibus intellectu et effectu que
13
dicuntur athomi. Illi vero vocabant eas unitates, et sub-
14
stancias impares, et ex his componi corpus dixerunt. Alii
15
vero dixerunt corpus nullomodo esse compositum, sed est
16
ens unum veritate essencie, et diffinicione |4r|[V] non habens in se
17
dinumeracionem. Alii dixerunt quod corpus est composi-
18
tum ex materia, et forma. Destruitur autem prima sen-
19
tencia illorum qui dixerunt corpus esse compositum ex
20
substanciis inparibus sex modis.
21
Primus est quod si ponatur una illarum substanciarum
22
inter duas, tunc unaqueque illarum duarum extremarum
23
vel tanget de media idem quod tangit alia vel aliud. Si vero
24
tangit aliud, tunc divisibilis est, quoniam id quod occupa-
25
vit una extremarum non est id quod occupavit alia. Si
26
vero idem tangunt, sine dubio hoc est impossibile. Sequitur
27
enim ex hoc quod unaqueque extremarum penetrabit medi-
28
am totaliter, eo quod totam tetigit cum ipsa nullam habeat
29
totalitatem, quoniam una est. Una autem earum tetigit
30
aliquid eius, ergo iam totum tetigit. Et alia similiter teti-
11
1
git totum; sequitur ergo ut unus fit locus trium et medie.
2
Alioquin media sequestraret inter duas extremas et una
3
extremarum tangeret aliud quam alia. Non enim potest
4
tangere una idem quod alia, nisi penetraverit una earum in
5
aliam. Similiter eciam si supervenerit tercia, vel quarta,
6
vel plures, eveniet sic. Sequetur necessario ut spacium mille
7
parcium, non fit maius spacio unius partis. Hoc autem in-
8
conveniens esse manifestum est; tunc enim nichil posset
9
componi ex eis.
10
Secundus est ut disponantur quinque substancie predicte
11
in modum linee, et super duas extremitates linee ponantur
12
due hoc modo.
13
Intellectus autem sine dubio potest recipere hanc posi-
14
cionem, scilicet, poni illas duas partes suprapositas simul
15
incipere moveri equaliter contra se quousque iungantur. Et
16
hoc posito, unaqueque illarum secabit partem de media;
17
media igitur iam dividitur, alioquin sequitur illas non posse
18
sibi occurrere motu equali. Sed cum inceperit moveri, et
19
una earum pervenerit ad secundam partem linee, quiescat
20
ibi donec alia perveniat ad terciam partem linee. Sed unde
21
hec varietas huius motus inequalis, vel unde accidit hoc
22
pocius dextre quam sinistre cum utraque eque potuit hoc
23
facere, et utraque eque sit motus receptibilis. Tercius est
24
ut ponantur due linee, quarum queque sit ex sex partibus,
25
sed una earum sit linea ab, altera linea cd, et sint equidi-
26
stantes et contra se hoc modo.
27
Ponamus autem duas partes incipere moveri; unam earum
28
de a ad b alteram de d ad c ita ut opponantur sibi, una
29
supra alteram.
30
Sine dubio primum opponetur sibi, et fiet una supra
31
alteram, |4v|[V] et equidistabunt; deinde pertransibit una alteram,
12
1
et possibile est ut ponantur moveri equaliter. Et tunc si
2
substancia inpar est, eas concurrere inpossibile est. Quo-
3
niam concursus earum non potest esse nisi uno trium modo-
4
rum; aut enim concurrent in duobus punctis, que sunt, e
5
et h, et tunc una pertransit tres partes sue linee, et altera
6
duas; aut concurrant in duobus punctis, que sunt t et z,
7
et tunc una earum pertransit tres partes et altera duas;
8
motus ergo non erit equalis; aut una earum erit in puncto t,
9
et altera in puncto e, et unaqueque earum pertransibit duas
10
partes; puncta autem e et t non sunt directe opposita;
11
destruitur ergo directa opposicio et pertransicio per equali-
12
tatem motus, quod omnino inpossibile est; hoc autem non
13
fit impossibile nisi quia posuimus substanciam indivisibi-
14
lem; opponentur autem super dimidium utriusque. Omnis
15
enim longitudo recipit divisionem in duo dimidia equalia;
16
ergo dimidiacio linee est medium earum, et sic sunt recte
17
opposite una super alteram.
18
Quartus est ut ponantur sedecim substancie inpares con-
19
tinue iuncte in figuram quadratam, quatuor in quatuor hoc
20
modo:
21
Nos autem quamvis posuerimus eas disiunctas, tamen
22
intelligamus eas coniunctas sic ut nullum spacium sit inter
23
eas, et tunc sine dubio latera equalia sunt; unumquodque
24
enim latus compositum est ex quatuor partibus, et diame-
25
trus eius similiter ex quatuor. Sequitur ergo quod diametrus
26
eius sit equalis unicuique laterum quod est inpossibile.
27
Omnis enim diametrus secans quadratum in duos triangulos
28
equales semper est maior quolibet laterum et hoc patet
29
sensui in omnibus quadratis, et probatur in geometria; hoc
30
autem fit impossible si ponimus esse substancias impares.
13
1
Quintus est quod si nos posuerimus baculum erectum ad
2
radium solis, sine dubio faciet umbram, et tunc per radium
3
a termino umbre que sit a sumitate baculi usque ad solem
4
extenditur linea recta. Necesse est ergo tunc moveri
5
umbram cum sol movetur aut non. Radius autem non porri-
6
gitur nisi in directum. Si ergo cum movetur sol non move-
7
tur umbra, tunc una linea ex una parte habebit duas extre-
8
mitates, unam in loco ubi prius erat sol, et aliam in loco
9
ad quem postea motus est sol quod est impossibile. Si autem
10
movetur umbra, tunc cum sol moveatur uno athomo, et umbra
11
movetur minus uno athomo, igitur dividitur athomus; si
12
vero umbra movetur tantum quantum sol, hoc quidem est
13
inconveniens. Sol enim pertransit milies milies milia milia-
14
riorum, cum umbra non moveatur quantum est tenuitas
15
unius pili.
16
Sextus est. Rota lignea vel lapidea cum revolvitur,
17
sine dubio partes sui medii minus moventur, quam partes
18
extreme quoniam |5r|[V] circulus medius minor est circulo
19
partes extreme quoniam circulus medius minor est circulo
20
extremo. Cum autem circulus extremus movetur uno atho-
21
mo, tunc medius circulus aut movebitur minus eo et sic
22
dividitur athomus, aut non movebitur, et sequetur tunc
23
omnes partes rothe separari sic ut quedam moveantur, et
24
quedam non, sed quiescent et hoc falsum esse iudicat sen-
25
sus; partes enim rothe non separantur ullo modo.
26
Destruccio autem secunde sentencie qua dicitur quod nullo-
27
modo est compositum sed est ens unum, diffinicione, et veritate
28
sue essentie est hec: si aliqua duo vere dicantur de eo quod
29
est unum omni modo, tunc unum earum vere dicitur de alio.
30
Nos autem ostendemus aliqua vere duo posse dici de cor-
31
pore quorum unum non est verum de alio. Forma autem
32
corporea intelligitur esse continuacio sine dubio. Corpus
33
vero continuum omnino est receptibile discontinuacionis.
34
Receptibile autem discontinuacionis, aut est ipsamet continu-
35
acio, aut aliud. Ut autem receptibile discontinuacionis sit
14
1
ipsamet continuacio, hoc impossibile est; receptibile enim
2
est id quod permanet cum recepto, non autem potest dici
3
quod privacio precedat habitum. Ergo continuacio non
4
est receptibilis discontinuacionis, necesse est igitur aliud
5
esse receptibile utriusque, continuacionis scilicet et discon-
6
tinuacionis. Et hoc receptibile vocatur hyle, secundum quod
7
convenerant phylosophi. Continuacio vero recepta vocatur
8
forma. Non potest autem corpus intelligi, sine continu-
9
acione, nec continuacio nisi in continuo, nec distensio nisi
10
in distenso. Continuum ergo aliud est a continuacione per
11
diffinicionem, et per proprium esse, non sunt tamen diversa
12
locis, nec potest unum discerni ab alio, de significacione
13
sensibili, sed intelligibili. Eo quod intellectus tale quid
14
iudicat de uno quod non iudicat de alio, scilicet iudicavit re-
15
ceptibile discontinuacionis non posse esse continuacionem.
16
Iudicavit tamen aliquid esse receptibile discontinuacionis.
17
Igitur illud aliud est a continuacione; intellectus igitur iam
18
deprehendit inter ea diversitatem; nichil autem est a se ipso
19
diversum; hec igitur probacio est quod yle, et forma sunt in
20
omni corpore. In essencia autem dei et essenciis intelle-
21
genciarum et essencia accidentis, quoniam non potest poni
22
continuacio, vel discontinuacio, idcirco non sequitur, ut sit
23
in eis composicio. Sola autem corpora necessario sunt com-
24
posita ex forma, et hyle, sine dubio; provenit igitur ex pre-
25
dictis omnibus, quod tercia sentencia sit vera. Quoniam
26
corpus non est compositum ex athomis nec diffinitis, nec
27
infinitis. Si enim athomi essent infiniti, tunc corpus non
28
posset scindi, ab uno extremo usque ad aliud, eo quod non
29
potest perveniri ad medietatem tocius, nisi prius pervenia-
30
tur ad medietatem medietatis, et similiter prius ad medieta-
31
tem medietatis medietatis, et sic provenient medietates infi-
32
nite. Unde non est possibile ea incidi.
33
Corpus autem non habet partem in effectu, sed in po-
34
tencia; non habet enim partes |5v|[V] nisi cum partitur, nec incisi-
35
ones nisi cum inciditur, nec separaciones nisi cum separa-
15
1
tur. Cum autem quis dicit corpus esse divisibile, vel inci-
2
sibile, vel separabile non intelligat illud aptum esse ad hec,
3
errat; corpus enim continuum unum, quomodo erit divisi-
4
bile, vel incisibile, vel separabile? Verumtamen aptum est
5
ad hec: hec autem tria, scilicet divisio, incisio, separacio,
6
nomina sunt unius rei et dicuntur de ea secundum potenciam,
7
non secundum effectum, nec sunt in effectu, nisi ex his tribus
8
scilicet, vel separacione parcium a seipsis, vel diversitate
9
accidentis in corpore, sicut in ligno multorum colorum in
10
quo pars alba alia est nigra, vel in estimacione, scilicet, cum
11
estimes de uno extremo corporis sine alio. Et id de quo
12
tantum extimas [sic] aliud est ab eo de quo non extimas,
13
et est tua extimacio de illo, sicut posicio digiti super illud.
14
Cum enim posueris digitum tuum super unum extremum
15
corporis, id quod tangis, aliud est ab eo quod non tangis;
16
fit ergo divisio. Similiter id de quo tantum est tua estimacio
17
aliud est ab eo de quo non estimas. Idcirco difficile est
18
estimare corpus unum non habere partem, eo quod semper
19
occurrit estimacioni prius cogitare de una parte quam de
20
alia, et de una sine alia, per posiciones; unde apud extima-
21
cionem corpus semper erit divisum, divisione estimabili, cum
22
ipsum non habeat in se divisionem. Sed accidit ei divisio
23
ex accione estimacionis, cum revera non sit nisi aptum ad
24
accionem estimacionis. Et quoniam manifestum est hanc
25
aptitudinem facile recipere hec, nec inmaginacio potest sepa-
26
rari ab ea, ideo extimacio non potest credere quoniam cor-
27
pus constans ex partibus consimilibus, sicut est una aqua,
28
sit unum. Quod autem estimacio credit se scire quod aqua
29
que est in profundo vasis alia est ab ea que est in sumo [sic]
30
vasis, hoc quidem verum est; divisio enim accidit ex
31
diversitate tangendi diversas partes; adhuc eciam quod esti-
32
macio ponit duas partes non contingentes ipsum vas, et
33
quod est a dextris, necessario alia est ab ea que est a sini-
34
stris, hoc quoque verum est. Sed non pervenit hec divisio
35
nisi ex diversitate accidendi esse a dextris, vel a sinistris
16
1
vel appropinquandi ad superficiem, vel ad medium vasis.
2
Et hoc totum facit debere esse divisionem. Si autem re-
3
moventur he omnes diversitates, et intelligatur unum corpus
4
consimile undique, tunc iudicabit intellectus esse unum non
5
habens partem in effectu, quamvis sit receptibile divisionis.
6
Et hec quidem est deteccio eius quod erat occultum in hoc.
7
CAPITULUM DE COMITANCIA HYLE ET FORME.
8
Hyle non habet esse in actu per se sine forma ullo modo;
9
esse enim eius numquam est sine forma. Similiter forma
10
non existit per se sine hyle. Signa autem quod |6r|[V] hyle non
11
potest esse vacua a forma duo sunt. Unum est quod si
12
hyle posset esse vacua a forma, necessario vel posset ipsa,
13
vel plaga et locus eius ubi esset per manum designacione
14
sensibili designari vel non. Si autem ipsa posset manu
15
designari, tunc habeat duas partes, quoniam quod tangere-
16
tur de ea ex una parte, non esset id quod tangeretur de ea
17
ex alia parte. Ergo esset divisibilis. Ergo esset in ea forma
18
corporeitatis, quoniam nichil aliud intelligitur esse forma
19
corporea, nisi receptibile esse divisionis. Si autem non
20
posset manu signari, similiter falsum esset. Quoniam cum
21
forma sibi advenit, vel ipsa est in omni loco, vel in nullo
22
omnino vel in uno tantum, et non in alio; hec autem tria falsa
23
sunt de ipsa. Ergo quod inducit ad hoc, falsum est: destruc-
24
cio autem eius quod fit in omni loco, vel in nullo manifesta
25
est; quod autem approprietur uni loco, et non alii, destrui-
26
tur sic, quoniam forma corporea ex hoc quod est corporea,
27
non eget loco proprie sibi designato; omnes enim loci quan-
28
tum ad ipsum unus sunt. Quod autem hunc locum pocius
29
requirit quam alium, hoc evenit ex alio quod est preter cor-
30
poreitatem, scilicet, ex hoc quod hyle erat in loco designa-
17
1
to, et forma adveniens invenit eam ibi, et appropriata est
2
illi loco, et quia hyle non potest signari manu, idcirco non
3
potest appropriari pocius uni loco quam alii. Si quis autem
4
dixerit quod similiter potest queri de ipso corpore, scilicet
5
cur appropriatur corpus uni loco pocius quam alii, cum
6
ipsum ex hoc quod est corpus eque conveniat omni loco, re-
7
spondebitur, verum est hoc siquidem quoniam sicut non
8
potest ymaginari hyle habere esse in effectu sine adiunccione
9
forme subsistentis in ea, sic non potest imaginari corpus
10
habere esse absolute, cum forma tantum corporeitatis sine
11
addicione alicuius supra formam corporeitatis, per quod
12
perficiatur eius species; et quem ad modum non possumus
13
imaginari 'animal' absolute quin sit equus, vel asinus, vel
14
homo, vel aliquod aliorum, quoniam opus est addicione, scili-
15
cet ut differencia adiungatur generi ad hoc ut perficiatur
16
eius species, et proveniat tamen esse in effectu. Igitur inter
17
ea que sunt nullo modo invenitur corpus absolute, sed corpus
18
specifficatum [sic] , ut celum, stella, ignis, aer, aqua, terra,
19
et compositum ex his. Igitur quod corpus appropriatur uni
20
loco pocius quam alii, hoc fit ex eius forma. Et idcirco
21
terra ex forma terrea fit propinquior centro. Et ignis ex
22
forma ignea fit vicinior celo; similiter de aliis. Si quis au-
23
tem dixerit quod adhuc restat inquirere cur hec pars huius
24
speciei appropriatur huic loco, pocius quam alii, videlicet
25
designans unam partem aque maris, dicat, huic parti ex hoc
26
quod est aqua non magis competit hec pars huius loci, quam
27
alterius cum sic possibile sit ei esse in medio sicut circa
28
medium maris, ergo que causa facit eam appropriari huic |6v|[V]
29
loco pocius quam alii? Respondebitur hoc sibi accidere ex
30
hoc quod forma aqueitatis que est in illa parte aque, ibi
31
invenit hyle in qua substitit, verbi gracia; dicamus aerem
32
fuisse ibi qui conversus est in aquam. Aer quidem erat ibi,
33
cui adveniens ibi causa infrigidans convertit eam [sic] in
34
aquam, et remansit aqua ibi, quamvis hyle non erat ibi sine
35
forma sed cum forma aereitatis, qua exuta, induit formam
18
1
aqueitatis; hec igitur est una ex causis. Alia est quia hoc
2
quod movetur pocius ad locum illum est ei ex causa movente,
3
vel ex aliis; forme autem aqueitatis absolute per se, nulla
4
ex omnibus partibus loci aque est magis assignata quam
5
alia, sed ex alia ex causis quas assignavimus que est preter
6
eam. Manifestum est igitur, quod hyle non habet existere
7
per se sine forma.
8
Alterum est quod si hyle accipiatur nuda a forma vel
9
dividitur, vel non dividitur. Si autem dividitur, tunc forma
10
corporeitatis est in ea. Si vero non dividitur tunc necesse
11
est ut hoc quod resistit divisioni, fit ei vel naturale essenci-
12
ale vel accidentale. Si autem ei fuerit essenciale, tunc im-
13
possibile est eam ullam amplius recipere divisionem, sicut
14
impossibile est accidens converti in corpus, vel intelligenci-
15
am in corpus. Si vero fuerit ea accidentale et extraneum
16
ab eo, tunc iam est in ea forma. Ergo non est omnino vacua
17
a forma; hec autem forma contraria est forme corporeitatis;
18
forma vero corporeitatis non habet contrariam sicut scies
19
cum loquemur de contrarietate. Si quis autem dixerit quod
20
postquam concedimus formam corporeitatis non separari
21
ab hyle, ''cur negatis eam esse accidens illi inseparabile ?''
22
respondebimus hoc esse impossibile quoniam subiectum est
23
per se existens in intellectu sine accidente, quamvis non
24
separantur in esse. Intellectus enim est via considerandi
25
esse subiecti per se, scilicet si possit dessignari per se vel
26
non, vel dividi vel non. Et tunc redeunt heedem due pre-
27
dicte probaciones cum addicione questionum, hoc est quo-
28
niam si hile per se non potest dessignari sed dessignacio
29
pocius forme est que est accidens; accidens autem existens
30
est in essencia subiecti; ergo si illud subiectum non fuerit
31
dessignatum, oportebit esse separatum ab accidente quod
32
potest designari, et tunc nec illud erit subiectum eius nec
33
hoc accidens existit in illo subiecto, cum fuerit signatum,
34
quod totum absurdum est. Ergo manifestum est ex premissis
35
quod hyle non invenitur sine forma, et quod forma cor-
19
1
porea et hyle eciam simul non habent esse, nisi adiungatur
2
eis differencia perficiens speciem illius corporis. Omne
3
enim corpus per se naturaliter tendit ad locum in quo quies-
4
cat; hoc autem non habet ex hoc quod est corpus, sed ex
5
alio insuper addito; et omne corpus aut facile potest dividi,
6
aut difficilime, aut impossibile est dividi, et hoc totum non
7
est ex sua |7r|[V] corporeitate tantum sed ex aliquo alio insuper
8
addito. Eget enim aliquo alio insuper addito quo perficia-
9
tur esse; ex quo provenit quod corpus sit substancia, et
10
composita ex duabus substanciis, forma scilicet et hyle;
11
non est autem eorum composicio sicut est coniunccio duorum
12
discretorum quorum unumquodque habet esse sine coniunc-
13
cione, sed est composicio intelligibilis sicut iam didicisti.
14
CAPITULUM DE ACCIDENTIBUS.
15
Necessarium est dividere accidencia, post divisionem
16
substanciarum; primum autem dividuntur in duo, quoniam
17
quedam eorum sunt quorum essencia nullo modo per se
18
potest intelligi, nisi aliquid aliud extrinsecus intelligatur;
19
et quedam eorum sunt que per se intelligi possunt; et hec
20
dividuntur in duas species, quantitatem scilicet et quali-
21
tatem; quantitas est accidens quod accidit propter men-
22
suracionem substancie, et augmentum, et diminucionem, et
23
equalitatem, sicut longitudo, et latitudo, et profunditas, et
24
tempus; hec enim per se intelliguntur sine respectu alicuius
25
alterius extra se. Species autem secunda est qualitas ad
26
quam intelligendam similiter non est necesse respicere ad
27
aliud; que non accidit substancie propter divisionem que
28
non accidit substancie ipsi; huius autem due sunt species,
29
quoniam alia sunt sensibilia, alia non. Exemplum vero sensi-
30
bilium, que sensibus apprehenduntur, est ut colores, sa-
20
1
pores, odores, asperitas, et planicies, mollicies, et duricies,
2
humiditas, siccitas, calor, et frigiditas. Ea autem que
3
non sunt sensibilia, vel sunt aptitudo perfeccionis, et eius
4
contrarium, ut potencia luctandi, et sanum permanendi, et
5
velut debilitas et infirmitas; vel sunt perfeccio ut sciencia,
6
et mansuetedo. Ea vero que non possunt per se intelligi
7
sine respectu aliorum, septem sunt, scilicet relacio, ubi,
8
quando, situs, habere, agere et pati. Relacio est disposicio
9
accidens substancie, ex hoc quod est aliquid aliud sibi op-
10
positum, ut paternitas, et filiacio, fraternitas, et amicicia,
11
vicinitas, et equidistancia, esse dextrorsum, et sinistrorsum;
12
quoniam paternitas non inest patri, nisi quia filius est sibi
13
oppositus; ubi est aliquid esse in loco, ut aliquid esse sur-
14
sum vel deorsum. Quando vero est aliquid esse in tempore,
15
ut est heri, vel in preterito, vel hodie. Situs est com-
16
paracio parcium corporis inter se, ut est sedens, iacens,
17
stans, quoniam ex diversitate situs crurum ex femoribus
18
diversificantur stacio, et sessio; habere autem quod eciam
19
vocatur habitus est aliquod sic comprehendendi aliud quod
20
moveatur ad motum eius, ut capatum, et togatum, et tunica-
21
tum, et calciatum; et sicut est equum esse sellatum et frena-
22
tum. Si autem non fuerit comprehendens sed motum, non
23
erit huius predicamenti, sicut si posuerit tunicam super
24
capud suum non erit tunicatus. Si vero fuerit compre-
25
hendens, sed non motum, similiter non erit huius predica-
26
menti. Domus enim comprehendit hominem, et vas aquam,
27
sed non moventur motu comprehensi. |7v|[V] Agere est rem sic
28
facientem esse, ut in aliquo alio imprimat in effectu, sicut
29
ignem calefacere, vel urere in effectu, cum hec adveniunt
30
ex eo. Pati quod est ei oppositum est incessanter suscipere
31
impressionem ab alio ut calefieri, et frigefieri, et similia; cale-
32
facere autem est aliud quam calidum esse, et nigrescere
33
aliud quam nigrum esse. Quoniam caliditas, et nigredo
34
sunt de predicamento qualitatis, que intelliguntur sine re-
35
spectu alterius. Ex hoc autem quod est pati, non intelligi-
21
1
mus, nisi inprimi, et moveri, et permutari de disposicione
2
in disposicionem, cum intenditur calor vel remittitur. Cum
3
vero quiescet, fiet quale a calore, neque est paciens. In-
4
telligatur ergo differencia hec. In hoc capitulo dividitur
5
unumquodque istorum accidencium, et probantur ipsa esse
6
accidencia. Quantitas dividitur in duas species, continuam
7
et discretam; continua vero dividitur in quattuor, scilicet
8
lineam, superficiem, corpus, et tempus. Linea est longi-
9
tudo, in qua non invenitur distensio, vel mensura, nisi ad
10
unam partem, et est in corpore in potencia. Cum vero fit
11
in effectu, vocatur linea; superficies est distensio ad duas
12
partes, scilicet longitudinem, et latitudinem, et est in cor-
13
pore in potencia, nec venit ad effectum, nisi per scissionem
14
corporis, et tunc vocatur superficies. Sensus autem superficiei
15
est facies apparens in ipsa scissione corporis. Corpus est quod
16
habet tres distensiones; facies igitur quam quis tangit, non
17
considerans aliud de interioribus corporis, nisi ipsam, voca-
18
tur superficies, et est accidens, quoniam non erat ipsa
19
existente corpore, sed postquam scissum fuit corpus, ap-
20
paruit ipsa in corpore, quod intelligendum est de accidente;
21
sicut autem superficies intelligitur scissio corporis, sic
22
linea intelligitur extremitas superficiei, et incisio eius.
23
Punctus vero intelligitur extremitas linee, et eius incisio.
24
Postquam autem superficies est accidens, manifestum est
25
lineam digniorem esse accidentalitate. Verum est autem
26
punctum non habere mensuram. Si enim haberet unam
27
mensuram et unam distensionem, fieret linea; si vero duas,
28
fieret superficies, sed si tres, fieret corpus; possibile est
29
autem ymaginari lineam, superficiem, et corpus moveri
30
puncione motus. Cum autem movetur punctus, provenit
31
inde linea. Cum vero linea movetur non in partem in quam
32
extenditur, provenit inde superficies. Superficies vero, cum
33
mota fuerit non in partem in quam extenditur, provenit inde
34
corpus et hec omnia forsitan putantur vera. Sed quod linea
35
proveniat ex motu puncti, hoc impossibile est quamvis hoc
22
1
totum sit opinabile, quoniam punctus non movetur |8r|[V] nisi
2
prius locus fuerit; locus autem non est nisi corpus fuerit.
3
Corpus igitur prius est quam superficies, et superficies prior
4
quam linea, et linea prior quam punctus, et punctus prior
5
est posicione motus; tempus autem intelligitur esse
6
mensura motus, de quo postea loquemur. Discreta
7
vero quantitas intelligitur numerus qui eciam acci-
8
dens est; numerus enim provenit ex repeticione uni-
9
tatum. Si autem unum et unitas sunt accidencia,
10
proffecto numerus, qui inde provenit, dignior est
11
accidentalitate; discreta vero quantitas, et continua, non
12
differunt nisi in hoc uno, quod inter partes discrete non
13
invenitur aliqua pars communis, ad quam continuentur ex-
14
trema, quoniam inter secundum et tercium, non est con-
15
tinuacio, nec est inter eas pars communis continuans ex-
16
trema, sicut punctus qui imaginatur communiter in medio
17
linee continuat duas extremitates linee, et sicut linea
18
maginata [sic] continuat duas extremitates superficiei, et
19
sicut superficies imaginata continuat duas extremitates
20
corporis, et sicut instans continuat inter duo extrema tem-
21
poris, scilicet preteritum et futurum. Quod autem unitas
22
sit accidens, sic ostenditur, quoniam unitas vel est in aqua,
23
vel in homine, vel in equo, vel aliquo aliorum; aqueitas
24
autem aliquid est, et unitas aliquid aliud est, ex quibus fit
25
aqua una que divisa fit duo, sed coniunctum una. Ergo
26
vicissitudinantur dualitas et unitas in ea; aqua igitur
27
subiectum est, sed unitas, et dualitas, accidencia. Verum
28
est autem quod unus homo non potest fieri duo, quoniam
29
unum inseparabile est ei; hoc autem non aufert ei esse
30
accidens. Igitur quod intelligitur de uno hoc est, secundum
31
quod subiectum sit constitutum in sua essencia, et in suo
32
esse, sine posicione unitatis, quod omnino intellegendum est
33
de accidente. De qualitate autem ponemus duo exempla,
34
colores, scilicet, et figuras. Dicemus ergo quod nigredo ac-
35
cidens est. Si enim ponatur non existere in subjecto, tunc
23
1
necessario, vel potest dessignari et sic erit divisibilis, vel
2
non potest dessignari, et non erit divisibilis. Si autem
3
non potest designari nec dividi, tunc non apponitur visui,
4
nec apprehenditur visu. Nichil autem aliud intelligitur
5
nigredo, nisi veniens disposicio a vidente in partem aliquam
6
que apprehenditur visu, et recipit divisionem. Si autem
7
est divisibilis quoniam esse nigredinem aliud est quam esse
8
divisibilem, in esse divisible conveniunt albedo et nigredo,
9
et differunt in albificando et nigrificando. Per corpus autem
10
non intelligimus nisi divisibile; ergo nigredo dicitur, vel ex-
11
istere in divisibili quod est accidens, vel ipsamet esse ipsum
12
divisibile, scilicet corpus, quod est absurdum. Veritas enim
13
divisibilitatis est veritas corporeitatis. Non enim corpus
14
aliud intelligitur nisi hoc; |8v|[V] veritas autem nigredinis est
15
aliud a veritate divisibilitatis, non ipsamet. Verum est
16
autem quod non discernitur nigredo a suo subiecto, designa-
17
cione sensibili, sed intelligibili sicut diximus; igitur est acci-
18
dens. Figure eciam sunt accidentes. In cera enim variantur
19
figure, ipsa permanente in suo esse. Igitur rotunditas, et
20
quadratura, et triangulacio, sunt qualitates et sunt
21
accidentes. Iam autem dissenserunt quidam de essencia
22
circuli dicentes circulum non esse eo quod non potest ima-
23
ginari esse figura in cuius medio ponatur punctus a quo
24
omnes linee protracte ad circumferenciam sint equales.
25
Circulum vero esse probatur per hoc quod corpus esse appre-
26
henditur sensu. Ipsum autem vel est compositum, vel
27
simplex; compositum vero non est nisi ex simplici; necesse
28
est igitur ut simplex habeat esse. Simplex autem est in quo
29
non sunt nature diverse, sed una tantum natura consimilis, ut
30
natura aque, et aeris. Si igitur maginaverimus [sic] ali-
31
quam mensuram corporis per se necessario ipsa vel habebit
32
per se aliquam figuram vel non. Falsum est autem eam
33
non habere figuram, tunc enim esset infinita. Iam autem
34
posuimus de ea aliquam mensuram finitam. Si autem
35
habuerit figuram, tunc aut erit sperica, aut quadrata aut
24
1
aliqua aliarum; non potest autem habere aliam figuram
2
nisi spericam, eo quod natura rei consimilis in subiecto
3
consimili non recipit figuram diversam ita ut in aliquo eius
4
sit linea et in alio angulus. Inter figuras vero nulla est
5
consimilis nisi sperica; necesse est igitur ut figura eius
6
sit sperica. Si autem sperica dividitur recta incisione, ne-
7
cessario incisiones apparebunt circulares. Constat igitur
8
possibile esse circulum esse, qui est radix omnium figurarum.
9
Sic igitur constat quantitatem, et qualitatem esse accidencia;
10
reliqua vero septem non est dubium esse accidencia; non
11
enim sunt nisi ex relacione unius ad aliud. Necesse est
12
igitur aliquid esse quod possit referri ad aliud. Accio
13
autem est comparacio unius ad aliud, secundum impres-
14
sionem; unde necesse est prius esse aliquid quod agat.
15
Passio est comparacio eius ad aliud, a quo paciatur. Necesse
16
est autem prius esse aliquid quam paciatur, et necesse est
17
prius esse quam esse in tempore, vel in loco, vel in situ.
18
Hec igitur novem accidencia sunt. Esse autem absolute
19
dicitur de decem rebus que sunt prima genera rerum,
20
quorum unum est substancia, et novem accidencia, que non
21
possint designari diffinicione, quoniam non est genus uni-
22
versalius illis. In diffinicione autem coniunguntur genus,
23
et differencia, esse igitur et ipsa equalia sunt, in quantum
24
non habent diffinicionem, ipsa vero recipiunt descripcionem,
25
sed esse minime, quoniam nichil est nocius quam esse per
26
quod cognoscatur ipsum esse. Hec autem decem obscuriora
27
vel minus nota sunt unde possunt describi per aliud quod
28
est nocius illis, et hec decem vocantur decem predicamenta.
29
Si autem queritur an esse dicatur de his decem univoce,
30
vel equivoce, respondebimus quod nec univoce nec equivoce,
31
quamvis aliqui putaverunt illud dici equivoce, et quod
32
accidens et substancia non conveniunt in esse, quoniam esse
33
substancie non intelligitur aliud, nisi ipsamet substancia.
34
Et esse quantitatis nichil intelligitur aliud quam ipsa
35
quantitas; esse enim est quoddam nomen conveniens diversis,
25
1
que non conveniunt in intellectu nominis ut hoc nomen
2
canis convenit |9r|[V] diversis sensibus appelativis. Sed hoc totum
3
quod dicunt, falsum est duobus modis; uno quia hoc quod
4
dicitur substancia est ens, est sermo intelligibilis; unde si
5
esse substancie, esset ipsamet substancia, tunc idem esset
6
dicere substancia est ens, quod substancia est substancia.
7
Cum autem dixerimus accio, et passio non sunt, fortassis
8
verum erit aliquo modo. Sed si dixerimus accio non est
9
accio, vel passio non est passio, hoc numquam erit credibile.
10
Verum si hoc quod dicimus ens idem est quod accio tunc
11
idem est dicere accio non est, quod accio non est accio.
12
Alio, quia intellectus iudicat quod de omni re vera est hec
13
divisio, vel est, vel non est. Si autem esse non continet nisi
14
hec decem predicamenta, tunc divisio non comprehenderetur
15
in duobus, nec intelligeretur hoc verbum, sed oporteret dici
16
quod res vel est substancia, vel quantitas, et sic usque ad
17
decem, et sic divisio fieret in decem, non in duo; hoc autem
18
manifestum est, ex hoc quod diximus scilicet quod questio
19
an est, qua queritur de esse, alia est ab ea qua queritur quid
20
est, et propter hoc sustinemus queri, que res fecit colorem
21
esse et que res fecit esse nigredinem incausti, sed non sus-
22
tinemus queri que res fecit nigredinem esse colorem et que
23
res fecit nigredinem esse nigredinem. Diversitas autem
24
inter hanitatem, et quiditatem cognoscitur diffinicione in-
25
telligibili, non sensibili, sicut diversitas forme et hile. Si
26
autem dixerint postquam non est equivocum, sic ergo uni-
27
vocum hoc nomen esse ad decem, respondebimus quod no-
28
men non dicitur univocum, nisi quod convenit multis sensi-
29
bus appelativis eodem modo sine differencia potencie, et
30
debilitatis, et sine prius et posterius. Sicut animal homini,
31
et equo, et sicut homo Petro, et vel Iohanni; non enim est
32
uni eorum sine alio, nec in uno forcius, vel plenius quam in
33
alio; esse vero prius est substancie et deinde quantitati, et
34
qualitati, mediante substancia; ceteris vero predicamentis
35
convenit esse, mediantibus his duobus quantitate, et quali-
26
1
tate; sic ergo accidit eis prius et posterius. Diversitas
2
autem potencie et debilitatis est hec quod esse nigredinis
3
quod est disposicio permanens, non est sicut esse motus,
4
et permutacionis, et temporis que non habent permanen-
5
ciam. Immo esse motus temporis, et hile, debilius est quam
6
esse aliorum. Hec igitur decem conveniunt in esse uno
7
modo, et differunt in esse alio modo, et propter hoc sunt
8
media inter equivoca, et univoca, et idcirco nomen huius
9
modi quod est ens, vocatur nomen ambiguum, eo quod ap-
10
tatur omnibus. Manifestum est igitur quod ens accidentale
11
est. Igitur esse accidens est omnibus quiditatibus aliunde,
12
eo quod esse non est eis ex ipsis. Quicquid autem inest
13
alicui, non ex seipso, inest ei aliunde, et propter hoc prima
14
causa est ens, sine quiditate insuper addita, sicut ostendemus
15
igitur ens non est genus alicui quiditatum. Accidens eciam
16
hoc ipsum, respectu novem predicamentorum, convenit eis
17
similiter. Unumquodque enim eorum habet in se essenciam
18
suam, qua est id quod est. Convenit autem eis accidentalitas
19
comparacione eorum in quibus existunt; nomen enim acci-
20
dentalitatis convenit eis res |9v|[V] pectu suorum subiectorum, non
21
secundum id quod sunt. Et propter hoc possible est aliqua
22
ex illis imaginari, et dubitari de eis; si sunt accidencia vel
23
non, non est autem possibile imaginari speciem aliquam et
24
dubitari genus suum inesse illi, eo quod non potest homo
25
imaginari esse nigredinem, et dubitare eam esse colorem,
26
vel equum, et dubitare ipsum esse animal. Similiter hoc
27
nomen unum, scilicet accidens, quamvis conveniat omnibus
28
sicut nomen ens, non est tamen essenciale alicui quiditati,
29
nec igitur ens; nec accidens, nec unitas est genus, vel differ-
30
encia alicui decem rerum ullo modo. Iam ergo divisimus
31
ens in subtanciam, et accidens, et substanciam in quatuor,
32
et accidens in novem. Et aliquas species illorum novem
33
divisimus, et ostendimus esse accidencia. Redeamus igitur
34
ad dividendum esse aliis modis.
27
1
DIVISIO SECUNDA.
2
Ens dividitur in universale, et particulare. Diffiniciones
3
autem horum iam posuimus in principio logice. Amodo
4
dicemus iudicia eorum, que sunt quatuor et que accidunt
5
eis. Iudicium primum est quod intencio que dicitur univer-
6
salis, suum esse est in intellectibus non in singularibus.
7
Quidam vero audientes hoc quod dicimus quod omnes
8
homines unus sunt in humanitate, et omnes nigredines una
9
sunt in nigredine, putaverunt quod nigredo universalis sit
10
aliquod unum quod sit, et homo universalis sit aliquod
11
unum quod sit. Et anima universalis sit aliquod ens unum
12
numero existens in singularibus naturalibus, sicut pater
13
unus est multis filiis, et sicut unus sol pluribus campis; hoc
14
autem purus error est. Si enim anima universalis esset una
15
numero, et ipsa esset in Petro et Iohanne, et ceteris; Petrus
16
vero esset sapiens, et Iohannis stultus, sequereter tunc unam
17
animam esse peritam, et ignaram eiusdem rei simul, quod est
18
inconveniens. Similiter si animal universale esset unum
19
numero, et ipsum esset in pluribus individuis, tunc sequere-
20
tur unum et idem animal, esse aquatile gessibile duobus
21
pedibus vel quatuor, et volatile, quod est inconveniens; esse
22
autem universale non est nisi intellectibus cuius rei sensus
23
hic est. Intellectus enim recipit forman hominis et certitu-
24
dinem eius cum proponitur ei aliquod unum singulare; post
25
quod si viderit aliud, non tamen renovabitur impressio in eo,
26
sed remanet idem quod fuerat. Similiter si viderit tercium,
27
vel quartum, et deinceps, profecto prime depiccionis venientis
28
in intellectum de Petro, comparacio ad omnes homines,
29
eadem est. Singuli enim homines non differunt in humani-
30
tate ullo modo. Si autem post illum videt lupum, tunc aliud
31
quidditas esse, et alia depiccio diversa a prima fiet in eo.
28
1
Id vero quod concipitur de individuo Petro, est forma sin-
2
gularis in intellectu. Sed quod ipsa universalis intelligitur,
3
est ex hoc scilicet quod eius comparacio |10r|[V] ad omne individuum
4
quod est, et fuit, et erit est una. Et qualecumque unum
5
primum propositum fuerit intellectui, hanc depiccionem
6
habebit, et aliud superveniens non augebit; verbi gracia,
7
sicut si sint multa sigilla, eiusdem penitus imaginis, quorum
8
uno si ceram aliquam impresserimus, proveniet inde forma,
9
super quam si posuerimus secundum, vel tercium sigillum,
10
non variabitur prima forma, nec subiectum imprimetur.
11
Dicitur ergo quod depiccio que est in cera, est depiccio
12
universalis, eo quod est depiccio omnium sigillorum sic
13
quod convenit omnibus illis uno, et eodem modo, nec differt
14
unum eorum ab alio in comparacione sui ad illam, et hoc,
15
res est intellecta. Si autem posuerint unam, et eandem
16
numero depiccionem esse in sigillo argenti, et in sigillo auri,
17
et ferri hoc quidem inconveniens est nisi forte dixerint esse
18
unam speciem, sed numero, impressio cuiusque sigilli una
19
alia est ab alia. Verum est autem quod impressio eorum in
20
cera, una est et depiccio veniens in ceram ex omnibus illis,
21
una est. Similiter ergo oportet intelligi sigillacionem dif-
22
finicionum rerum in intellectu, et sensum universalitatis
23
earum. Universale igitur secundum hoc quod est univer-
24
sale, existit in intellectibus non in singularibus, quoniam
25
in exteriore esse, scilicet, esse actuali, non est homo univer-
26
salis. Veritas enim humanitatis est in singularibus, et est
27
in utrisque intellectibus.
28
Iudicium Secundum. Universale non potest habere plura
29
singularia nisi unumquodque eorum discernatur ab
30
alio, differencia, vel accidente. Si enim accipiatur
31
universalitas per se nuda sine aliquo superaddito quod
32
adjungatur ei, non potest imaginari in ea numeracio, et singu-
33
laritas. Due vero nigredines in eodem subiecto simul esse
34
non possunt; nigredo enim absolute sine dubio fit due, si
35
inter utrasque fuerit diversitas, vel subiectorum, ut due
29
1
nigredines in duobus subiectis, vel temporum, ut due nigre-
2
dines in eodem subiecto diversis temporibus. Si vero
3
subiectum fuerit unum, et tempus unum, tunc non imagina-
4
bitur numeracio. Similiter non imaginabuntur duo homines
5
nisi unus eorum discernatur ab alio per aliquid quod sit pre-
6
ter humanitatem nudam universalem scilicet locum, formam,
7
etc. Si enim inter illos non fuerit diversitas, et fuerint duo,
8
concedi potest quod quilibet homo est duo, vel quinque
9
et deinceps, et non discernetur numerus a numero; similiter
10
de omni nigredine. Sed manifestum est hoc absurdum
11
esse, quod sic probatur. Si enim in uno subiecto ponantur
12
due nigredines, sic ut possit dici hec et illa et distinguatur
13
una ab alia, tunc hoc quod dicitur de illa nigredine quod
14
est nigredo, et quod est illa nigredo, vel est unum, et idem
15
vel non. Si autem|10v|[V] fuerit unum et idem ita ut idem sit eam
16
esse nigredinem et eam esse illam nigredinem, tunc quicquid
17
dicitur esse nigredo, erit illa nigredo. Igitur ipsa alia
18
nigredo quam posuimus, erit eciam illa nigredo. Non erit
19
igitur ibi numeracio, nec dicetur hec et illa. Si vero hoc
20
quod dicimus illa nigredo, sonat aliquid amplius quam hoc
21
quod dicimus nigredo, tunc aliquid insuper adiunctum est
22
nigredini sine dubio; fit igitur alia ab alia propter illud
23
aliquid quod adiunctum est ei. Manifestum est igitur quod
24
impossibile est dinumerari singularia eiusdem universalis,
25
nisi addatur super universale aliqua differencia, vel aliquod
26
accidens. Unde si causa prima fuerit una per se absque
27
omni composicione differencie, vel accidentis, proffecto non
28
imaginabitur in ea dualitas ullo modo.
29
Iudicium Tercium. Differencia non ponitur in certitudine
30
generis, nec in essencia intencionis universalis communioris
31
ullo modo, sed facit illud esse. Esse autem aliud est
32
ab essencia eius Quod sic manifestatur; humanitas enim
33
non recipitur in certitudine animalitatis eo quod essencia
34
animalitatis plena, et integra intelligitur constituta sine
35
humanitate, et equinitate, et differenciis ceteris. Non sicut
30
1
corporeitas que si absens intelligatur, profecto et ipsa
2
essencia animalitatis destructa intelligitur. Si enim humani-
3
tas esset causa animalitati ad essendum animalitatem sicut
4
corporeitas est ei causa, tunc animalitas non inesset equo,
5
eo quod equus non est homo, sicut animalitas non inest ei
6
quod non est corpus. Animalitas vero tota et plena inest
7
equo sicut homini. Igitur differencie non intrant in essen-
8
ciis intencionum universalium. Verum est autem, quod
9
valent ad faciendum ipsa universalia esse, eo quod animal
10
non habet esse nisi equus vel homo vel aliquod aliorum.
11
Animal autem est animal sine equinitate et humanitate.
12
Esse ergo est aliud et quidditas aliud similiter, sicut pre-
13
diximus; postquam autem hoc verum est de differencia, tunc
14
verius est de accidente, sine dubio; postquam enim humani-
15
tas non intrat in essenciam certitudinis animalitatis, pro-
16
fecto constat quod nullo modo intrat longitudo, et albedo.
17
Iudicium Quartum. Quicquid est accidentale alicui,
18
illud causatum est. Et eius causa vel est essencia ipsius
19
subiecti, ut moveri deorsum lapidi, et aque infrigidare; vel
20
est aliud ab essencia, ut aque calefieri, et moveri sursum
21
lapidi. Nec hoc dicimus nisi quia hoc accidens essencie,
22
vel est causatum, vel non, sed si non fuerit causatum, tunc
23
habet esse per se; quicquid autem habet esse per se, nec
24
destruitur ad destruccionem alterius, nec ponitur ad posi-
25
cionem alterius, accidens vero ad esse suum eget eo cui est
26
accidens sine dubio. Igitur non habet esse per se. Ergo
27
est causatum. Et eius causa vel est in essencia subiecti,
28
vel extra essenciam subiecti, et hec divisio perfecta est sine
29
dubio. Est igitur demonstracio; quomodocumque autem sit
30
causa, scilicet vel |11r|[V] intra subiectum, vel extra, procul dubio
31
necesse est eam prius esse ad hoc ut sit causa alterius.
32
Unde impossibile est ut essencia sit causa essendi;
33
omnis igitur essencia (quiditas) habet insuper esse;
34
eius igitur causa est preter essenciam (quiditatem) eius.
35
Necesse est enim causam esse ad hoc ut faciat debere esse
31
1
aliud. Essencia (quiditas) vero non precedit esse; quomodo
2
igitur erit causa ipsius esse? Sequitur ergo ex hoc quod
3
si in esse est aliquid, quod causatum non est, profecto id
4
quod queritur de eo per an est, sit id quod queretur de eo
5
per quid est quoniam eius esse, et id quod ipsum est, unum,
6
et idem est. Si enim aliud esset ab ea, tunc accidentale esset
7
illi, et esset condicionatum per aliquid quod esset aliud ab
8
eo (quiditate) quod ipsum est. Igitur esset causatum; iam
9
autem posuimus illud non causatum; hoc igitur est incon-
10
veniens. Si autem queritur quod cum intencio universalis,
11
aliquando sit singularibus specialis, et homo est Petro et
12
Iohanni, et aliquando generalis, ut animal, equo, et homini,
13
per quid ergo discernetur, et cognoscetur inter ea, si hoc
14
universale est speciale quod non dividitur nisi per acci-
15
dencia; et si illud est generale quod non dividitur nisi per
16
differencias substanciales; respondebimus quod quociens
17
aliquod de universalibus occurrerit tibi, et volueris illud
18
restringere in aliquod singulare, sed ad restringendum egu-
19
eris adiungere illi aliquid non accidentale, profecto omne
20
illud est generale. Si vero non indigueris nisi accidentali,
21
illud est speciale; cognicio igitur distinccionis inter generale
22
et speciale habetur ex cognicione differendi inter essenciale
23
et accidentale, sicut exemplificavimus. Cum enim dicimus
24
quatuor vel quinque ad restringendum quatuor non egemus
25
eis adiungere, nisi nuces vel homines vel alia huius
26
modi; hec enim accidentalia sunt quaternarietati, et omni-
27
bus numeris; nec sunt essencialia illis. Dicimus enim id
28
esse essenciale quod nisi prius intelligatur, non intelligitur
29
perfici id cui est essenciale. Ad intelligendum vero quatuor
30
non est necesse respicere ad nuces, vel equos, vel alia nu-
31
merabilia. Cum vero dicimus numerus, per hoc non possu-
32
mus intelligere aliquem unum numerum, sed naturaliter
33
inquirimus scire quis numerus sit, scilicet, si est quinque
34
vel aliquis alius. Cum vero sit quinque, non egemus postea
35
aliquo nisi tantum specificare per illud aliquod numeratum.
32
1
Et hoc est accidentale respectu numeri; non sicut ipsum
2
quinque; hoc enim non est aliquid additum super numera-
3
cionem, quasi accidens superveniens illi sed est terminacio
4
numeracionis ipsius numeri. He autem intenciones faciles
5
sunt ad concipiendum in animo, sed difficile exprimuntur
6
verbo, eo quod intrinsecacio est in verbis. Sit ergo consi-
7
deracio de intellectu non de verbis. Hec sunt iudicia de
8
universali.
9
DIVISIO TERCIA.
10
Esse dividitur in unum et multa; enumeremus ergo divi-
11
siones unius, et multi, et ea que consecuntur; unum aliud
12
dicitur vere et proprie, aliud improprie; unum vere et pro-
13
prie dicitur |11v|[V] quodlibet singulare signatum, et hoc quidem
14
tribus modis.
15
Primo dicitur unum verissime, illud unum singulare in
16
quo non est multitudo in potencia nec effectu, ut punctus, et
17
essencia creatoris, quoniam deus non dividitur in effectu,
18
nec est receptibilis divisionis. Expers est igitur multitudinis
19
in esse, et possibilitate, et potencia, et effectu, cuius nomen
20
excelsum est. Ipse igitur est vere unus. Secundo dicitur
21
unum continuacione, in quo non est multitudo in effectu,
22
sed in potencia, quoniam receptibile est multitudinis; ut
23
cum dicitur hec linea est una et due, et hoc corpus est unum
24
et duo corpora. Si enim fuerit in eis incisio, dicetur in eis
25
esse dualitas. Si vero fuerit unum continuacione consimili,
26
dicetur vel una linea vel unum corpus et una aqua,
27
et consimilia eo quod non est in eis multitudo, nec
28
separacio in effectu. Sunt tamen receptibilia multitu-
29
dinis, et omne unum huius modi, fortasse putabitur
30
non esse vere unum, eo quod potencia propinqua effectui
31
putatur esse in effectu. Verum est autem quod ipsum est unum
33
1
sed multitudo in eo est in potencia. Tercio dicitur unum
2
secundum ligacionem in quo est multitudo in effectu, sicut
3
lectus unus, et quodlibet singulare compositum ex diversis
4
partibus, sicut composicio membrorum hominis ex osse et
5
carnibus et venis. Quod quidem est unum eo quod dicitur
6
lectus unus, et homo unus, quamvis multitudo sit in eo in
7
effectu respectu parcium; non sicut una aqua, et unum
8
corpus consimile. Et hec est diversitas inter hos duos
9
modos de quibus nomen unius dicitur vere. Unum autem im-
10
proprie dicitur cum nomen unius dicitur de multis que
11
sint sub uno universali. Et hec sunt quinque. Primum
12
est unum genere, sicut cum dicimus homo, et equus sunt
13
unum in animalitate. Secundo unum in specie ut cum dici-
14
tur Petrus et Iohannes unum sunt in humanitate. Tercio
15
unum in communi accidente, ut cum dicitur nix, et campho-
16
ra unum sunt in albedine. Quartum dicitur unum proporci-
17
one, ut cum dicitur proporcio regis ad civitatem, et anime
18
ad corpus una est. Quinto dicitur unum subiecto, ut de
19
azucaro [sic] quod est album, et dulce; dicetur album et
20
dulce unum sunt eo quod subiectum eorum est unum. Unum
21
igitur dicitur ex octo sensibus. Deinde unum in accidente
22
dividitur secundum divisionem accidencium. Si enim fue-
23
rit unio secundum accidens quantitatis, dicetur equalitas.
24
Si secundum qualitatem, dicetur similitudo; si vero se-
25
cundum situm, dicetur equidistancia; si vero secundum pro-
26
prietatem, dicetur talitas; postquam autem scieris quod
27
unum dicitur octo modis tantum, tunc multum quod est ei
28
oppositum, dicetur totidem modis sine dubio. De conse-
29
quentibus vero unum est identitas; cum enim res fuerit una
30
et nomina eius diversa, vel comparacio, dicetur idem, ut
31
cum dicitur ensis, idem est quod gladius, |12r|[V] et Petrus Iohannis
32
idem est quod filius Iohannis; consequencia vero multitu-
33
dinis sunt alietas, et diversitas, et opposicio, similiter equa-
34
litas, et similitudo, et equidistancia, et talitas; hec enim
35
non intelliguntur nisi in duobus vel pluribus; igitur sunt
34
1
consequencia multitudinis. Oportet autem ostendere spe-
2
cies opposicionis, que sunt quattuor, quarum una est opposi-
3
cio affirmacionis, et negacionis, ut homo est, homo non est.
4
Secunda est opposicio relacionis, ut pater, et filius, dominus,
5
et servus. Unum enim horum opponitur alteri. Tercia est
6
opposicio privacionis, et habitus, ut hec que est inter motum
7
et quietem. Quarta est opposicio contrariorum, ut calores
8
et frigiditates. Inter opposicionem vero contrariorum, et
9
privacionis, et habitus, differencia hec est. Quod privacio
10
nichil aliud est quam remocio rei a subiecto tantum, sine
11
posicione alicuius. Quies enim nichil aliud est quam priva-
12
cio motus. Unde si nigredo posset removeri sine successio-
13
ne alterius coloris, profecto hoc esset privacio. Sed quia
14
ea recedente statim advenit rubedo, vel albedo, vel aliquis
15
alius color; idcirco aliquid est amplius preter remocionem
16
nigredinis. Privacio igitur non est nisi remocio ipsius rei
17
tantum. Contrarium vero est id quod ponitur remoto alio,
18
et propter hoc dicitur quod causa una non est apta ut ex
19
ea procedant duo contraria. Egent enim duo contraria du-
20
abus causis; habitus vero et privacionis utriusque una est
21
causa; et hoc unum si fuerit presens, faciet debitum habi-
22
tus. Si vero absentatum fuerit, vel privatum, faciet deberi
23
privacionem. Igitur causa privacionis est privacio cause
24
essendi, eo quod causa quietis est privacio cause motus.
25
Proprietas vero opposicionis relacionis est hec, quod
26
unumquodque eorum cognoscitur cognito altero. Non sicut
27
calor, qui potest sciri sine cognicione, vel comparacione
28
frigiditatis, nec sicut motus qui potest sciri, sine cognicione,
29
vel comparacione quietis. Opposicio vero affirmacionis, et
30
negacionis distat ab opposicione contrariorum, et privacio-
31
nis per hoc quod non est ipsa nisi in disposicione tantum,
32
et complectitur quicquid est; nomen vero contrarii non
33
convenit nisi ei, cuius et sui contrarii subiectum est unum:
34
nec hoc sufficit, nisi sic sint, ut simul in eodem esse esse non
35
possunt, sed per successionem et sint inter se maxime dis-
35
1
tancie, sicut nigredo, et albedo, non sicut nigredo, et rubor.
2
Rubor enim est color procedens de albedine ad nigredinem;
3
est igitur medius, et ideo non est ab eis maxime distans.
4
Aliquando autem inter duo contraria sunt multa media,
5
quorum unum propinquius est uni extremorum quam aliud.
6
Et aliquando inter ea non est medium. Contrarium igitur
7
communicat suo contrario in subiecto, similiter habitus |12|[V]
8
privacioni, quod non est necesse in negacione, que aliquan-
9
do communicant in genere non in subiecto, ut masculitas,
10
et feminitas, que non succedunt sibi in eodem singulari;
11
fortassis autem errabunt aliqui, cum ponunt genus et acci-
12
piunt negacionem intencionis que sub eo est, et adiungunt
13
ei differenciam, vel proprium et imponunt ei nomen affirma-
14
tivum, et putant illud esse contrarium, ut numerus qui divi-
15
ditur in parem et in imparem. Pro impari quod apud lati-
16
nos est nomen privativum, apud arabos est nomen affirma-
17
tivum, fard, quod interpretatur compar. Sed hic error est;
18
subiectum enim eorum non est unum, quoniam par num-
19
quam erit impar; et numerus contentus sub pari, numquam
20
erit contentus sub impari. Est enim inter illa opposicio
21
affirmacionis, et negacionis, quoniam par nichil aliud intelli-
22
gitur, quam numerus qui dividitur in duo equalia. Et impar
23
nichil aliud intelligitur quam numerus qui non dividitur in
24
duo equalia. Hoc autem quod dicimus, non dividitur est
25
pura negacio. Sed imposuerunt ei nomen impar (fard),
26
contra parem, et putant esse oppositum ut contrarium. Si
27
quis autem quesierit si unum contrarium potest habere plura
28
contraria, respondebimus quod postquam contraria nichil
29
aliud sunt quam ea que succedunt sibi in eodem subiecto,
30
ita ut sint a se maxime distancia; sequitur tunc secundum
31
hoc ut unum contrarium non habeat nisi unum contrarium.
32
Unum enim eorum est in ultimo distancie ab alio; est igitur
33
unum sine dubio.
36
1
DIVISIO QUARTA.
2
Ens dividitur in prius et posterius; sed hec prioritas et
3
posterioritas sunt eciam de accidentibus essencialibus esse,
4
et dicitur deus esse ante mundum. Ante vero sive prius
5
dicitur quinque modis, quorum primus qui manifestior est
6
dicitur prius tempore et hoc prius est magis in usu loquendi
7
apud homines. Secundus est vel prius ordine, vel prius situ, ut
8
cum dicitur, roma est ante ierosolimam quantum ad euntem
9
de gallia ierosolimam, sive hec linea est prior illa quantum
10
ad finem propositum, vel prius genere, ut cum dicitur ani-
11
malitas prior est humanitate, si inceperis a superioribus.
12
Si vero e converso inceperis ab inferioribus animalitas est
13
prior corporeitate sicut et iherusalem prior est roma veni-
14
enti romam de india. Tercius dicitur prius dignitate, ut
15
Petrus prior est Paulo, et ceteris apostolis. Quartus prius
16
natura, ut quo destructo destruitur id quo est prius, sed
17
destructo eo quo est prius ipsum non destruitur sicut unum
18
est prius duobus. Si enim ponamus unum destrui, non re-
19
manent duo eo quod omnia duo non sunt nisi unum et unum.
20
Si vero ponamus duo destrui, non sequitur unum destrui.
21
Cum autem dicimus unum esse prius duobus non intelligi-
22
mus prioritatem temporis, quoniam potest esse unum cum
23
duobus quamvis intelligatur unum prius duobus. Quintus
24
est prius essencia, ut quod existit cum alio quod non est
25
nisi per ipsum; ipsum vero non |13r|[V] habet esse per illud, ut
26
causa prior est causato sicut motus manus prior est motu
27
anuli. Dicitur enim quod mota manu movetur anulus, sed
28
non moto anulo movetur manus quamvis sciamus ea simul
29
esse in tempore. Sed hec prioritas est causalitatis et effi-
30
ciendi debere esse.
37
1
DIVISIO QUINTA.
2
Ens dividitur in causam et causatum; sed quicquid habet
3
esse per aliud causatum est; illud vero per quod habet esse,
4
causa eius est et causa essendi illud totum, quod constat ex
5
partibus, est esse parcium et coniunccio earum; non e con-
6
verso sic ut esse tocius sit causa esse parcium, sicut oximel
7
non est causa mellis, et aceti, sed mel et acetum sunt causa
8
eius, eo quod ipsum constat ex eis. Quod autem pars sit prior
9
suo toto in tempore manifestum est. Sed si non separan-
10
tur tempore sicut manus comparacione hominis, tamen sic
11
se habent, scilicet, pars prior est toto. Quicquid igitur pars
12
est tocius alicuius, causa est illius tocius. Causa igitur
13
dividitur in id quod est pars essencie causati, et in id quod
14
est extra. Quod autem est pars causati, dividitur in id
15
cuius esse non sequitur (comitatur) esse causati, sicut esse
16
ligni esse lecti; et in id cuius esse sequitur essencia causati,
17
ut formam essencia lecti. Cum enim forma fuerit, necessa-
18
rio lectus erit; non sicut lignum, quamvis lectus sit quod-
19
dam totum quod non habet esse nisi ex coniunccione ligno-
20
rum et forma. Cuius igitur fuerit comparacio ad causatum,
21
ut comparacio lignorum ad lectum, vocabitur causa materi-
22
alis. Et cuius fuerit comparacio ad causatum, ut forme ad
23
lectum, vocabitur causa formalis. Id vero quod est extra,
24
dividitur in id a quo res est, ut faber lecto, et vocatur
25
causa efficiens, sicut pater filio, et ignis calori; et in id
26
propter quod res est, non a quo, et vocatur causa perfecti-
27
va, et finalis, sicut causa finalis scamni est apte sedere. Pro-
28
prietas autem cause finalis est ut propter eam cetere fiant
29
cause. Nisi enim proposita fuerit in animo fabri, forma
30
scamni que est aptitudo sedendi propter necessitatem se-
31
dendi, faber non erit agens, nec ligna erunt causa materia-
38
1
lis lecti, nec forma veniet in ea. Causa igitur finalis
2
ubicumque fuerit inter omnes causas, causa causarum erit.
3
Esse igitur scamni pendet ex lignis, et ex fabro, et forma,
4
et necessitate sedendi. Si enim remota fuerit una istarum
5
causarum, sequitur remocio scamni. Causa vero finalis est
6
ultima in esse, et est prima et precedens in intencione.
7
Causa vero efficiens, vel agit per naturam, ut ignis cum com-
8
burit, et sol cum illuminat, vel per voluntatem, ut homo cum
9
ambulat. Omnis vero agens in accione sua aliquid intendit.
10
Oportet autem ut esse id quod intenditur, et non esse non
11
sit equale. Sensus enim intencionis hic est, scilicet ut faci-
12
at esse, quod melius est esse quam non esse. Quod si
13
ita non esset, non vocaretur intencio. Id enim quod esse,
14
et non esse equale est quantum ad agentem, nullius utilitatis
15
causa eligitur pocius esse quam non esse. Et quicquid tale
16
est, non intenditur, et restat questio scilicet, quare eligitur
17
esse pocius quam non esse, nec cessat quoadusque |13v|[V] dicatur
18
sibi intencio. Nichil enim aliud est intencio quam facere
19
ut quantum ad agentem sit pocius esse accionem quam non
20
esse. Si enim non esset pocius esse quam non esse, tunc
21
esse, et non esse equalia essent, nec inclinaretur agens ad
22
unum eorum pocius quam ad aliud. Quisquis autem agit
23
propter aliquam intencionem, imperfectus est. Id enim
24
esse quod intenditur, melius est illi, quam non esse. Unde
25
aliquid boni est quod non habet, et intendit ut habeat, quod
26
cum advenit perficietur, igitur per se imperfectus est sine
27
illo. Si quis vero dixerit quod agens aliquando agit non
28
propter utilitatem que sibi eveniat, sed alii, errat quoniam
29
utilitatem advenire alii, quantum ad eum pocius est quam
30
non advenire. Si ergo advenire utilitatem alii est ei pocius,
31
tunc per hoc quod acquirit alii, iam acquirit sibi aliquid
32
quod est pocius sibi sine quo erat prius, erat igitur inper-
33
fectus. Si vero efficere alii utilitatem non fuerit utile, tunc
34
reddibit questio, et queretur omnino quare fecit hoc utile
35
alii? Omnis igitur agens habet intencionem que eum per-
39
1
ficit, et removet diminucionem que erat in eo, propter per-
2
feccionem que advenit. Si igitur possibile est esse essenciam
3
ex qua causatum provenit, et ex qua in quantum ipsa per se
4
est essencia effluit esse aliud ab eo omnino sine intencione,
5
profecto hec causa sic agens, altior, et nobilior est quam
6
agens per intencionem, et eleccionem. Cum autem quis fit
7
agens, qui non fuit agens, necesse est hoc fieri propter novi-
8
tatem alicuius rei scilicet vel condicionis, vel nature, vel
9
voluntatis, vel intencionis, vel potencie, vel cuiuslibet alte-
10
rius disposicionis. Quoniam si disposiciones agentis perma-
11
nerent, ita ut erant, et non fieret agenti novum aliquid,
12
nec in se nec extra se, usque tunc, profecto non esset agenti
13
pocius accionem esse quam non esse sed non esse perma-
14
neret semper incessabiliter. Si enim disposiciones ita essent
15
ut erant, sequeretur necessario quod non esse permaneret
16
semper, si non enim esse permansit ante hoc, eo quod non
17
fuit elector qui daret esse, tunc cum iam est esse, oportet
18
ut eius causa sit electorem esse. Si enim non fieret novus
19
elector, nec esset elector sicut nec erat ante, profecto non
20
esse permaneret necessario, sicut erat. Adhuc eciam indu-
21
cemus aliqua ad manifestacionem huius, quod vero necessa-
22
rium est, hoc est, scilicet, quod causa dividitur in causam
23
essencialem, et causam accidentalem, sed causa accidentalis
24
vocatur causa inproprie eo quod causatum non provenit ex
25
ea, sed ex alio quod non sit causa debiti essendi causatum,
26
nisi cum illa, sicut qui removet columpnam subsistentem
27
tectum, dicitur dirumpere tectum, quod non est verum eo
28
quod causa ruine tecti est eius ponderositas, sed retinetur
29
interim propter substentacionem columpne, remotor igitur
30
columpne aptavit illud ad casum, et ruit |l4r|[V] quod erat propria
31
eius accio, vel sicut dicitur scamoneam infrigidare, eo quod
32
aufert coleram que prohibebat naturam infrigidari. Natura
33
igitur erit frigescens, sed cum remotum fuerit quod prohi-
34
bet, et scamonia erit causa remocionis colere, non infrigi-
35
dacionis que sequitur post remocionem colere naturaliter.
40
1
DIVISIO SEXTA.
2
Ens dividitur in finitum, et in infinitum. Infinitum vero
3
dicitur, quattuor modis quorum duo non sunt, duos vere
4
esse argumentacio deprehendit; dicitur enim quod motus
5
celi non habet finem scilicet non habet principium, et hec
6
iam deprehendit argumentacio. Dicitur eciam quod anime
7
humane que separantur a corporibus sunt infinite; hoc
8
autem necessario verum est, si removeatur finitas a tempore
9
et a motu celi quod est remocio incepcionis. Tercius est
10
ut cum dicitur corpus, et spacia infinita, a superius usque
11
inferius, sed hoc quoque falsum est. Quartus est ut cum
12
dicitur cause sunt infinite, eo quod res habent causam, et
13
causa habet causam, et sic non pervenitur ad primam cau-
14
sam, que non habet causam; sed hoc quoque falsum est;
15
nam sensus huius est quod omnis numerus intelligitur multa
16
simul, que habent ordinem per naturam, et habent ultra,
17
et citra in quo sic est infinitas ut in causis que sunt infinite.
18
Ordo autem inter causam et causatum necessario naturalis
19
est, qui si removetur, illud causa non remanet; similiter
20
corpora et spacia sunt ordinabilia quoniam quedam eorum
21
sunt citeriora aliis necessario, cum inceperis ab una parte;
22
hec autem ordinacio est situ non natura, inter que differen-
23
cia iam assignata est in tractatu de prius et posterius. In
24
quocumque autem fuerit unum istorum sine alio, infinitas
25
non removebitur ab eo sicut a motu celi; qui quidem habet
26
ordinem, et progressionem, quoniam omnes partes eius non
27
sunt simul in una disposicione. Cum ergo dicitur quod
28
motus celi non habet finem, non intelligimus per hoc remo-
29
veri finitatem a motibus qui sunt, sed ab omnibus simul qui
30
sunt, et fuerunt, et futuri sunt. Similiter et animas huma-
41
1
nas que sunt separabiles a corporibus per mortem, concedi-
2
mus esse infinitas numero, quamvis habeant esse simul quo-
3
niam non est inter eas ordinacio naturalis qua remota desi-
4
nant esse anime, eo quod nulle earum sunt causa aliis, sed
5
simul sunt sine prius, et posterius, natura et situ. Non enim
6
intelligitur in eis prius, et posterius, nisi secundum tempus
7
sue creacionis. In essenciis autem earum secundum quod
8
sunt essencie, et anime non est ordinacio ullo modo, sed
9
sunt equales in esse, e contrario spaciis, et corporibus, et
10
cause, et causato. Sed quod possibile est animas non ha-
11
bere finem, et motus non habere inicium, posterius dicemus,
12
et quecumque inducuntur in probacionibus earum.|14v|[V]
13
Quod autem corpora non sint infinita nec spacia, et
14
quicquid habet ordinacionem situ, vel natura, nunc ostende-
15
mus. Sed quod impossibile est longitudines esse infinitas
16
ostenditur duobus modis, et primum hoc modo. Sit linea
17
gd. infinita ex parte g, et sit linea ab finita que moveatur in
18
suo circulo versus g linee dg, quousque fiat equidistans ei.
19
Illam vero sic posse moveri, necesse est. Deinde si movea-
20
tur ab equidistancia propinquius versus lineam
21
gd.: necesse est tunc ut supponatur alicui punctorum linee
22
gd.; primum autem punctum cui supponitur, est punctum
23
equidistancie, deinde supponitur reliquis punctis quousque
24
ponitur equidistans, ex altera parte, sed hoc est impossibile.
25
Si enim intelligimus eam inclinari cum discedit ab equidi-
26
stancia, sine supposicione, hoc est impossibile; supponi eciam
27
est impossibile quoniam supposicio primum fit sub uno pun-
42
1
cto. In linea autem infinita, nullum punctum est primum.
2
Quodcumque vero punctum ponitur primum supposite linee,
3
necessario ante illud supposita fuit aliis, nec potest subponi
4
omnibus punctis, nisi subponatur infinitati; non est igitur
5
aliquod aliorum primum cui primum supponitur, et
6
hoc est impossibile, et hec probacio est geometrica
7
necessaria ad convincendum longitudines non esse infinitas,
8
sive intelligantur in pleno, sive inhani.
9
Secunda probacio est hec. Si possibile est lineam infinitam
10
esse, tunc linea ab sit infinita
11
sed sit infinita a parte b in qua intelligamus duo
12
puncta g et d. Si autem db est finitum, tunc cum
13
additur ei gd, profecto gb erit finitum. Si vero db
14
est infinitum, tunc si intelligamus superponi db super gb,
15
vel extendentur simul equaliter versus b, neutro excedente
16
alteram quod est impossibile; tunc enim minus esset equale
17
maiori, eo quod db minus est quam gb, vel db erit brevior
18
quam gb, et excedetur a linea gb; linea igitur db finitur
19
versus partem, b, ibi ubi a linea, gb exceditur, sed linea gb
20
non excedit lineam db nisi augmento linee gd que est
21
finita. Cum autem finitum additur finito, totum fit finitum;
22
igitur gb est |15r|[V] finitum necessario. Quod autem cause non
23
sint infinite, probacio hec est; quoniam si sic disposuerimus
24
eas ut alie sint cause aliarum, profecto necesse est ut vel
25
perveniatur ad causam que non est causata, et hec est
26
prima, et tunc finiuntur cause; vel ut non perveniatur ad
27
primam, sed eant in infinitum; omnes autem ille cause infi-
28
nite sine dubio habent esse, quoniam simul sunt, et omnes
29
ille secundum hoc quod sunt omnes non potest esse quin
30
sint vel possibiles, vel causate, vel necessarie; falsum est
31
autem eas esse necessarias, quoniam universitas earum pro-
32
venit ex singulis causatis; quod autem provenit ex causa-
33
to, non est necessarium. Necesse est igitur, ut universitas
43
1
sit causata, et eget causa qua fit causa que fit extra universi-
2
tatem. Nam quia singula illius universitatis comprehendi-
3
mus in universitate, ideo de universitate qua comprehen-
4
duntur singula, vere dicitur quod sit causata. Eget igitur
5
causa que sit extra, et non sit causata; hec igitur est prima,
6
et sic sunt finite; hoc igitur est quod dicimus de finito et infi-
7
nito.
8
DIVISIO SEPTIMA.
9
Ens dividitur in id quod est in potencia, et in id quod
10
est in effectu. Nomen autem potencie et effectus dicitur
11
diversis modis, quorum quibusdam non indigemus; potencia
12
vero dividitur in potenciam agendi, et potenciam paciendi;
13
potencia vero agendi est per quam res que actura est apta-
14
tur ad esse agentem, ut calor ignis ad calefaciendum aquam;
15
potencia vero paciendi est per quam aptatur res ad
16
paciendum, ut mollicies, et flexibilitas cere ad recipiendum
17
formam. Opponitur autem potencia effectui alio eciam
18
modo, quicquid enim vere est, dicitur esse in effectu, nec
19
intelligimus hic effectum sicut in precedentibus. Dicitur
20
enim essencia primi principii esse in effectu omni modo,
21
et nichil esse in eo in potencia. Accio vero secundum pri-
22
mam intencionem non convenit ei secundum quod ipse est.
23
Ipse enim est qui absolute est; potencia vero opposita huic
24
accioni est possibilitas essendi rem antequam sit, sed interim
25
dum non est in actu, dicitur esse in potencia. Et sustine-
26
mus dicere aliquid esse in potencia quamvis hoc quod dici-
27
mus esse, inproprie dicatur, sicut cum dicitur vinum ine-
28
briare. In vino enim dum est in lagena inebriacio dicitur
29
esse in potencia secundam usum loquendi. Non tamen ine-
30
briat sed quia inebriacio potest accidere ex illo, dicitur in
31
eo esse in potencia. Et sicut unum corpus dicitur esse
44
1
divisibile eo quod divisio est in eo in potencia, quoniam vere
2
non est in eo divisio, nisi cum fit in eo divisio vel per cissi-
3
onem corporis, vel per separacionem suarum parcium. Di-
4
stinccio autem inter potenciam, et effectum, perficitur duo-
5
bus iudiciis.
6
Primum est quod iudicium huius potencie possi-
7
bilitatis ultime quam intelligimus possibilitatem essendi,
8
eget substi |15v|[V] nente, et materia in qua existat. Ex
9
quo sequitur quod quicquid incipit precedat illud mate-
10
ria. Igitur non est possibile ut materia prima ceperit esse,
11
sed est eterna; quicquid enim incipit esse, antequam incipiat,
12
est in potencia scilicet antequam incipiat, potest incipere
13
esse; possibilitas igitur incipiendi precedit incipere esse.
14
Hec autem possibilitas vel est res que est vel est interpreta-
15
cio non rei. Si vero est interpretacio non rei, tunc id quod
16
incipit, non habuit possibilitatem; igitur non fuit possibile
17
ut esset, fuit igitur impossibile esse. Si autem fuit impossi-
18
bile esse, tunc non est umquam, quod est inconveniens.
19
Constat igitur possibilitatem esse rem que est, quam iudi-
20
cat intellectus esse. Impossibile est autem quin ipsa vel sit
21
existens per se substancia, vel sit designacio rei egentis
22
subiecto; falsum est autem possibilitatem esse substanciam
23
existentem per se, eo quod possibilitas est designacio relata
24
ad id quod est possibile, que non potest intelligi existere
25
per se. Oportet igitur ut habeat subiectum in quo existat,
26
unde sensus esse possibilitatis est designacio subiecti ad re-
27
cipiendum permutacionem, sicut cum dicitur possibile est
28
puerum istum doceri; igitur sciencia possibilis est huic
29
puero. Similiter et hoc sperma possibile est fieri hominem;
30
ergo possibilitas essendi humanitatem est designacio in
31
spermate, et possibile est hunc aerem fieri aquam. Si vero
32
posuerimus aliquid incipere esse sine precedente materia,
33
tunc hoc quod dicimus quia id quod cepit esse, possibile fuit
34
incipere esse, antequam inciperet esse, erit nichil significans,
35
eo quod possibilitas est designacio rei que fit. Res autem
45
1
antequam sit, non potest esse subiectum alicuius designacio-
2
nis; possibilitas igitur omnis rei que incipit esse, est in
3
eius materia; potencia vero sue incepcionis est in suo sub-
4
iecto. Et hoc intelligimus cum dicimus aliquid esse in poten-
5
cia sicut cum dicimus sciencia est in puero in potencia, et
6
palma est in nucleo in potencia; potencia vero aliquando
7
est propinqua, aliquando longinqua. Sperma enim est homo
8
in potencia propinqua. Et terra est homo eciam potencia
9
longinqua, eo quod terra non sit homo, nisi post multas
10
permutaciones.
11
Secundum iudicium est quod potencia agendi divi-
12
ditur in duo scilicet vel ad agendum tantum, et
13
non ad eius oppositum, ut potencia ignis est ad conburen-
14
dum, et non est ad non conburendum; vel est ad agendum,
15
et eius oppositum scilicet ad cessandum ut potencia hominis
16
ad movendum, et quiescendum; primum vero vocatur po-
17
tencia naturalis, secundum vocatur potencia voluntaria; huic
18
autem potencie secunde cum adiungitur voluntas firma, nec
19
est aliquid quod impediat, profecto accio proveniet ex ea
20
naturaliter |16r|[V] consequens sicut ex potencia prima. Cum
21
enim fuerit posse et firmum velle scilicet, cum iam firmum
22
est in agendo propositum, et non sequitur accio, profecto
23
hoc non contingit nisi propter aliquid quod impedit, quo-
24
niam cum conveniunt simul potencia agendi, et potencia
25
paciendi, et utraque est perfecta, necessario sequitur passio.
26
Ex omni autem causa, omnino sequitur suum causatum se-
27
cundum debitum. Quod enim non debet esse causatum a
28
sua causa, illud non est. Quamdiu enim est possibile non
29
esse, eo quod causa non habet omnes suas condiciones, pro-
30
fecto illud non est. Sed statim cum adfuerint omnes condi-
31
ciones cause, designabitur esse causati, et fiet impossibile
32
non esse, quoniam presens est id quod facit debere esse,
33
nec provenit id quod debet esse sed differtur, non fit hoc,
34
nisi vel deffectu sue nature, si naturale est, vel deffectu sue
35
voluntatis, si voluntarium est, vel absencia sue essencie, si
46
1
sua accio fit per essenciam. Et interim dum differtur ne
2
provenit quod debet, profecto causa non est in effectu, sed
3
in potencia. Eget autem aliquo alio per quod trahatur de
4
potencia ad effectum. Quod cum fuerit, fiet debitum ex-
5
eundi de potencia ad effectum.
6
DIVISIO OCTAVA.
7
Ens dividitur in id quod debet esse, vel necesse est esse,
8
et in id quod possibile est esse. Ex quo intelligimus, quia
9
esse omnis eius quod est, vel pendet ex alio a se, sic ut si
10
ponatur illud aliud non esse, hoc non fit, sicut esse scamni
11
pendet ex lignis, et fabro, et forma, et comoditate sedendi.
12
Si enim ponamus deesse aliquod istorum quattuor, sequetur
13
necessario scamnum non esse; vel non pendet esse eius ex
14
alio a se ullo modo, sic ut si ponatur non esse, quicquid est
15
preter se, non tamen sequetur illud non esse. Ipsum enim
16
est sibi ipsi sufficiens. Iam autem convenerunt philosophi
17
in hoc ut appellarent primum possibile, secundum vero de-
18
bitum vel necesse esse. Dicemus igitur quod quicquid est
19
cuius esse est a se ipso non ab alio, illud est debitum vel
20
necesse esse: quicquid autem est non habens esse a se ipso,
21
illud vel est prohibitum in se, et est impossibile esse um-
22
quam, vel est possibile in se. Quod autem est debitum
23
essendi est necesse esse; prohibitum autem essendi est ne-
24
cessarium non esse; possibile vero est id quod non sequitur
25
necessario esse, vel non esse. Quicquid autem est possibile
26
in se, cum habuerit esse, esse eius est ab alio a se sine dubio.
27
Si enim esset a se ipso, tunc esset debitum, |16v|[V] non
28
possibile. Esse autem ab alio habet tres respectus; unum
29
ut si ponatur esse illud, a quo est quod est eius causa, causa-
30
tum fit debitum, eo quod premonstratum quod esse causati
47
1
debet esse, existente causa. Aliud ut si ponatur causa
2
non esse, ipsum causatum fit prohibitum. Si enim esset,
3
tunc esset per se sine causa; esset igitur debitum per se.
4
Tercium ut non consideretur an eius causa sit, vel non sit,
5
sed consideretur ipsum tantum per se; habebit ergo ex se
6
ipso tercium membrum scilicet possibilitatem. Et hoc est,
7
sicut causa essendi quatuor est esse duo, et duo. Si enim
8
consideramus non esse duo et duo, destruetur esse quaterna-
9
rii in mundo. Si autem consideremus illa esse, erit debitum
10
essendi quattuor; si vero non consideremus duo, sed con-
11
sideremus essenciam quaternarii, inveniemus quatuor possi-
12
bile in se, scilicet quoniam non est necesse quattuor esse,
13
vel non esse. Quicquid igitur est possibile in se, non pro-
14
venit eius esse, nisi ex sua causa, et interim dum fuerit possi-
15
bile esse ex sua causa, non erit; postquam autem fuerit debi-
16
tum essendi ex sua causa, protinus erit. Quamdiu enim
17
fuit possibile esse, duravit non esse. Unde eget ut removea-
18
tur possibilitas, non illa que est in se ipso; illa enim non est
19
causa, que debeat removeri, sed illa possibilitas que est sue
20
cause, et convertitur ut fiat debitum, scilicet ut adsint omnes
21
condiciones, et operetur causa sicut debet ad hoc ut sit
22
causa. Oportet autem nunc cognoscere radicem possibilem,
23
super quam constituemus magnum quiddam, scilicet si mun-
24
dus est eternus, an possit esse factura dei altissimi an non.
25
Scimus autem quod nullum possibile habet esse nisi per
26
aliud a se quod est factor eius; de eo autem quod est factor,
27
intelliguntur duo; unum ut inchoet, scilicet trahat illud de
28
non esse ad esse, sicut cum quis fabricat domum que non
29
fuit; hoc autem palam est; aliud ut sit esse rei per illud
30
sicut esse luminis per solem, et vocatur sol factor luminis
31
naturaliter. Qui autem dixerunt quod agere nichil aliud
32
est quam inchoare, fortassis putabant quod cum habuerit
33
esse quod fit, non egebit factore, sic ut quamvis ille non sit,
34
non tamen desinat esse quod factum est. Et fortassis pre-
35
sumet dicere aliquis quod quamvis ponatur deus non esse,
48
1
non tamen sequetur ex hoc, mundus non esse, postquam
2
habet esse, et conantur hoc ostendere exemplo, et racione.
3
Exemplum autem est hoc quod fabricator domus post fabri-
4
cacionem domus, non nocet domui si moriatur, nec destruitur
5
domus absencia eius; |17r|[V] racio vero est hec, scilicet quia
6
id quod non est, indiget datore essendi; quod autem iam
7
est non eget datore essendi; predictum vero exemplum
8
falsum est, quoniam fabricator domus non est causa esse
9
domus, nisi inproprie, sed est causa motus per manum: hic
10
enim motus est causa motus parcium domus inter se, et
11
forma domus est causata ab his motibus. Cessat enim ve-
12
nire, cessantibus motibus illarum parcium domus; de hoc
13
enim quod dicitur, formam domus remanere, sensus hic est,
14
scilicet quod pars non quiescit ubi posita est, nisi quia
15
ponderosa est, quia tendit deorsum; quod autem sub ea est,
16
constrictum et durum est, et ideo prohibet; causa igitur eius
17
est ponderositas eius, et constriccio eius quod sub ea est,
18
que constriccio si removeretur, destrueretur forma domus;
19
paries eciam quamvis sit constrictus ex luto, permanencia
20
tamen sue figure fit siccitate luti; hec enim est que retinet
21
figuram eius; si enim fabricaretur ex aliqua re defluente in
22
aliquo concavo instrumento, eo remoto, destrueretur forma
23
parietis, propter privacionem siccitatis; fabricator igitur
24
non est factor domus. Similiter pater non est factor filii,
25
sed causa motus propter coitum; hic enim motus est causa
26
motus duorum spermatum ad uterum. Deinde cause adven-
27
tus forme hominis in spermata multe sunt que sunt in
28
essencia duorum spermatum, habentes esse cum forma homi-
29
nis; causa vero anime est causa que semper habet esse. Igi-
30
tur non debemus respicere ad hoc exemplum. Racio vero
31
quam inducunt, scilicet quod quicquid habet esse non eget
32
datore esse, vera est, eget tamen conservatore sui esse.
33
Quod sic manifestatur; omne enim quod incepit esse, habet
34
duos status, unum quia iam nunc est, alium quia prius non
35
erat. Similiter factor habet duos status. Unum quia iam
49
1
nunc esse est ex illo; alium quia ante hoc, non erat ex illo.
2
Consideremus igitur quod cum factura pendeat ex factore,
3
necesse est ut vel pendeat secundum esse suum quod iam
4
nunc est, vel secundum non esse suum quod precessit, vel
5
secundum utrumque; falsum est autem pendere secundum
6
non esse suum, quoniam non esse quod precessit, nullam
7
prorsus habet habitudinem, vel respectum ad factorem quia
8
factor nichil penitus agit in eo; falsum est autem pendere
9
secundum utrumque. Quoniam postquam constat non pen-
10
dere facturam ex factore secundum non esse, necesse est
11
tamen facturam pendere ex factore; profecto non restat
12
pendere nisi secundum suum esse. Quod igitur pendet ex
13
factore, est secundum suum esse, non secundum non esse
14
suum. Si quis autem dixerit quod pendet ex eo secun-
15
dum esse, |17v|[V] set quod precessit non esse, cuius sensus est
16
quod pendet ex eo secundum esse quod est post non esse.
17
respondebimus quod factor non inprimit eo modo ut factura
18
habeat esse post non esse, quamvis huius modi esse non
19
potest esse, nisi post non esse, quoniam esse est sibi post non
20
esse. Si enim factor vellet dare illi esse, non post non esse,
21
hoc non esset ei possibile eo quod esse eius post non esse,
22
non est propter posicionem alicuius. Non est enim inpressio
23
positoris nisi in esse eius. Verum est autem quod factor
24
potest non facere, et potest non dare esse, sed facere esse
25
non post non esse, hoc impossibile est. Igitur id quod cepit
26
esse eget factore, secundum suum esse tantum, quoniam
27
secundum hunc modum est possibile tantum, ipsum autem
28
esse post non esse, vel necesse esse debitum est non possi-
29
bile, ad quod non indiget factore. Postquam autem non
30
pendet factura ex factore, nisi in quantum habet esse, tunc
31
quamdiu permanet esse indiget factore, et pendet ex eo,
32
scilicet suum esse cum propter ipsum, et cum ipso in omni-
33
bus suis disposicionibus, sicut esse diei est propter solem,
34
et cum sole in omnibus disposicionibus; factura eciam
35
habet duos status sicut diximus. Cum enim factor eciam
50
1
habet duos sicut diximus. Quod factor est causa vel est in
2
quantum aliud a se iam est ab illo, vel in quantum nondum
3
est ab illo, sed postea fit ab illo. Verum est autem
4
quod factor est causa in quantum aliud a se iam est
5
ab illo, non in quantum prius non fuit illud, et postea
6
est, quoniam esse non fuit ab illo antea, nisi quia ille non
7
fuit causa; hoc autem quod esse non fuit ab illo antea, fit
8
propter hoc quia ille non fuit eius causa, non quia ille
9
fuit eius causa et factor. Sicut homo cum prius non vult
10
esse rem que non est nisi per voluntatem eius, et postea
11
vult esse, et cum volitum iam est, non est nisi in quantum
12
volitum iam est. Et voluntas iam est, non in quantum
13
voluntas habita est post voluntatem. Igitur rem esse est
14
quiddam, et facere eam esse est aliud; esse vero rei causam
15
et factorem est quiddam, et fieri ipsum esse causam rei et
16
factorem est aliud. Igitur facere esse post non esse, opposi-
17
tum est ad fieri causam et factorem cum prius non fuerit.
18
Similiter eciam iam esse est oppositum ad esse causam, et
19
factorem. Quisquis ergo intellexerit de eo quod fit, quod
20
incipit esse post non esse, intelligat similiter de factore quod
21
fit causa postquam non fuit; permutatur igitur ad causa-|18r|[V]
22
litatem, eo quod causatum permutatur ad esse. Quisquis
23
ergo intelligit de eo quod iam est, quod non est nisi
24
ex factore, debet eciam intelligere de factore, quod est
25
causa essendi, non faciendi esse. Cum autem aliquid
26
est causa essendi alii, hoc ipsum esse causam, quiddam est
27
additum supra essenciam illius, quod scilicet est esse facto-
28
rem. Si vero fuerit causa, incessabilis sempiterna, erit eciam
29
factor incessabilis sempiternus. Sed si fuerit causa mo-
30
mentanea, erit quoque factor momentaneus, et e converso,
31
si factor, et causa similiter. Verum est autem quod vulgus
32
non intelligit differenciam inter aliquid esse factorem, et
33
inter illud fieri factorem, et propter hoc imaginant quod
34
imaginant. Ex quo sequitur quod causatum sive sit incessa-
35
bile, sempiternum sive momentaneum in omnibus suis dispo-
51
1
sicionibus, non est nisi existente causa, non enim sufficit
2
sibi esse sine illa; si enim removeatur causa, et factor, pro-
3
fecto removebitur causatum et factura. Si vero fuerit
4
eternus erit factura eterna, pendere enim eius ab illo est
5
in quantum habet esse tantum, non in quantum cepit esse
6
cuius sensus est esse post non esse, sicut predictum est.
52
1
TRACTATUS SECUNDUS.
2
Iam diximus quod esse ens omnis eius quod est, vel
3
pendet ab alio a se sicut ad rememoracionem eius se-
4
quatur remocio istius, vel non pendet. Si vero pendet,
5
vocamus illud possibile. Si vero non pendet, vocamus debi-
6
tum per se quod est necessarium per se, de quo duodecim
7
dicenda sunt.
8
Primum quod ipsum non est accidens; tunc enim pende-
9
ret ex corpore, et sequeretur eius destruccio ad destruccio-
10
nem corporis. Non vero interpretati sumus necesse esse,
11
illud quod non pendet ex alio ullo modo. Accidens autem
12
est possibile; omne vero possibile habet esse ab alio, quod
13
est eius causa; igitur est causatum sine dubio.
14
Secundum est quia non est corpus, et hoc duobus modis;
15
uno quia omne corpus est divisibile secundum quantitatem
16
in partes; igitur totalitas eius pendet ex partibus eius. Que
17
si ponantur destrui, sequetur necessario destruccio eius
18
sicut destruccio hominis sequetur necessario, si intelliga-
19
mus destrui partes eius. Quamvis iam prediximus quod
20
omnis colleccio sive totalitas causata est a suis partibus,|18v|[V]
21
et idcirco non potest concedi, necesse esse componi ex parti-
22
bus, quia si interrogati fuerimus quare incaustum est, dice-
23
mus quia sunt galle, atramentum, aque coniunccio, et ex his
24
omnibus coniunctis provenit incaustum; he igitur partes
25
sunt causa compositi. Similiter partes omnis compositi sunt
26
causa compositi. Alio quod iam stabilitum est corpus esse
27
compositum ex forma, et hyle. Si enim ponatur destrui hile,
28
destruetur corpus, vel si ponamus formam destrui, destru-
53
1
etur similiter et corpus. Nos autem intelligimus per debi-
2
tum esse id cuius remocio non sequitur propter remocionem
3
alterius a se, non enim sequitur remocio ipsius nisi ex hoc
4
tantum scilicet si ponamus ipsum non esse.
5
Tercium quod necesse esse non est sicut forma, eo quod
6
forma pendet ex hile. Et si ponatur non esse hile que est
7
cum ea, sequetur ipsam non esse; nec esse est eciam ut hile
8
que est subiectum forme, sine qua non habet esse; hile enim
9
non est in effectu, nisi cum forma, et si forma non est,
10
sequitur hyle non esse; pendet igitur ex alio. Quartum est
11
quod eius esse, non est aliud ab eo quod est ipsum, quoniam
12
necesse est ud idem sit eius esse, et id quod est ipsum; pre-
13
dictum est autem quod esse rei ab eo aliud est quod ipsa est.
14
Et esse de quo queritur per an est, est accidens ei quod ipsa
15
res est, scilicet ei de quo queritur per quid est; omne autem
16
accidens alicui, causatum est; si enim esset ens per se, non
17
esset accidens alii. Omne vero accidens alii, pendet ex alio
18
eo quod non est nisi per illud, vel cum illo; causa vero
19
essendi, necesse est ut sit vel id quod res est, vel aliud. Sed
20
si fuerit aliud, tunc esse erit accidentale et causatum; ergo
21
non erit necesse esse. Falsum est autem, ut id quod res est
22
per se, sit sibi causa sui esse. Quod enim non est, non est
23
causa ei quod est. Id vero quod res est, non est ante hoc
24
esse; quomodo igitur erit causa eius? si autem id quod
25
res est, haberet esse ante hoc esse, tunc non egeret secundo
26
esse et deinde restaret questio an hoc esse sit accidentale
27
ei quod res est, tunc unde accidit ei? Sequitur ergo ex hoc,
28
ut ei quod est necesse esse, idem sit esse, et id quod est,
29
et esse, hoc idem debebit esse ei, quod est id quod res est
30
aliis. Et ex hoc manifestatur quod necesse esse nullo modo
31
est simile alicui alii a se eo quod quicquid est aliud ab eo,
32
est possibile; et omnis quod est possibile, suum esse aliud
33
est ab eo quod ipsum est, et suum esse est a necesse esse
34
sicut postea dicemus. |19r|[V]
35
Quintum, quod necesse esse non pendet ab alio, sic ut
54
1
illud aliud pendeat ab ipso, scilicet ut unumquodque eorum
2
sit causa alterius; hoc enim in ceteris ab ipso est impossibile
3
quod sic probatur. Si enim h sit sausa g, et e converso,
4
g sit causa b, sed b ex hoc quod est causa, prius est quam
5
g. Similiter, et g ex hoc quod est causa, prius est quam b,
6
tunc g prius est eo quod est prius se quod est inconveniens
7
quoniam unumquodque eorum est prius alio secundum quod
8
est causa, et posterius secundum quod est causatum, quod
9
similiter est manifeste falsum.
10
Sextum, quod necesse esse non pendet ex alio sic ut
11
illud aliud pendeat ab ipso, non ex sensu causalitatis, sed
12
nec ex sensu relacionis sicut duo fratres; dicimus enim
13
quod si non sequetur remocio unius ad remocionem alterius,
14
tunc non pendet hoc unum ab illo alio. Nos autem conce-
15
dimus quod aliquid aliud a necesse esse pendet ab ipso;
16
omne enim causatum pendet ex causa; causa vero non
17
pendet ex causato, et cuius destruccio sequatur, ex de-
18
struccione alterius, illud possibile est non necesse. Quic-
19
quid vero pendet ex alio, possibile est, et illud aliud vel
20
sufficiet ei ad esse sic ut illud aliud sit solum causa, et hoc
21
causatum ab illa, vel non sufficiat ei per se, sed egeat alio
22
eciam secum, et sic hoc erit causatum ab utroque; hoc autem
23
totum contrarium est ei quod est necesse esse.
24
Septimum, quod impossibile est esse duo, quorum utrum-
25
que sit necesse esse, sic ut necesse esse habeat comparem,
26
quorum unumquodque sit per se sufficiens sibi nichilo egens
27
nec ex alio pendens; necesse est enim ut sint vel similima
28
omni modo, vel diversa. Si vero fuerint similia omnino,
29
tunc destruetur numeracio in eis, nec poterit intelligi duali-
30
tas sicut dicimus duas nigredines non posse esse in eodem
31
subiecto eodem modo sicut probatum est, quod universale
32
non fit singulare nisi per differenciam, vel per accidens quod
33
omnino sit ei proprium. Quod autem sint diversa per
34
differenciam vel per accidens, hoc quoque inpossibile est in
35
eo quod supradictum est, quod differencia, et accidens non
55
1
ponuntur in constitucione universalioris, et quod humanitas
2
non facit animal esse animal, sed facit ipsam esse; hoc
3
autem contingit ubi esse est accidens supra id quod ipsa
4
res est, et quanta est et cetera. Cuius autem esse, et id
5
quod ipsum est, fuerit unum et idem, differencia nec con-
6
stituit id quod ipsum est nec constituit esse eius. Ergo ne-
7
cesse est esse sine huiusmodi differencia; igitur |19v|[V] differen-
8
cia, et accidens sunt ibi superflua. Si enim necesse esse
9
non esset sine huiusmodi differencia, tunc differencia esset
10
intrans in certitudinem essencie illius; supradictum est
11
autem hoc esse inpossibile, quoniam non intrat nisi in id
12
quod res est, eo quod id quod res est diversum est ab esse
13
eius.
14
Octavum est quod nichil potest designari in necesse esse
15
quod sit superadditum essencie illius. Si enim posuerimus
16
eius esse cum illa designacione, sic ut destruatur eius esse,
17
si ponatur illa non esse, tunc esse eius penderet ex illo, et
18
fieret compositum ex partibus ita ut non sequatur essencia
19
eius esse, nisi propter coniunccionem illarum; omne vero
20
compositum ex aliquibus causatum est, sicut predictum est.
21
Si autem non sequatur illud non esse quamvis ponatur illa
22
designacio non esse, tunc illa designacio accidentalis est
23
illi sicut sciencia homini, verbi gracia, quod est falsum;
24
omne vero accidentale causatum est, sicut predictum est,
25
et eius causa si fuerit ipsum necesse esse, tunc ipsum simul
26
erit agens, et recipiens. Ipsum autem esse agens non est
27
ipsum esse recipiens eo quod non recipit secundum hoc quod
28
agit, nec agit secundum hoc quod recipit; esset igitur in eo
29
multitudo aliquo modo. Iam autem ostendemus quod in
30
ipso necesse esse, multitudo esse non potest, eo quod oportet
31
multitudinem causatam esse ab unitatibus. Est igitur unum
32
omni modo, quamvis nos eciam probabimus in naturalibus
33
quod corpus non movetur ex se ipso, et inpossibile est ut
34
aliquod moveat, et moveatur eodem modo, et quod agens
35
sit recipiens eodem modo, quoniam corpus aliquando est
56
1
recipiens et agens in illud est extra, ut cum corpus inpelli-
2
tur sursum. Aliquando vero est recipiens secundum mate-
3
riam, et agens per formam, sicut cum movetur deorsum.
4
Imagina ergo simul esse accionem, et recepcionem in cor-
5
pore, et in aliis consimilibus, scilicet que conponuntur ex
6
aliquo quod est quasi forma, per quod agunt et ex aliquo
7
quod est quasi materia, per quod recipiunt. Iam autem os-
8
tendimus quod necesse esse non est huius modi; falsum est
9
eciam ut illa accidentis designacio sit ex alio ab eo, eo quod
10
tunc necesse esse penderet ex illo alio, quoniam esse necesse
11
esse cum illa designacione penderet, ex esse illud aliud, et
12
esse necesse |20r|[V] esse sine illa designacione, penderet ex non
13
esse illud aliud; ergo necesse esse sive signatum, sive non
14
signatum, esset utroque modo pendens. Cuius autem esse
15
pendet ex non esse aliud, causatum est. Quoniam sicut ad
16
ipsum esse, opus est illud aliud non esse. Sic ad ipsum non
17
esse, opus est illud aliud existere, quo existente destruatur
18
essencia eius. Igitur eius essencia penderet ex illo alio.
19
Sed necesse est esse non pendet ex alio a se ullo modo, quoni-
20
am ipsum est sufficiens sibi ipsi in se ipso ad esse ipsum
21
et hoc est quod intelligimus de necesse esse.
22
Nonum est quod necesse esse non potest permutari;
23
permutacio enim nichil aliud est quam designacio quod ali-
24
quid novum venit in eum quod prius non fuit. Omne vero
25
novum eget causa, et inpossibile est illam causam esse aliud
26
ab eo quod, scilicet, est necesse esse sicut predictum est, vel
27
esse ipsum. Omnis enim designacio que provenit ab essen-
28
cia, est cum essencia et est simul, et inseparabiliter cum ea
29
precipue cum dictum sit quod agens non est recipiens. Ergo
30
nulla res agit aliquid in seipsam ullo modo.
31
Decimum est quod ex necesse esse non provenit nisi unum
32
quid, nullo mediante. Aliquibus vero mediantibus multa
33
proveniunt ex eo, et secundum ordinem. Ostensum est au-
34
tem ipsum esse unum in quo nullo modo est multitudo.
35
Omnis enim multitudo unius rei vel est ex partibus consti-
57
1
tuentibus unitatem eius, sicut est multitudo corporis, vel est
2
ex his in que res intelligitur dividi, scilicet, cum intelligitur
3
dividi in duo, quorum alterum non existit sine altero, ut
4
forma, et materia, vel est ex esse, et ex eo quod ipsa res
5
est; hec autem omnia iam removimus ab eo. Igitur non
6
remanet in eo nisi vera unitas secundum omnem modum;
7
ab uno autem non provenit nisi unum eo quod opus unius
8
non fit diversum, nisi vel diversitate eius in quo fit, vel di-
9
versitate instrumenti, vel ex aliquo alio quod est preter
10
essenciam unius factoris. Quod sic probatur; cum enim
11
unum corpus calefacit aliud corpus, et infrigidat aliud,
12
cognoscitur necessario esse inter illa diversitas. Si enim
13
unum eorum esset quale aliud est, profecto consimilis esset
14
in eis eorum accio. Et postquam inpossibile est provenire
15
duo diversa ex duabus essenciis consimilibus, tunc inpos-|20v|[V]
16
sibilius est provenire diversa ex una, et eadem essencia.
17
Remocius enim est aliquid ab alio, quam a seipso; postquam
18
igitur similitudo unius ad aliud, facit debere acciones eorum
19
non esse diversas, tunc identitas efficacior est ad hoc. Dici-
20
tur autem identitas in re, sed nos intendimus per hoc te
21
facere intelligere.
22
Undecimum est quod necesse esse, sicut non dicitur acci-
23
dens sicut predictum est, sic nec dicitur substancia, quamvis
24
sit per se existens, et non existat in subiecto, sicut substan-
25
cia. Sicut enim convenerunt substancia nichil est, nisi id
26
quod res est, cuius esse non est esse in subiecto, scilicet quod
27
cum fuerit non sit in subiecto, non quod habeat esse apud
28
se in effectu. Cuius rei tibi sit exemplum animal quod dici-
29
tur fenix quod quidem substancia est sine dubio; tu tamen
30
dubitas si nunc sit vel non, similiter et multe alie substancie.
31
Substancia ergo dicitur certitudo rei, et id quod ipsa est,
32
cum acciderit ei esse in effectu non in specie. Substancia
33
igitur est interpretacio rei, cuius esse diversum est ab eo
34
quod ipsa est. Cuius igitur esse, et id quod est, fuerit unum
35
et idem, non vocabitur substancia secundum quod convene-
58
1
runt, nisi forte aliquis velit accipere substanciam id tantum
2
cuius esse non est in subiecto, et tunc secundum hoc necesse
3
esse poterit dici substancia. Si quis autem dixerit, quod
4
quia necesse esse est, et aliud ab eo est, et sic esse commune
5
est eis; ergo necesse esse est ab alio sub uno genere; ergo
6
opus est ut differat ab eo per differenciam; sic igitur habe-
7
bit diffinicionem; dicemus quod non habet diffinicionem
8
quoniam esse convenit illi, et aliis secundum prius, et poste-
9
rius. Iam eciam ostendimus quod esse convenit substancie,
10
et accidentibus similiter nec convenit eis univoce; quod au-
11
tem non dicitur univoce, non est genus; postquam autem
12
esse non est genus, quoniam quamvis dicatur non esse in
13
subiecto, non tamen propter hoc erit genus; negatur enim
14
tantum unde esse et non esse in subiecto quod convenit ei,
15
et substanciis; non dicitur secundum generalitatem; sub-
16
stancialitas vero genus est omnibus substanciis; provenit
17
igitur ex hoc quod necesse esse non cadit in aliquod decem
18
predicamentorum; postquam enim non cadit in predicamento
19
substancie, tunc multo minus in predicamentis accidencium,
20
presertim cum esse omnium predicamentorum sit preter id
21
quod sunt, et sit accidentale eis, et sit extra id quod sunt;
22
esse vero necessarii esse, et id quod est, unum est. Mani-
23
festum est igitur ex hoc quod necesse esse non habet genus,
24
ergo nec differenciam nec diffinicionem, et constat non
25
subsistit in aliquo, nec in subiecto; |21r|[V] ergo non habet con-
26
trarium. Constat ergo quod non habet speciem; ergo non
27
habet comparem nec participem. Et ostensum est quod non
28
habet causam; ergo non habet permutacionem nec habet
29
partem ullo modo.
30
Duodecimum est quod quicquid est aliud a necesse esse,
31
oportet ut proveniat ab eo secundum ordinem, et ut quic-
32
quid est habeat esse ab illo. Quod sic probatur; postquam
33
enim ostensum est quod necesse esse non est nisi unum,
34
tunc quicquid non est illud, non est necesse; est igitur
35
possibile, unde eget eo quod est necesse esse; est igitur
59
1
ab illo. Universa enim possibilia sunt, que necessario divi-
2
duntur in quattuor; aut enim alia proveniunt ex aliis, et
3
illa alia ex aliis et connectentur sic usque infinitum; aut
4
pervenitur ad unum ultimum quod est causa et non habet
5
sui causam; aut pervenitur ad unum ultimum, cuius causa est
6
aliquod suorum causatorum, aut pervenitur ad necesse esse.
7
Quod autem hec divisio facta in quatuor complectatur omnia,
8
racio hec est, quoniam necesse est ut res perveniat ad ali-
9
quod ultimum, vel non perveniat ad ultimum. Si autem
10
pervenerint ad ultimum, tunc illud ultimum vel est necesse
11
esse vel aliud. Si fuerit aliud, tunc vel habebit causam
12
vel non habebit causam; primum autem quatuor membrorum
13
scilicet quod res scilicet cause eant in infinitum, iam de-
14
structum est. Ex secundo vero membro, scilicet quod res
15
perveniant ad ultimum aliud quam sit necesse esse, quod
16
iam posuimus; et quod illud ultimum non habeat causam,
17
proveniet quod sint duo necesse esse, quoniam non intelligi-
18
mus per necesse esse nisi id quod non habet causam ullo
19
modo, et hoc quoque iam destructum est. Tercium vero
20
membrum, scilicet quod illius ultimi sit causa aliquod
21
suorum causatorum e converso, verbi gracia ut a sit causa
22
b, et b causa g, et g causa sit d, et e converso d sit causa a,
23
est absurdum quoniam provenit ex hoc ut causatum sit
24
causa, quoniam causatum causati causatum est; quomodo
25
ergo fiet causa? Causa quoque cause, causa est; quomodo ergo
26
fiet causata? Iam eciam prediximus destruccionem huius.
27
Restat ergo verum esse quartum membrum, scilicet, quod
28
proveniunt res ad ultimum, quod est necesse esse. Si quis
29
autem dixerit quod esse iam dividistis in id quod pendet
30
ab alio, et in id quod non pendet ab alio, et vocastis id
31
quod non pendet ab alio, debitum vel necesse esse, et
32
affirmastis quod necesse esse debet esse hoc, et hoc scilicet,
33
quicquid de eo predictum est, eo quod sit absolutum in se non
34
pendens ab aliquo, nondum tamen assignastis, inter ea
35
quae sunt esse aliquod huiusmodi; unde qua probacione|21v|[V]
60
1
probabitur quod sit necesse esse scilicet, esse cuius dessig-
2
nacio fuit quicquid supradixistis de eo, dicemus quod eius
3
probacio hec est scilicet, quod huius sensibilis mundi esse
4
manifestum est, qui est corpora, et accidencia; horum autem
5
omnium esse, aliud est ab eo quod ipsa sunt. Et quicquid
6
tale est, ostensum est esse possibile, quomodo enim non erunt
7
possibilia? Existencia enim accidencium non est nisi per
8
corpora; ergo sunt possibilia, et existencia corporum est ex par-
9
tibus suis et ex forma, et hile; existencia vero forme est prop-
10
ter hile, et existencia hile est per formam, scilicet, unum eorum
11
non potest esse sine alio, et quicquid tale est, iam ostensum est
12
illud non esse necesse esse, eo quod iam probatum est quod
13
necesse esse, nec est forma, nec hile, nec corpus, nec acci-
14
dens. Negativa vero universalis convertitur in consimilem
15
sibi; manifestum est igitur quod nullum horum est necesse
16
esse; igitur eo quod tunc esset possibilis necesse esse, sunt
17
possibilia. Iam autem diximus quod possibile non habet
18
esse per se, sed per aliud a se. Et hoc intelligimus, de
19
omni quod factum est; mundus igitur est possibilis, igitur
20
factus est. Sensus autem facture est ipsam esse ab alio et
21
non a se, igitur respectu sui non habet esse, sed respectu
22
alius a se, habet esse. Sed quicquid est rei ex se prius est
23
quam id quod est ex alio a se prioritate essenciali; non esse
24
autem est ei ex se; esse vero ex alio a se; igitur eius non
25
esse prius est quam eius esse; ergo factus est ab eterno
26
perpetuus eo quod habet esse ab alio ab eterno. Iam
27
autem prediximus quod sempiternitas rei non aufert ei
28
esse facturam. Ille vero a quo res semper est, dignior est
29
quam ille qui infinita mora cessans, preparat se ad agendum;
30
postquam ergo ostensum est quod universitas possibilis est,
31
et predictum est quod omnia possibilia egent causa, et cause
32
ex necessitate perveniant usque ad necesse esse, quod neces-
33
sario est unum; sequitur tunc quod mundo primum princi-
34
pium est id quod est necesse per se, et quod est unum omni
35
modo, et cuius esse est a se ipso. Immo ipse est verum, et
61
1
purum esse in seipso, et ipse est origo essendi aliud a se.
2
Esse igitur eius est perfectum, et perfectissimum, ita quod
3
omnia quecumque sunt, habent esse ab illo secundum ordinem
4
suum. Et comparacio esse aliorum ad suum esse, est sicut
5
comparacio lucis aliorum corporum ad lucem solis. Sol enim
6
lucet per se non per aliud illuminans illum; |22r|[V] est igitur fons
7
lucis omni lucenti, eo quod emittit lucem a se in aliud a se,
8
sine separacione alicuius a se, sed lux sue essencie est causa
9
adventus lucis in aliud a se; hoc autem exemplum esset con-
10
gruum, si sol esset lux per se sine subiecto; est autem lux in
11
corpore quod est subiectum; esse vero primi qui est fons esse
12
universitatis non est in subiecto, differt eciam adhuc alio
13
modo scilicet, quod lux venit ab ipso sole naturaliter tan-
14
tum, sic ut sol nullam habeat scienciam, que sit causa ad-
15
ventus eius. Ipsum enim scire lumen venire a seipso, non
16
est principium essendi lucem ab ipso; ostendemus eciam
17
quod secundum quod est ordinata universitas, sciencia
18
primi est principium sue ordinacionis et quod quecumque
19
ordinacio est, consequens est ordinacionem intellectualem,
20
que est exemplar in essencia primi.
62
1
TRACTATUS TERCIUS.
2
DE ASSIGNACIONIBUS PRIMI IN
3
QUO EST PREPOSICIO ET SENTENCIE.
4
Preposicio est sicut predictum est quod in ipso necesse
5
esse, ullo modo pluralitas est. Oportet tamen omnino
6
designare necesse esse aliquibus designacionibus, et necesse
7
est distinguere dessignaciones que inducunt pluralitatem
8
in ipsum ab his que non inducunt pluralitatem, sic ut non
9
atribuantur ei nisi he sole que nullam faciunt multitudinem;
10
designaciones vero dividuntur in quinque; ut cum dicitur
11
aliquis homo, corpus, albus, sciens, largiens, indigens;
12
hec sunt quinque designaciones; prima vero que est corpus,
13
essencialis est et est pars essencialis rei, et genus; huius
14
modi autem dessignacio non potest dici de ipso necesse esse,
15
quoniam predictum est, quod non habet genus nec differen-
16
ciam; secunda vero que est albus, est designacio acciden-
17
talis homini, et similiter huius modi, non potest dici de
18
necesse esse. Tercia quoque que est sciencia, est designacio
19
accidentalis homini, et pendet ex alio quod est scitum.
20
Albedo vero est accidens homini, sed non pendens ex alio,
21
et in hoc differt. In ipso autem necesse esse nullum accidens
22
est sive pendens, sive non pendens sicut predictum est.
23
Quarta vero que est largiens, intelligitur esse relacio rei ad
24
accionem provenientem ex ea. Et hoc potest dici de primo;
25
multe enim designaciones huiusmodi possunt dici de eo variis
26
modis secundum acciones que proveniunt ex eo; hoc autem
63
1
non facit debere esse multitudinem in ipso; unde hec nullam
2
faciunt designacionem in ipso: |22v|[V] permutacio enim relacionis
3
non facit debere permutari ipsum, sicut cum tu es ad dex-
4
teram alicuius, designaris relative. Si vero mutetur ille
5
ad tuam dexteram, fiet quid in eo permutacio secundum
6
motum; tu vero ipse non permutaris. Et secundum hoc
7
possumus concedere multas huiusmodi relaciones dici de
8
esse necesse. Quinta que est egestas; sensu est designacio
9
negativa, quoniam egestas nichil aliud intelligitur esse quam
10
privacio census. Unde quantum ad vocem, putatur esse
11
designacio ponendi aliquid. Verum est autem multa huius-
12
modi posse dici de primo, eo quod multa possunt negari de
13
eo. Et ex his duabus dessignacionibus que sunt negacionis,
14
et relacionis, multa nomina innascuntur primo que non
15
faciunt multitudinem in ipso. Cum enim dicitur unum, in-
16
telligitur non habere similem, neque coequalem nec posse
17
accipere divisionem. Cum vero dicitur eternus, intelligitur
18
negari incepisse suum esse. Cum vero dicitur largus, vel
19
dapsilis, vel pius, intelligitur relative ad acciones que pro-
20
veniunt ex eo. Cum vero dicitur principium universitatis,
21
intelligitur eciam relative, et hec est proposicio.
22
Sentenciarum vero prima est, quod primum principium
23
est vivens. Quicumque enim scit se vivens est, primus
24
autem scit se, ergo est sciens, et vivens; probacio autem
25
quod ipse est sciens se ipsum, hec est; prius tamen sciendum
26
est quid intelligatur per hec que dicimus sciens, et sciencia,
27
et scitum, quoniam in naturalibus in libro scilicet, de anima
28
dicetur quod anima nostra percipit se ipsam, et aliud ab
29
ipsa et scienciam suam. Secundum hoc autem quod aliqua
30
res est sciens, intelligitur esse inmunis a materia. Sed se-
31
cundum quod scitur, et intelligitur, intelligitur nudata
32
a materia. Cum autem posuerimus id quod est nuda-
33
tum advenire in id quod est inmune a materia, tunc
34
id quod fit est sciencia, et id in quo fit est sciens.
35
Sciencia vero non intelligitur esse aliud quam sigilla-
64
1
cio forme abstracte a materiis in re que est inmunis
2
a materia. Quod igitur sigillatur in ea est sciencia, et id
3
in quo sigillacio fit, est sciens, et de sciencia non intelligitur
4
nisi hoc. Quod cum fuerit, verum erit nomen sciencie, et
5
scientis, aliter non erit verum; quod autem intelligimus de
6
inmuni, et nudato, unum et idem est, sed atribuimus nudatum
7
scito, et inmune scienti ad hoc ut non confundatur |23r|[V] signifi-
8
cacio vocabulorum.
9
Amplius homo non scit se ipsum, nisi quia eius anima
10
nudata est; nec ipse est absens sibi ipsi in tantum quod
11
non egeat representari sibi simulacrum sui, nec formam ad
12
sciendum se; anima enim eius presens est sibi ipsi, nec ipse
13
est absens sibi ipsi; ipse igitur novit se ipsum. Iam autem
14
prediximus quod necesse esse multo liberius est a materia
15
quam anima humana; anima enim pendet ex materia, et
16
accio pendet ab ipsa; essencia vero primi sicut postea dice-
17
mus nullo modo pendet ex materia. Igitur ipse presens
18
manifestus est sibi ipsi. Ergo necessario est sciens se ipsum,
19
quoniam essencia eius nudata, non est absens sue essencie
20
inmuni a materia; hoc enim tantum intelligitur esse sciencia.
21
Sentencia secunda est, quod scire seipsum, non addit sibi
22
aliquid ut quasi per hoc sit multitudo in eo, quoniam eius
23
sciencia non est nisi ipsemet. Quod ut nocius fiat premitte-
24
mus quiddam scilicet, quod quicquid scit homo, vel scitur
25
ab eo quia est representatum anime sue per sensum exter-
26
iorem, vel per sensum interiorem, vel scitur ab eo propter
27
similitudinem alicuius existentis in eo; nisi enim in se inven-
28
erit homo similitudinem rei, non poterit eam scire. Quod
29
cum constiterit, dicemus quod homo non scit hoc esse in deo,
30
nisi secundum consideracionem sui; ipse enim scit se ipsum;
31
igitur et cum sit seipsum, tunc id quod scitur ab eo vel
32
est ipsemet vel aliud. Si autem fuerit aliud, tunc non scivit
33
seipsum set aliud; si vero id quod scitur ab eo fuerit ipsemet,
34
tunc secundum hoc sciens est scitum; unum igitur sunt, sciens
35
et scitum; probabimus eciam quod sciencia eciam est scitum
65
1
sic ut ponamus fundamentum scitum, et probemus quod
2
sciencia est ipsum scitum, et quod sciens est ipsum scitum,
3
sicut predictum est; et proveniet ex hoc necessario, quod
4
hoc scilicet, sciens, et scitum, et sciencia unum sunt, nec
5
est in eis multitudo; probacio autem quod sciencia est sci-
6
tum, et sensus est sensatum, est hec quod homo est sciens
7
propter id quod sigillatur in occulis eius ex forma rei in se,
8
et simulacio eius; igitur apprehendit illam impressionem
9
que est sigillata in eo, et est senciens illam tantum; res
10
autem extrinseca est coequalis consimilis illi impressioni,
11
et est causa adventus illius impressionis in ea, et ipsa est
12
secundum apprehensum preter primum. Id enim quod tibi
13
inest, est id quod fit in te de impressione. Sensus autem
14
non intelligitur esse |23v|[V] nisi illa inpressio sensata, et hec est
15
eciam primum sensatum; igitur sensus et sensatum est unum.
16
Similiter eciam sciencia est ipsum scitum et simulacrum eius
17
sibi coequale, et hec est, apprehensum et scitum scilicet
18
simulacrum quod sigillatur in anima; hec est eciam primum
19
sensatum. Verum est igitur quia id quod scitur est ipsa
20
forma. Cum autem constiterit, quod ipsum scitum est ipse-
21
met sciens, tunc unientur sciencia, sciens, et scitum. Igitur
22
primus est sciens se ipsum, et sciencia eius scitum suum est
23
ipsemet; hee autem interpretaciones non sunt diverse, nisi
24
diversitate respectuum. Ex hoc enim quod ipse est inmunis
25
a materia, et habet se manifestum, et presentem sibi ipsi,
26
est sciens. Sed ex hoc quod habet suam essenciam nudatam,
27
sue essencie inmuni est scitum. Et ex hoc quod sua essencia
28
est sue essencie, et in sua essencia, et non absens sue essencie,
29
est sciencia sue essencie, est sciencia per se; hoc autem
30
totum non est nisi sciencia, quia tantum indiget scito. Sed
31
si scitum sit aliud a sciente, vel sit ipsemet sciens, profecto
32
sciencia non facit debere in eo discrecionem; potest vero
33
concedi quod scitum vel est ipsemet sciens vel aliud; con-
34
veniencius est autem scire se ipsum quam aliud scilicet,
35
ipsum magis esse notum sibi quam aliud.
66
1
Sentencia tercia est quod primus scit omnes species et
2
genera omnium que sunt. Unde nichil deest sciencie ipsius,
3
et hec sentencia est difficilior et profundior precedente; hec
4
tamen probatur; predictum est enim quod ipse scit se ipsum.
5
Unde oporteret ut ipse sciat se sicut est quoniam ipse nudus,
6
et apertus, et certissime manifestus est sibi ipsi secundum
7
quod ipse est; certitudo vero eius est hec, quod ipse est
8
purum et verum ens, fons essendi substancias, et accidencia,
9
et quicquid ipsa sunt secundum ordinem suum. Si ergo
10
scit se ipsum esse principium eorum, tunc sciencia eorum
11
includitur in sciencia sui; si vero non scit se ipsum esse princi-
12
pium eorum, tunc non scit se sicut est; quod est absurdum.
13
Ipse enim non scit se, nisi quia manifestus est sibi ipsi, et
14
hec duo sunt nuda scilicet, ipse secundum duos respectus.
15
Ipse enim sicut est, cognitus est sibi ipsi; unusquisque enim
16
nostrum cum scit se, sciet se vivum et potentem sine dubio,
17
quoniam talis est. Si autem non scit se sic, tunc non scit
18
se sicut est; primus igitur scit se esse principium omnium.
19
Continetur igitur sciencia omnium, sub sciencia sui, secun-
20
dum continenciam sine dubio.|24r|[V]
21
Sentencia quarta est quod hoc eciam non inducit multitu-
22
dinem in eius sciencia, vel essencia. Sed hoc subtilius,
23
et difficilius est precedenti, quoniam omnia que sciuntur,
24
secundum quod sunt multa, egent scienciis multis. Unde
25
sciencia de multis scitis discretis, non potest esse una; in-
26
tellectus enim de hoc quod vere unum est, hic est quia non
27
est in eo aliud et aliud, ita ut ad posicionem destruccionis
28
alicuius de illo, sequetur ipsum non esse, quoniam non habet
29
partes. Si enim ponatur ipse scire substancias, et accidencia
30
sciencia una, tunc si ponatur ipsum accidencia non scire, re-
31
manebit tamen aliquid aliud quod posuimus eum scire scilicet
32
substancias. Et similiter contingit de omnibus duobus
33
scitis. Hoc autem repugnat ei quod intelligitur vera unitas.
34
Quod sic declaratur ex consideracione presencie anime
35
racionalis; anima enim est quasi cartula brevis continens
67
1
summam omnium que in mundo sunt, in qua invenitur ex-
2
emplum omnis rei, et per quam fit possibile cognoscere uni-
3
versa. Dicamus igitur quod homo in cognicione rerum,
4
habet tres disposiciones.
5
Prima est ut distinguat formas rerum scitarum in suo
6
arbitrio quem ad modum arbitratur homo exempli gracia,
7
in formis legum cum disponit se dicturum singula suo ordine
8
alia post alia; et hec est sciencia disposicionis sue ordina-
9
cionis.
10
Secunda est cum fit adeo peritus in radicibus, et prin-
11
cipiis legum, et adeo perfecte cognoscit omnem vim earum
12
ut statim possit intelligere quicquid narratur sibi absque re-
13
colleccione eorum. Et tunc secundum hoc quod non eget re-
14
colligere singula que dicuntur, dicitur legista quia non habet
15
inmediate tunc scienciam ordinandi, et recolligendi singula,
16
quoniam ex ipsis iam comparavit ipse sibi disposicionem, et
17
habitum qui est sibi principium sciencie exuberantis in
18
rebus, et formis legalibus que sunt infinite. Cuius dis-
19
posicionis comparacio ad omnem formam possibilem, una est.
20
Et hec disposicio est simplex, et simplicissima; et est una
21
in qua nulla est diversitas, quamvis habeat comparacionem
22
ad formas infinitas.
23
Tercia disposicio est media inter utramque disposi-
24
cionem, verbi gracia, cum homo audit verba alicuius hominis
25
opponentis sibi; ipse vero novit quod dicitur et novit se
26
in promptu habere responsionem, et novit quod dicitur fal-
27
sum esse, et quia potest omnino falsificare illud. Sicut si
28
audierit |24v|[V] dici quod mundus non cepit eo quod videtur
29
similis illi, et illi corpori. Ipse vero novit, et quia cepit, et
30
qualiter respondendum sit contra opposicionem quam ille
31
fecit; cum in rememorando, et recolligendo singula, opus sit
32
multa mora, et disposicione vel distinccione. Ipse tamen
33
certus est verissime de se ipso quod omnino novit respon-
34
sionem, quamvis non precesserit in suo intellectu ordinacio
35
responsionis, et quasi postea cogitaverit de responsione de-
68
1
scendendo a re simplici universali quam cognoverat in se
2
ipso, non cessans in se ab hoc quousque ab illa re universali
3
veniant in suo intellectu forme distincte per quas significet
4
aliquid, inducendo eas unam proposicionem post aliam quo-
5
usque perfecte manifestetur id quod habebat immediate de
6
responsione simplici per preposiciones, et ordinaciones, qua-
7
rum ordinacio tunc in suo intellectu non erat ad manum,
8
cum ipse haberet tunc disposicionem simplicem que est prin-
9
cipium, et creator ordinacionis eorum, et hec disposicio est
10
nobilior in distinccionibus. Unde oportet ut ponamus quod
11
sciencia primi, quantum ad universa que sunt, est de mane-
12
ria tercie disposicionis. Impossibile est enim ut sit de mane-
13
ria prime disposicionis, quoniam sciencia ordinativa ipsa
14
est sciencia humana cuius due sciencie non coniunguntur in
15
anima in uno instanti, sed una succedit post aliam eo quod
16
sciencia est quasi celatura in anima; sicut enim non pos-
17
sumus imaginari duas celaturas, vel figuras duas in eadem
18
cera simul eodem modo circa idem, sic non possunt imagi-
19
nari in anima esse due discrete sciencie simul presentes eodem
20
modo, sed succedunt sibi adeo subito ut non possit conpre-
21
hendi earum successio propter brevitatem temporis, eo quod
22
multa scita simul coniuncta, fuerint sicut unum; unde fit
23
ex eis in anima una disposicio, cuius comparacio ad omnes
24
formas est una. Et est hoc sicut depiccio una; hec autem
25
ordinacio et hec mutacio non est nisi hominis. Si autem
26
posuerimus hec distincta, et ordinata esse in sciencia dei,
27
profecto erunt sciencie multe infinite in deo, et perveniet
28
inde multitudo in deo, et erit hoc absurdum. Quoniam cum
29
anima intendit in unum discretum aliquod, prohibetur simul
30
intendere in aliud. Igitur sensus de hoc quod primus est
31
sciens, non est nisi quod ipse est in disposicione simplici
32
cuius comparacio ad cuncta scita, est una. Igitur quod
33
intelligitur de divina sciencia non est nisi principium fluendi
34
distinccionem ab ea, in alia que extra ipsum sunt; igitur
35
sciencia eius est |25r|[V] principium creans distincciones scienci-
69
1
arum in essenciis angelorum, et hominum. Igitur ipse est
2
sciens secundum hanc consideracionem. Et hic modus digni-
3
or est eo modo quo res disponuntur alie post alias in anima.
4
Que enim sibi succedunt, non veniunt simul, sed sigillatim;
5
necesse est enim esse finita; huius vero sciencie divine com-
6
paracio una est ad id quod est finitum, et quod est infinitum,
7
verbi gracia, sicut si ponamus esse regem, apud quem sint
8
claves thesaurorum tocius terre; ipse vero non indigeat
9
eis, nec utatur eis, nec expendat eos in propriis usibus, sed
10
distribuat eos gentibus; unde constat quod quisquis habet
11
aliquid auri, vel argenti, ab eo accepit, et mediante clave
12
regis, adeptus est illud; similiter apud primum sunt claves
13
omnium scienciarum; ab ipso enim procedit sciencia, et
14
cognicio omnium. Et sicut inconveniens est regem apud
15
quem sunt claves thesaurorum non appelare divitem, sic
16
inconveniens est illum apud quem sunt claves scienciarum
17
non appelare scientem. Et si pauper qui ab eo accipit
18
pecuniam, vocatur dives secundum quod in presenti habet
19
pecuniam in manu, et rex vocatur dives secundum quod dat,
20
sic et de manu eius accipiunt alii, cur non et ipse a quo
21
emanant divicie omnium vocabitur dives? Sic enim est de-
22
posicio de sciencia, et sic est comparacio disposicionis scien-
23
cie primi ad sciencias singulas, sicut comparacio aliquimie
24
ad denarios signatos; alquimia enim nobilior est eo quod
25
ex ea proveniunt nummi infiniti secundum mensuram; dic-
26
tum est autem hoc causa exempli. Oportet igitur ut intelli-
27
gatur sciencia primi simplex secundum comparacionem ter-
28
cie disposicionis. Comparacio igitur sciencie primi ad om-
29
nia que sciuntur, est sicut comparacio opponentis in dispu-
30
tacione ad responsionem singularum ordinatam. Si quis
31
autem dixerit quod ex ipsa disposicione videtur sequi quod
32
ipse sit expers sciencie; namque est aptus percipere eam
33
per potenciam propinquam, idcirco propter propinquitatem
34
potencie dicitur sapiens, aliter vero non est sapiens et sic
35
primus est expers sciencie in effectu; non potest autem in-
70
1
telligi primus esse in potencia perceptibilis sciencie; igitur
2
non est sciens nec in potencia, nec in effectu, dicemus quod
3
hec opposicio pertinet ad disposicionem secundam, non ad
4
disposicionem terciam. Differt autem tercia a secunda in
5
hoc quod sciens secundum disposicionem secundum, potest
6
oblivisci sciencie, et sciti, vel utriusque simul, vel alicuius
7
eorum. Sciens autem secundum terciam disposicionem, est
8
sciens falsificare intencionem eius qui dicit quod mundus
9
non ceperit, et qualiter responderi debeat opposicioni eius
10
et habet hoc certum, et firmum in anima sua; |25v|[V] habet igitur
11
disposicionem presentem in effectu que habet comparacio-
12
nem ad sciencias ordinatas quarum ordinacio non est presens
13
suo intellectui quamvis sit potens colligere et presentare
14
eam sibi. Secundum hanc igitur disposicionem oportet ex-
15
emplificari disposicionem primi, ita ut per hanc possimus
16
signare intellectum eius. Et hoc est quod queri debuit in
17
hac sentencia.
18
Sentencia quinta est quod deus altissimus sicut scit genera
19
et species, similiter scit possibilia que contingunt, quamvis
20
nos nesciamus illa, sicut possibile interim dum scitur esse
21
possibile, non potest sciri an contingat, vel non contingat;
22
nichil enim scitur de eo nisi hoc tantum quod possibile est,
23
cuius sensus est quia possibile est esse, vel non esse, verbi
24
gracia; si enim scierimus quod necesse est cras advenire Pe-
25
trum, iam fiet debitum, vel necessarium, et erit falsum quod
26
dicitur possibile esse non esse. Igitur possibile interim
27
dum nil scitur de eo nisi hoc tantum quod est possibile,
28
profecto non scitur de eo, an contingat vel non contingat.
29
Iam autem diximus quia omne quod est possibile propter
30
se, necessarium est propter suam causam; igitur si scitur
31
esse causa eius, tunc ipsum esse erit necesse, non possibile.
32
Cum vero scitur causa eius non esse, scitur tunc ipsum non
33
esse necesse esse, non possibile. Igitur possibilia respectu
34
causarum suarum sunt necessaria. Cum enim sciverimus
35
omnes causas alicuius rei et sciverimus ipsas esse, iudica-
71
1
bimus statim ipsam omnino debere esse, sicut cras Petrum
2
invenire thesaurum est possibile esse, vel non esse. Si enim
3
sciverimus esse causas offendendi in thesaurum, statim re-
4
moveretur dubitacio, sicut si sciverimus quod debere con-
5
tingere in domo eius aliquid quo conpulsus exire de domo,
6
transiret tali via super lineam aliquam, sub qua scietur the-
7
saurus esse ocultus, coopertus aliqua re levi, non substi-
8
nente gravitatem transeuntis Petri, sciretur quod necesse
9
esset eum ibi inpingere; hoc enim factum est necessarium
10
respectu posicionis essendi causas illas; primus autem qui
11
est benedictus scit contingencia, sed ex suis causis quoniam
12
cause et occasiones preveniunt usque ad necesse esse. Quic-
13
quid igitur est possibile, et quicquid est contingens, est
14
necessarium, quoniam si causa eius non esset, ipsum non
15
esset; causam vero eius esse necesse est dum pervenitur ad
16
ipsum quod est necesse esse. Quoniam igitur est ipse sciens
17
ordinaciones causarum, et occa |26r|[V] sionum, profecto est eciam
18
sciens ipsa causata unde astrologus qui comprehendit
19
aliquas causarum essendi aliquid, et non omnes, non mirum
20
si iudicet esse aliquid oppinando; possibile est enim ut id
21
quod scit, contingat inpediri ne fiat, quia in eo quod dixit
22
non comprehendet omnes causas; hoc autem non potest esse,
23
nisi propter remocionem eorum que accidunt. Si autem
24
cognoverit maiorem partem causarum, corroborabitur eius
25
oppinio. Si vero cognoverit omnes, apprehendet scienciam,
26
sicut scit in hieme, quod aer calefiet post sex menses, eo
27
quod causa calefaccionis est solem esse in medio celo quia
28
est in leone, et scitur secundum usum, et secundum probaci-
29
onem, quod sol non variat cursum suum, et quod post hoc
30
tempus rediturus est ad leonem; hic igitur est modus scien-
31
cie de possibilibus.
32
Sentencia sexta est quod primus qui est laudabilis
33
non potest scire singularia sciencia in qua scit pre-
34
teritum et futurum et presens sic videlicet ut sciat quod
35
sol hodie non pacietur enclipsim, sed cras. Cum autem
72
1
evenerit cras, sciat illum iam enclipsari; post cras vero
2
sciat solem heri pertulisse enclipsim; hec enim diversitas
3
sic sciendi faceret debere esse permutacionem in eius essen-
4
cia; predictum est autem quod inpossibile est permutacio-
5
nem esse in illo. Modus vero ex quo sequeretur permuta-
6
cio, est hic quod scitum comitatur scire, et cum permutatur
7
scitum, permutatur et scire, sed cum permutatur scire, per-
8
mutatur eciam sciens eo quod scire non est de numero pro-
9
prietatum, quibus permutatis, non permutatur sciens, sicut
10
est ipsum sedere a dextris vel a sinistris. Scire enim est
11
proprietas in essencia, cuius permutacio facit debere per-
12
mutari essenciam; talis enim est comparacio sciencie ad
13
scitum, quod permutato scito, permutatur et sciencia; sicut
14
si posuerimus esse unam scienciam de hoc quod eclipsis esse
15
debet; cum autem fuerit enclipsis, fiet sciencia, quia iam est;
16
cum vero remota fuerit enclipsis, fiet sciencia quia iam pre-
17
teriit; ergo quasi sciencia sit una, et permutetur scitum.
18
Sciencia autem exemplum est sciti; exempla vero diversorum
19
diversa sunt. Si igitur possuerimus quod primus est sciens
20
quia eclipsis erit, tunc secundum hoc erit ipse unius dispo-
21
sicionis; cum vero fuerit eclipsis, tunc si remanserit eadem
22
disposicio, erit ignorans quod eclipsis est. Si autem fuerit
23
sciens quod eclipsis est, tunc hec disposicio diversa est ab
24
illa, fit |26v|[V] igitur permutacio; primus autem non sit particu-
25
laria nisi secundum maneriam universalem, et talis intelli-
26
gendus est ab eterno sine fine, quoniam non permutatur.
27
Sicut si sciat quod sol cum transit nodum caude, post tempus
28
statutum redit ad illum, et scit lunam iam pervenisse ad
29
illum, et posita sub illo, aufert nobis quasi terciam partem
30
solis; unde facit debere videri quasi terciam partem solis
31
eclipsatam in aliquo proprie climate, et hoc ita scit eterna-
32
liter, et hec sciencia est vera, sive sit eclipsis sive non. Sed
33
ut dicamus quod ipse scit solem modo non eclipsari, et dica-
34
mus cras, scit quod modo eclipsatur, tunc primum scire, erit
35
diversum a secundo; hoc autem non convenit ei in quo non
73
1
potest esse permutacio; nullum igitur particulare est adeo
2
minimum quod non habeat causam, et ipse scit illud per
3
causam suam sed admodum universaliter nec est in illo
4
designacio aliqua temporis vel hore. Unde restat quod ipse
5
scit illud sciens ab eterno sine fine. Nichil igitur adeo
6
minimum est quod scienciam eius effugiat; preter hoc eciam
7
omnes eius disposiciones semper hedem sunt, nec permutan-
8
tur, nec variantur, si sic positum fuerit.
9
Sentencia septima est quod primus est volens, et est ei vo-
10
luntas, et cura, et quod hec non aliud ab eius essencia, quod sic
11
manifestatur. Quoniam primus est factor sicut predictum est
12
eo quod omnia proveniunt ex eo; igitur omnia sunt factura
13
eius; factor autem aut est agens tantum ex natura pura,
14
aut ex voluntate. Agens vero ex natura pura est agens
15
sed non sciens accionem, nec id quod fit. Omnis autem
16
accio que subiacet sciencie, subiacet et voluntati; quicquid
17
autem est, efluit ab essencia dei, et ipse scit illud a se efflu-
18
ere, et fluxus eius ab eo, non displicet sibi sic ut aborreat
19
illum, quoniam nichil horum odit; complacet ergo sibi in-
20
fluxu eius ab ipso. Et hec disposicio potest concedi ut dica-
21
tur voluntas; principium autem fluendi omne quod est ab
22
ipso, est ipsum scire modum ordinacionis in omni. Igitur
23
sciencia eius est causa essendi scitum; igitur eius voluntas est
24
eius sciencia; omnis autem accio voluntaria non potest esse
25
quin sit vel pura credulitas, vel sciencia, vel oppinio, vel
26
imaginacio fantasie. Sciencia autem est sicut accio geo-
27
metrie secundum quod exigit sciencia vera. Oppinio vero
28
est sicut accio infirmi in cavendo sibi a re quam putat sibi
29
nocivam, fantasia est sicut accio anime |27r|[V] cum appetit rem
30
que est similis ei quod diligit, quamvis sciat eam non esse
31
illud, et cum respuit illud quod est simile ei quod hodit.
32
Accio vero primi non potest esse nec opinionis, nec imagina-
33
cionis; hec enim accidencia sunt non permanencia. Unde
34
oportet ut eius accio sit sciencie intelligibilis vere. Restat
35
igitur scire quomodo sciencia sit causa essendi rem, et quo-
74
1
modo sciri potest quod omnia fluxerunt ab eo per scienciam
2
eius.
3
Primus non potest intelligi nisi per exemplum considera-
4
cionis anime. Cum enim accidit nobis imaginari rem ama-
5
tam, provenit ex imaginacione virtus desiderii. Quod si in-
6
tensum fuerit, et perfectum, et habuerit sibi adiunctum
7
scilicet, nos imaginari hoc esse debere, provenit inde virtus
8
que discurrit in musculis, et motus cordarum ex quibus
9
sequitur motus membrorum instrumentalium, et sic provenit
10
accio quesita, sicut cum ymaginamur formam linee quam
11
volumus facere, et putamus eam debere esse, et tunc ex
12
desiderio provenit virtus faciendi illam. Unde moventur
13
virtute desiderii, manus, et calamus, et sic provenit forma
14
linee qualem imaginati fuimus. Sensus autem eius quod
15
diximus eam debere esse, hic est, scilicet, ut sciamus, vel
16
putemus esse utile, vel iocundum, vel bonum quantum ad
17
nos. Motus igitur manus provenit ex virtute desiderii;
18
motus vero virtutis desiderii, provenit ex imaginacione, et
19
ex sciencia quod esse debeat. Igitur iam invenimus in nobis
20
quod sciencia in nobis est principium proveniendi aliquid,
21
quod autem manifestus est, hoc est scilicet, quod ambulans
22
super trabem distensam super duos parietes altissimos, putat
23
se casurum, et cadit scilicet, provenit casus ex sua putacione.
24
Cum vero extensa est trabes super terram, ambulat super
25
eam nec cadit quoniam non putat se casurum, nec credit;
26
ymaginacio igitur casus, et inquisicio forme eius in eadem
27
hora, est causa rei ymaginate scilicet, casus. Iam igitur
28
invenimus exemplum eius, in consideracione anime. Redea-
29
mus ergo ad primum qui est benedictus in secula, dicentes
30
quod accio primi vel provenit ex eo sicut motus provenit
31
ex virtute desiderativa; hoc autem falsum est; desiderium
32
enim, et voluptas non conveniunt ei, quoniam appetitiva
33
sunt rei non habite, quam melius est haberi quam non ha-
34
beri. Sed in necesse esse nichil est in potencia quod queratur
35
haberi, sicut probatum est ex premissis; non restat igitur
75
1
nisi ut dicamus quidem eum prescire ordinem universitatis
2
est causa fluendi ordinem universitatis ab eo; hoc autem
3
quod nos imaginamur formam linee, et depiccionis |27v|[V] non
4
sufficit ad esse formam linee, quoniam res quantum ad nos
5
dividuntur in conveniencia, et in non conveniencia. Unde
6
egemus ut virtus voluntaria creet in nobis, cum aliquibus
7
instrumentorum, cognicionem convenientis, et non conveni-
8
entis secundum comparacionem eorum. Cum autem excitata
9
fuerit hec virtus voluntaria, egebit membris, et instrumen-
10
tis que moveat se ad perficiendum quod ymaginati sumus
11
propter nostram inperfeccionem. Ipsa vero sciencia primi
12
sufficiens est ad proveniendum id quod prescitum est. Distat
13
autem a nobis eciam alio modo scilicet, quia necesse est nos
14
vel scire, vel putare, vel imaginari ipsam accionem nobis
15
esse bonam; sed hoc, quantum ad primum, absurdum est.
16
tunc enim facere deberet esse intencionem scilicet, causam
17
finalem. Iam autem diximus quod intencio non movet, nisi
18
quod imperfectum est. Igitur nostra voluntas non est nisi
19
secundum quod consideramus eligere rem que est nobis
20
utilis. Eius vero voluntas est de ordine universitatis, se-
21
cundum quod considerat sciencia eius, quod res in se bona
22
est, et quod in se melius est esse quam non esse, et quod
23
esse multiplex est, et quod quicquid est plenius, et perfec-
24
cius, est unum, et quod ex omnibus id quod est magis unum,
25
minus simplex est comparacione eius. Quod autem perfec-
26
cius est, melius est eo quod inperfeccius est. Essencia vero
27
primi talis est, quod ex ea fluit sine dubio omne quod est
28
secundum modum pleniorem, et perfeccionem iuxta ordinem
29
qui est possibilis in esse, a principio usque ad finem ordinis.
30
Sensus autem de hoc quod ipse procurator est creature hic
31
est scilicet, quia ipse novit quod homo eget instrumento
32
facile agendi, quoniam si talis non esset, inperfectus esset,
33
et sic non esse, male esset ipsi homini; et novit eciam quod
34
hoc instrumentum congruum debet esse sicut manus, vel
35
palma, vel pes, et ut extremitates sint distincte digitis, quo-
76
1
niam sine hoc inpediretur facilitas agendi, et quod digiti
2
possunt habere multos situs, ita ut quinque sint in uno or-
3
dine, sicut quatuor sunt in uno ordine, et pollex segregatur
4
ab eis ut possit eos omnes constringere, et quod possunt
5
esse duobus ordinibus, et diversis modis. Et novit quod hoc
6
quod de diversitate motuum manus exigitur ut aliquando
7
tribuat, aliquando percuciat, et aliquando repellat, non potest
8
esse, nisi secundum formam hanc que |28r|[V] nunc videtur in ea.
9
Igitur sciencia eius de his est causa essendi illa. Verum
10
est autem quod comparacio sciencie eius ad multos alios
11
situs manus, qui esse possent, una est, sed hic situs est pre-
12
cipue assignatus ei, et est distinctus ab aliis sitibus eo quod
13
maior perfeccio est in isto. Unde quia essencia primi talis
14
est, quod dignius est ab ea fluere bonum quam malum; nolo
15
autem intelligere bonum, et malum quantum ad ipsum, sed
16
in se ipsis, et respectu eorum ad creaturam; idcirco omne
17
quod est scilicet, numerus stellarum, et mensura earum, et
18
disposicio terre et animalium, et quicquid est, non habet
19
esse secundum modum quo est, nisi quia ex omnibus modis
20
essendi, hic fuit conveniencior illi. Et quicquid aliud possi-
21
bile est preter hec, inperfectum est respectu huius modi
22
quo nunc est. Si enim crearet animalibus membra instru-
23
mentalia, nec intimaret eis modum utendi illis, profecto
24
essent supervacua; creant enim pullo rostrum, quo percu-
25
ciendo egreditur de ovo. Si enim non animadverteret mo-
26
dum utendi rostro, et colligendi cibum de terra, esset ei
27
supervacuum. Completa est igitur cura cum compleccione
28
bonitatis, et completa est bonitas, cum recognicione utendi
29
instrumentis post creacionem; hic est igitur intellectus de
30
voluntate et de cura, sed hec convertuntur in scienciam,
31
nec addunt supra scienciam nec sciencia addit supra essen-
32
ciam, sicut premonstratum est; ut autem opus eius fiat cum
33
intencione, vel sine sciencia, hoc non est; si autem quis
34
dixerit quid miri erit si habeat intencionem cum sciencia,
35
sicut nos habemus, et sit eius intencio bonum profluere in alia
77
1
a se non propter se ipsum, sicut nos intendimus extrahere
2
submersum in aqua, non intendentes bonum nostrum, sed
3
quia volumus bonum aliquod emanare a nobis, respondebitur
4
ei quod ex necessitate proponendi est, ut proponi sit dignius
5
proponenti quam non proponi, ex quo facit percipi inten-
6
cionem. Intencio autem significat inperfeccionem. Nos
7
vero non possumus proponere aliquid nisi ex aliqua inten-
8
cione scilicet, vel propter acquisicionem retribucionis, vel
9
laudis, vel bone consuetudinis ad faciendum bonum. Si
10
enim pro eodem esset nobis hoc agere, et non agere, tunc
11
inconveniens fieret nobis proponere hoc, et accedere ad illud
12
faciendum. Non enim intelligimus per proponere aliquid,
13
nisi inclinari ad id pocius quod putamus |28v|[V] esse conveniens
14
nobis. Quod si non intelligeretur hoc per proponere, tunc
15
proponere esset sermo casus non intelligibilis.
16
Sentencia octava est quod primus est potens quod sic
17
probatur; de potente hoc intelligitur ut faciat cum voluerit,
18
et non faciat cum noluerit et huius modi est ipse. Iam
19
enim ostendimus quod voluntas eius est sciencia eius. Et
20
quia quod scivit bonum esse ut sit, illud est, et quod scivit
21
melius esse ut non sit, illud non est. Si quis autem dixerit
22
quomodo potest hoc esse verum, cum secundum philosophos
23
ipse non possit destruere celos et terram, dicetur quod si
24
vellet, destrueret, non vult autem destruere, quoniam eterna
25
voluntas eius est ut sit esse perpetuum. Melius est enim
26
esse perpetuum quam non esse vel destrui; potens vero est
27
potens propter hoc quod faciet si voluerit, non quod sem-
28
per faciet necessario. Sicut dicitur quod ille homo potens
29
est interficere se ipsum, licet sciatur hoc non facturus;
30
verum est tamen quod dicitur deus vero potens est facere
31
resureccionem nunc esse, licet sciremus illum hoc nunc non
32
facturum. Omnino autem contrarium sciti scilicet, quod
33
non est scitum, subest potencie. Igitur est potens super
34
omne quod est possibile, ex hoc sensu scilicet, quod si vellet
35
faceret. Diccio autem ista scilicet, si vellet faceret est
78
1
ypotetica coniuncta; non est autem de proprietate ypotetice
2
coniuncte utramque partem eius esse veram; potest
3
enim utraque esse falsa, vel altera tantum. Ipsa vero ypote-
4
tica vera est, sicut hec qua dicitur si homo volaret, movere-
5
tur in aere, vera quidem est, sed utraque eius pars
6
falsa est; hec autem que dicitur si homo volaret, esset ani-
7
mal, vera quidem est, sed antecedens est falsum, conse-
8
quens vero eius est verum. Si quis autem dixerit quod hec
9
diccio qua dicitur quod si vellet faceret, videtur dare in-
10
telligi quod adventura est sibi voluntas de aliqua re, hoc
11
autem significat permutacionem, dicetur quod vera eius in-
12
terpretacio hec est ut dicatur potens hoc modo scilicet quod
13
quicquid vult esse illud est, et quicquid non vult esse illud
14
non est, quod vero vult esse, si concederetur nolle illud
15
esse, illud non erit, quod vero non vult esse, si concedatur
16
velle illud esse, tunc illud erit. Igitur hic est intellectus
17
de potencia eius, et de voluntate eius, et hec duo reducuntur
18
ad scienciam eius. Sciencia vero iam reducta erat in essen-
19
ciam eius; igitur nulla istarum |29r|[V] facit debere esse multitu-
20
dinem in illo.
21
Sentencia nona est quod primus est sapiens. Sapiencia
22
vero dupliciter intelligitur; uno secundum comprehensionem
23
quoniam sapiencia est vera rei conprehensio cum certitu-
24
dine quiditatis eius quod est, et diffinicionis eius, et credu-
25
litas de re vera pura certissima. Alio secundum operacio-
26
nem scilicet, ut operacio sit ordinata sapienter continens in
27
se quicquid necessarium est ei ad perfeccionem, et decorem;
28
primus vero est sciens res secundum quod sunt sciencia
29
nobiliore omnibus speciebus scienciarum; nostra quoque
30
sciencia dupliciter intelligitur scilicet, vel id quod acquiritur
31
de esse sciti sicut est nostra sciencia de formis celorum, et de
32
stellis et de animalibus, et de vegetabilibus, vel id per quod
33
acquiritur esse sciti, sicut cum per scienciam sculptoris pro-
34
venit forma sculpture quam adinvenit ex se ipso sine prece-
35
denti exemplo, et sculpsit eam, et ob hoc sculptura habet esse
79
1
per cum; igitur sciencia eius est causa essendi scitum. Cum
2
vero aliquis alius consideraverit sculpturam et didicerit ex ea
3
facere similem, tunc scitum quantum ad ipsum, erit causa
4
essendi scienciam rei in eo. Sciencia vero ex qua provenit
5
esse nobilior est quam illa sciencia quae provenit ex esse.
6
Sciencia vero primi de ordinacione essendi est principium
7
ordinis omnium que sunt, sicut predictum est; igitur nobili-
8
or est omnibus scienciis; opera vero illius a primo usque ad
9
ultimum, omnino sapienter facta sunt, quoniam atributa
10
est unicuique eorum creacio sua, et deinde recognicio. Et
11
fuit largissimus circa unumquodque in dando ei quicquid
12
est ei necessarium, cum omni eo quod opus est ei quamvis
13
non sit ei necessarium omnino, et quicquid est perfeccionis,
14
et decoris quamvis non multum egeat eis. Sicut est curvitas
15
superciliorum et concavitas pedum, et barba que tegit rugo-
16
sitatem faciei in senectute, et multa alia subtilia in anima-
17
bilibus et vegetalibus et in omnibus partibus mundi, que
18
conprehendi non possunt.
19
Sentencia decima est quod primus largissimus est a quo
20
emanat omne bonum. Bonum autem multis modis emanat
21
ab aliquo scilicet, vel ut propter hoc aliqua fiat ei retribucio
22
alicuius emolumenti, vel ut nulla, sed quia oportet illud eum
23
fieri sine aliqua retribucione sibi facienda. Retribucio au-
24
tem dividitur vel ut pro dato reddatur sibi simile, sicut cum
25
datur pecunia pro pecunia, vel non simile sicut cum datur
26
pecunia |29v|[V] spe vite eterne, vel laudis, vel acqirendi bonam
27
consuetudinem faciendi bonum, et consequendi perfeccio-
28
nem; hoc aut commercium, et commutacio, et negociacio est,
29
non largitas, sicut prima est comercium quamvis vulgus
30
appellet eam largitatem; largitas enim est conferre benefi-
31
cium oportunum sine spe reconpensacionis. Cum enim quis
32
dat ensem ei qui non eget eo, non dicitur largus; primus
33
vero largus est quia iam effudit habundanciam suam super
34
esse quod est sicut oportuit, et secundum quod opus fuit
35
sine retencione alicuius quod fuit ei possibile ad necessi-
80
1
tatem, vel fuit ei opus ad decorem; hoc autem sine spe
2
retribucionis, vel alicuius emolumenti. Essencia enim eius
3
talis est quod ex ea fluit super omne quod est, quicquid
4
convenit ei. Ipse igitur vere largus est. Nomen autem
5
largitatis sustinemus eciam dici de aliis.
6
Sentencia undecima est quod primus delectatur in seipso,
7
et apud eum est de his que dicuntur secundum nos, iocundi-
8
tas, suavitas, gaudium, leticia, propter pulcritudinem essen-
9
cie sue, et perfeccionem, que ineffabilia sunt, et quia angeli
10
qui sunt proximi quos adhuc probabimus esse, delectacionem
11
habent ineffabilem, in contemplacione pulcritudinis presen-
12
cie divine que additur eis supra delectacionem quam habent
13
de pulcritudine propria. Sed hoc potest sciri ex principiis
14
que preponuntur iam.
15
Primum principium est ut sciatur intencio delectacionis,
16
et doloris. Sed ut hoc addat aliquid supra percepcionem
17
sui, hoc non potest intelligi in illo; si autem hec convertun-
18
tur in percepcionem rei alicuis proprietatis, et fit firmum,
19
quod percepcio eius est secundum hoc, tunc firma est sen-
20
tencia undecima, sine dubio. Si vero delectacio est designa-
21
cio alicuius proprietatis ipsius, et fuerit firmum; delectacio
22
autem et dolor annexa sunt percepcioni necessario; ubi au-
23
tem non est percepcio, ibi non est delectacio nec dolor; per-
24
cepcio autem in nobis est duobus modis. Una est sensibilis
25
que est manifesta que pendet ex delectacione quinque sen-
26
suum; alia est occulta que est intelligibilis, et estimativa;
27
unaqueque autem harum percepcionum dividitur secundum
28
consideracionem comparacionis earum ad virtutem percipi-
29
entem ex qua pendent tribus modis; unus earum est percep-
30
cio rei convenientis virtute percipienti, secundum naturam
31
eius. |30r|[V] Secunda est precepcio nocumenti, tercia est per-
32
cepcio neutrius scilicet, quod nec est conveniens neque no-
33
cens; delectacio igitur est interpretacio percepcionis rei
34
convenientis tantum; dolor est interpretacio percepcionis rei
35
nocive; percepcio vero eius quod non est conveniens, neque
81
1
nocens, non dicitur delectacio nec dolor; non debet autem
2
putari quod dolor sit interpretacio rei sequentis post per-
3
cepcionem nocumenti, sed quia est ipsamet; non enim potest
4
intelligi concursus nocumenti cum virtute percipiente sic ut
5
percipiat, nisi ut verum fit nomen doloris, et certificetur
6
quod intelligitur de eo, quamvis ponantur omnia alia remo-
7
veri; similiter et de delectacione; percepcio igitur est nomen
8
commune, quod dividitur in delectacionem, et dolorem, et
9
in neutrum; igitur unumquodque istorum est ipsamet per-
10
cepcio, et non aliud ab ea.
11
Secundum principium est ut sciatur quod conveniens omni
12
virtuti est eius accio que est sibi naturalis sine inpedimento;
13
omnis enim virtus sic instituta est ut proveniat ex ea aliqua
14
accio que tantum est ei naturalis, quoniam natura virtutis
15
irascibilis est victoria et inquisicio vindicte; delectacio vero
16
eius est consecucio victorie, et natura concupiscibilis est
17
sicut gustare, et natura estimacionis, et imaginacionis est
18
spes, et in ea delectatur, et similiter unicuique virtuti.
19
Tercium principium est ut sciatur quod in perfecte in-
20
telligente, corroborantur virtutes oculte plus quam mani-
21
feste, id est intelligibiles, plus quam sensibiles, et viliores
22
fiunt in eo delectaciones virtutum sensibilium, compara-
23
cione virtutum intelligibilium, et estimativarum. Unde cum
24
homini dicitur ut eligat inter dulce unctuosum et inter
25
victoriam de hostibus, et assequi regnum, et altitudines
26
seculi, tunc si fuerit ille demissi animi, et extincte fuerint
27
in eo virtutes occulte, eliget dulce unctuosum plus quam
28
aliud; si vero elector ille fuerit magnanimus, et maturi sen-
29
sus, vilificabit delectacionem cibi comparacione delectacionis
30
de adquisicione regni, et victorie de ostibus suis. De dem-
31
isso autem et vili animo, et de deficienti in se, hoc intelli-
32
gimus quod mortue sunt virtutes oculte, vel nondum est
33
complecta [sic] perfeccio earum, sicut virtutes pueri occulte
34
nondum exierunt de potencia ad effectum.
35
Quartum principium est quod omnis virtus habet delecta-
82
1
cionem apprehendendi id quod sibi debetur cum fuerit con-
2
veniens. Sed variantur delectaciones |30v|[V] secundum inten-
3
cionem apprehensionum, et virtutum apprehendencium, et
4
intencionum apprehensarum; hec igitur tria sunt exempla
5
varietatum delectacionum.
6
Primum est secundum intencionem virtutis apprehen-
7
dentis; quanto enim virtus fuerit forcior in se et nobilior
8
in genere suo, tanto eius delectacio perfeccior erit. Quantum
9
delectacio cibi est secundum intensionem voluptatis in cibo,
10
et delectacio cohitus similiter; delectacio vero intelligibilium
11
nobilior est in suo genere sensibilium delectacione. Et
12
propter ea illa vincit istas ita in tantum quod sapiens homo
13
eligit delectaciones intelligibiles supra cibos et sensibilia.
14
Secundum est secundum intencionem (varietatem) ap-
15
prehensionis, quoniam quanto forcior fuerit apprehensio,
16
tanto delectacio erit plenior. Unde delectacio inspiciendi
17
pulcram faciem cominus in loco luminoso, plenior est quam
18
delectacio inspiciendi eam eminus; apprehensio enim pro-
19
pinquior forcior est.
20
Tercium est secundum intencionem (varietatem) appre-
21
hensi, quoniam variatur secundum convenienciam, et in-
22
convenienciam. Quanto enim id quod apprehenditur per-
23
feccius fuerit in sua pulcritudine, tanto delectacio, vel mo-
24
lestia erit vehemencior, sicut variatur delectacio secundum
25
varietatem facierum in pulcritudine, et turpitudine. Igitur
26
delectacio de pulcriore maior est. Et molestia de turpiore
27
maior est.
28
Quintum principium quod est conclusio principiorum
29
precedencium, est hoc quod delectacio intelligibilis que in
30
nobis est, debet esse forcior delectacionibus sensibilibus. Si
31
enim consideravimus fortitudinem in se, inveniemus quod
32
fortitudo intelligibilis forcior est et nobilior fortitudine
33
sensibili. Ostendemus enim cum loquemur de anima quod
34
virtutes sensibiles non sunt nisi in instrumentis corporalibus
35
et debilitantur apprehensione suorum apprehensorum, cum
83
1
fuerint forcia, sicut delectatur oculus in lumine, et moles-
2
tatur in tenebris sed forciore lumine debilitatur; similiter
3
sonus forcior debilitat auditum, et impeditur per illum
4
apprehendere minorem post illum; apprehensa vero in-
5
telligibilia, quanto fuerit manifestiora, et forciora, tanto
6
magis confortant intelligenciam, et reddunt eam clariorem;
7
cur enim non, cum virtus intelligibilis sit stabilis in se, non
8
recipiens varietatem, et corrupcionem, et sensibilis sit in
9
corpore corruptibili? Ex omnibus autem que terrena sunt,
10
nichil est propinquius, et conferibilius primo, quam virtus
11
intelligibilis, |31r|[V] sicut ostendetur. Differt autem apprehensio
12
intelligencie ab apprehencione sensus multis modis. Quo-
13
niam intelligencia apprehendit rem ut ipsa est sine admix-
14
tione alicuius alterius a se; sensus vero non apprehendit
15
colorem, nisi simul apprehendat eciam longitudinem, et
16
latitudinem, propinquitatem, et elongacionem et alia que
17
sunt extra essenciam coloris. Intelligencia enim apprehen-
18
dit res nudas prout in se sunt et abstrahit, et separat eos a
19
sibi coniunctis aliis sibi extraneis. Item apprehensio sensus
20
variatur quoniam aliquando parvum videt magnum, et mag-
21
num videt parvum; apprehensio vero intelligencie coequa-
22
tur apprehenso, ita quod nec plus nec minus; aut enim
23
apprehendet rem sicut ipsa est, aut non apprehendet eam.
24
Item secundum apprehensum, sed apprehensa a sensibus
25
sunt corporea, et accidentia que sunt vilia et variabilia;
26
apprehensa vero ab intelligencia est quidditas universalis
27
eterna, quam permutari inpossibile est; adhuc eciam de
28
apprehensis eius est essencia primi veri, a quo fluit omnis
29
pulcritudo, et decor in mundum. Igitur delectacio sensi-
30
bilis non habet comparacionem ad delectacionem intelli-
31
gibilem.
32
Sextum principium est quod apprehensibile quod solet
33
afferre delectacionem, aliquando est presens, sed non percipit
34
homo delectacionem eius, vel quia non recordatur, vel quia
35
intentus est in aliis, sicut cum quis intentus aliquibus, non
84
1
audit delectabiles sonos, vel quia inpeditus est propter per-
2
mutacionem sue nature. Sicut cum quis delectatur in come-
3
dendo terram, vel aliquid acre, eo quod diu consuevit sic.
4
Diuturnus enim usus aliquando facit convenienciam inter
5
naturam eius, et illud quod consuevit, et delectatur tunc,
6
in re orribili secundum comparacionem sui ad naturam de-
7
bitam. Et sicut paciens infirmitatem bolismi, cuius omnia
8
membra egent cibo in stomaco, vero eius est impedimentum,
9
ne senciat voluntatem cibi, quod facit ipsum abhorere ci-
10
bum; hoc autem non significat quod cibus non sit delecta-
11
bilis in se quantum ad naturam sanam. Aliquando vero
12
privatur apprehensio delectabilis, propter debilitatem virtu-
13
tis apprehendentis, sicut visus debilis impeditur quali-
14
bet claritate, quamvis sit conveniens, et delectabilis quan-
15
tum ad naturam sanam; igitur per hoc repelli potest oppo-
16
sicio eius qui dicit, quod si |31v|[V] intelligibilia essent delecta-
17
biliora, tunc delectaremur in scienciis abitis, et delectare-
18
mur de non habitis; nos autem sepius delectamur in
19
sensibilibus habitis, et dolemus de non habitis. Unde dice-
20
tur quod causa huius est dissessio anime ab eo quod con-
21
venit nature propter parvos usus, et propter impedimenta
22
que accidunt, et propter frequentacionem sensibilium, et
23
consuetudinum anime cum omnibus que afferunt volup-
24
tates; hoc enim idem est anime, et cordi, quod est infirmitas
25
paralisis alicui membrorum corporis. Contingit enim mem-
26
bro paralitico aliquando conburi, ita ut non senciat; remota
27
vero paralisi sentit. Dormiens quoque amplectitur amatum
28
suum. Sic et infirmus stupidus qui postea factus sanus
29
sentit. Similiter accidencia corporis fecerunt debere esse
30
huius modi paralisim in anima que tamen separata a cor-
31
pore per mortem, percipit sibi contigisse dolorem pro ignor-
32
ancia, si fuerit ignorans et pro malis moribus. Et percipit
33
se delectasse in sapiencia, si fuerat sapiens, et subtilis na-
34
ture. Redeamus igitur ad id de quo intendimus dicentes
35
quod primus comprehendit se secundum quod est in se
85
1
pulcritudinis, et decoris, qui est principium omnis pulcri-
2
tudinis, et emanacionis tocius ordinis et venustatis. Si au-
3
tem inspexerimus conprehensorem, ipse est subtilissimus;
4
si vero conprehensionem, ipsa est habundancior, et perfeccior
5
omni que esse potest. Si vero conprehensum, ipsum est
6
similiter; similiter igitur ipse est subtilius conprehendens,
7
excellencius conprehensum, perfeccior conprehensio, quoni-
8
am ipsa est inestimabilis magnitudinis et profundita-
9
tis; ponamus autem aliquem hominem esse qui gaudeat in se
10
quod percipit perfeccionem suam, ex hoc quod precellit
11
omnes in congnoscendo omnia, et in dominando toti mundo
12
cum his adiuncta sanitate corporis, et pulcritudine forme,
13
et devocione omnium ad hobediendum sibi. Si autem
14
hec omnia possent coniungi in uno aliquo hominum, profec-
15
to hoc esset quam maxima delectacio; hec autem omnia
16
acquiruntur ab extrinsecis, et contingit ea amoveri. Et
17
tamen non sunt nisi cognicio unius alicuius ex his que sciri
18
possunt, et dominium super aliquam partem terre que pene
19
nullam habet comparacionem ad omnia corpora mundi, et
20
multo minus ad substancias intelligibiles excellentissimas.
21
Comparacio autem delectacionis primi ad nostram delecta-
22
cionem est secundum comparacionem sue perfeccionis ad
23
nostram perfeccionem, |32r|[V] eciam cum posita fuerit in nobis
24
predicta disposicio scilicet, ut simus sapientes reges, et cetera
25
supradicta. Iam autem dixit aristotiles quod primus licet
26
non haberet delectacionem in hoc quod ipse conprehendit
27
pulcritudinem sui, nisi hanc quod nos delectamur in apre-
28
hendendo ipsum, dum contemplamur ipsius pulcritudinem,
29
et separati a meditacione eorum que infra ipsum sunt, perci-
30
pimus eius magnitudinem et magestatem [sic] et quod quic-
31
quid est provenit ab eo secundum ordinem qui potest esse
32
pulcrior, et quod omnia ex necessitate obediunt ei, et ita
33
fuit ab eterno, et erit sine fine, et quod hoc non potest per-
34
mutari; et certe hec delectacio esset talis quod nulla alia
35
posset illi comparari, quanto magis conprehensio ipsius de
86
1
se nullam habeat comparacionem nostre apprehensioni de
2
ipso. Nos enim non apprehendimus de ipso, et de proprieta-
3
tibus eius, nisi universalia, et hec paucissima; angeli eciam
4
cognoscunt se sed per primum, et sunt semper in contem-
5
placione illius pulcritudinis sicut postea probabimus; eorum
6
igitur delectacio eciam est sine fine, sed est infra delecta-
7
cionem primi. Delectacio autem quam habent ex contem-
8
placione primi, vincit delectacionem quam habent de appre-
9
hensione sui. Eorum enim delectacio de contemplacione
10
(apprehensione) sui non est nisi ex hoc quod vident se ser-
11
vos illius, et inplentes mandata illius. Cuius exemplum est
12
hoc quod aliquis ardet amore alicuius regis et deinde cum
13
recipitur a rege in servicium suum, fit gloria eius et exalta-
14
cio cordis sui in aspiciendo gloriam regis, et esse ei presen-
15
tem cum sit servus receptus ab eo, maior quam sit alacri-
16
tas eius de corpore proprio, et de viribus, et de patre, et de
17
genere suo. Quanto autem nostrum gaudium perfeccius
18
est gaudio brutorum quibus precellimus in perfeccione, et
19
in virtute intelligencie, et inequalitate creacionis, tanto
20
maius est gaudium angelorum gaudio nostro, quamvis non
21
habeant voluntatem cibi, et cohitus, propter propinquitatem
22
suam ad dominum deum seculorum, et propter securitatem
23
de numquam perdendo quod habent; homo autem sic est
24
dispositus ut possit sibi acquirere felicitatem eternam, si
25
exierit virtus intelligibilis de potencia ad effectum; sic ut
26
depingatur in anima eius esse omnium que sunt secundum
27
ordinem suum, et apprehendat ipsum primum, et angelos,
28
et alia quecumque sunt; aliquando autem senciet aliquan-
29
tulum delectacionis ex contemplacione eorum in hac vita,
30
eo quod coheret corpori. Cum vero separatus |32v|[V] fuerit a cor-
31
pore per mortem et remotum fuerit quod prohibet, comple-
32
bitur eius delectacio, et revelabitur, vel removebitur vela-
33
men quod occultum est, et permanebit felicitas in perpe-
34
tuum, et acquiret vastitatem altissimam, et erit socius an-
35
gelorum in propinquitate sui ad primum verum affeccione,
36
non loco; hoc igitur tantum intelligitur de felicitate.
87
1
CAPITULUM DE ASSIGNANDIS PERFECTE
2
PROPRIETATIBUS PRIMI.
3
Manifestum est ex premissis quod tu non potes scire
4
occultum nisi per manifestum, cuius sensus est, quod quic-
5
quid interrogaveris de primo cuius modi sit, non potest
6
tibi ostendi nisi per exemplum eius quod manifestum est
7
sensui, vel occultum in anima, sed patet intellectui. Cum
8
enim interrogaverit te quis, quomodo primus est sciens seip-
9
sum sufficienter respondebis si dixeris sicut tu scis te ipsum,
10
et sic intelliget responsionem. Si autem dixerit quomodo
11
intelligit primus que extra ipsum sunt, dices quomodo tu
12
intelligis que extra te sunt, et sic intelliget. Cum vero in-
13
terrogaverit quo modo scit omnia que sciuntur una, et
14
eadem simplici sciencia, dices quod sicut tu scis respondere
15
ad interrogacionem subito sine precedenti ordinacione, et
16
postea ordinas; cum autem dixerit quomodo ipsum scire rem
17
est principium essendi ipsam rem, dices quod sicut tua esti-
18
macio cadendi de trabe cum ambulas super eam est princi-
19
pium cadendi. Cum vero dixerit quo modo scit omnia pos-
20
sibilia, dices quod novit ea, sciendo causas eorum, sicut tu
21
scis in hyeme calorem aeris futurum in estate, eo quod vere
22
nosti causas caloris. Cum autem dixerit quo modo est eius
23
gloriacio de sua perfeccione, et pulcritudine, dices quod
24
sicut est tua gloriacio cum habueris perfeccionem qua pre-
25
cellas aliis hominibus, et animadverteris eam. In his autem
26
omnibus hoc solum intendimus, ut faciamus te scire, quod
27
nichil de eo potest intelligi, nisi secundum aliquid quod
28
est in te. Verum est autem quod multa apprehendis de te
29
que variantur secundum perfeccionem, et inperfeccionem,
30
magna, et parva, et cum hoc eciam scis quia quod intelli-
31
xisti verum esse de primo nobilius, et sublimius est eo quod
32
intellexisti verum esse de te ipso; hoc igitur omnino est
88
1
credulitas de re absenti, cum de illo quod amplius de eo
2
putasti, non noveris certitudinem; huius modi enim amplius
3
non invenitur in te. Si igitur in primo est aliquid cui simile
4
non est in te, illud nullo modo poteris intelligere et hoc est
5
eius essencia, quoniam ipse est ens absque eo quod responde-
6
tur ad quid est. Ipse est enim fons omnis esse. Cum vero
7
dixeris quomodo potest |33r|[V] esse ens absque eo quod responde-
8
tur ad quid est, certe ad intelligendum hoc, non potest tibi
9
dari exemplum quia hoc non potest esse in te. Igitur non
10
poteris intelligere veritatem de esse absque eo quod respon-
11
detur ad quid est; certitudo autem de essencia primi, et
12
veri, et de proprietate eius, hoc tantum est, quod invenitur
13
esse absque eo quod respondetur ad quid est, quod aliquid
14
aliud insuper est preter esse, et quod respondetur ad an est,
15
et ad quid est, in eo unum et idem est, cuius rei non inveni-
16
tur exemplum in aliis a se; omnia enim alia a se vel sub-
17
stancie sunt vel accidencia. Ipse vero nec est substancia,
18
nec accidens, hoc eciam non conprehendunt angeli, quoniam
19
illi sunt substancie, quarum esse aliud est ab eo quod re-
20
spondetur de eis ad quid sunt; esse vero sine eo quod re-
21
spondetur ad quid est, non est nisi deo, unde non cognoscit
22
deum nisi deus. Igitur si dixeris quod nostrum scire, quod
23
ipse est esse absque eo addito, quod respondetur ad quid
24
est, et quod ipse est verum et purum esse, quid scire est si
25
non fuerit scire eum? Ad hoc dicemus quia hoc scire, est
26
scire ipsum esse, quod quidem commune est. Quod autem
27
dicitur quod ipse est ens absque eo quod respondetur ad
28
quid est, propter hoc dicitur quia non est talis qualis tu.
29
Scire autem rem per remocionem talitatis, non per certitu-
30
linem immunem a talitate, est sicut tuum scire de Petro
31
quod non est magister nec carpentarius, quod non est scire
32
magisterium eius, sed scire removeri aliquid ab eo; tuum
33
autem scire eum habere voluntatem, et potenciam, et sapien-
34
ciam reducitur ad scire ipsum, et alia ab ipso; tuum vero
35
scire quod ipse scit se ipsum, est quasi sciencia que est una
89
1
de comitantibus eius essenciam. Verum est autem quia cer-
2
titudo sue essencie est quod ipse est purum esse absque eo
3
quod respondetur ad quid est; unde si dixeris quo modo
4
igitur perveniam ad cognicionem dei, dicetur quod cogno-
5
scas per demonstracionem, quod eum cognosci inpossibile
6
est, et quod nichil preter se potest eum cognoscere. Quod
7
autem intelligitur posse sciri de eo, est opera eius, et pro-
8
prietates eius, et eum esse simpliciter et non esse simile ei.
9
Intelligere autem esse sine quidtate[*]quidtate corrupt for quiditate, in eo quod non habet
10
cionem, inpossibile est; esse vero sine addita quiditate, non
11
est nisi ipse. Igitur nichil aliud preter se cognoscit eum,
12
sicut quidam dicit quod deficere a comprehendendo compre-
13
hensionem, comprehendere est. Verum est autem quod
14
omnes homines infirmi sunt ad comprehendendum eum.
15
Quisquis autem scit per probacionem necessariam suam in-
16
possibilitatem apprehendendi eum, est cognitor et appre-
17
hensor, quoniam apprehendit scire ipsum a nullo posse apre-
18
hendi. Quisquis autem non |33v|[V] potest apprehendere, et nescit,
19
necessario esse inpossibile eum apprehendere per predictam
20
probacionem, est ignorans deum, et tales sunt homines, ex-
21
ceptis dignis, et prophetis, et sapientibus qui sunt profundi
22
in sapiencia.
90
1
TRACTATUS QUARTUS.
2
Postquam expediti sumus ab enumerando proprietates
3
primi, necesse est ut loquamur de operibus eius scilicet, de
4
speciebus omnium que sunt. Quidquid enim aliud est ab eo,
5
opus eius est, et sic cum sciverimus species omnuim que sunt,
6
ostendemus postea in tractatu quinto, quomodo omnia pro-
7
venerunt ex ipso, et quomodo series est ordinacionis causa-
8
rum, et causatorum, quamvis sint plura, et quomodo ad
9
ultimum omnia reducuntur ad unam causam, que est causa
10
causarum; totus autem hic tractatus continetur in una pro-
11
posicione, et tribus radicibus; quarum prima est diccio de
12
corporibus que sunt intra hambitum circuli lune, et quo-
13
modo significant esse celorum, et motum eorum. Secunda
14
est diccio de celis, et de causa motus eorum. Tercia est
15
diccio de animabus quas dicunt esse angelos spirituales, cel-
16
estes, et de causa motus eorum, et de intelligenciis quas
17
dicunt esse angelos proximos, et cherubin. Proposicio simi-
18
liter habet partes.
19
Prima est de substanciis secundum consideracionem in-
20
pressionis; et inpressio secundum possibilitatem in intel-
21
lectu dividitur in tria, scilicet, in inpressorem qui inprimit,
22
et sibi nil inprimitur, et hunc consueverunt appellare
23
intelligencias nudatas, que sunt substancie nec divisibiles,
24
nec composite. Et in eum cui inprimitur et nichil inprimit,
25
et hec sunt corpora terminata divisibilia. Et in eum qui
26
inprimit, et sibi inprimitur; inprimitur enim sibi ab intel-
27
ligenciis, et ipsum inprimit corporibus, et hec vocantur anime
28
que non terminantur, nec sunt corpora. Ex his autem om-
91
1
nibus substanciis nobiliores sunt intelligencie que non per-
2
mutantur, nec egent acquirere inpressionem, nec perfeccio-
3
nem ex aliquo alio a se, quoniam perfeccio earum cum illis
4
est semper, et nichil est in eis in potencia. Quod autem
5
ex his vilius est, sunt corpora corruptibilia, et mutabilia;
6
horum autem media sunt anime que sunt medie inter intelli-
7
gencias, et corpora, quoniam anime recipiunt ab intelligen-
8
ciis inpressionem, et inferunt corporibus inpressionem; hec
9
sunt divisiones quas iudicat intellectus esse possibiles, eas
10
vero esse eget probacione; verum est autem quod corpora
11
habent esse ex hoc sensu percipi potest. Sed animas esse
12
significant motus corporum. Intelligencias vero esse |34r|[V] signi-
13
ficant anime sicut in sequentibus ostendetur.
14
Secunda est quod quicquid est, secundum consideracio-
15
nem perfeccionis, et inperfeccionis, dividitur in id quod
16
tale est, ut non egeat sibi dari aliquid extrinsecus per quod
17
acquiratur sibi aliqua proprietas cui quicquid fuit possibile,
18
presens est, et hoc vocatur perfectum; et in id cui quicquid
19
fuit possibile, non est ei presens sed eget acquirere quod
20
non habet, et hoc vocatur inperfectum, antequam acquira-
21
tur ei perfeccio. Deinde inperfectum dividitur, et in id
22
quod non eget ab alio aliquo a se acquirere aliquid quod sit
23
ei acquirendum, et hoc vocatur sufficiens, et in id quod eget
24
hoc, et hoc vocatur inperfectum absolute; perfectum vero
25
quod iam habet quicquid oportuit, et est tale ut ab eo pos-
26
sit aliquid boni provenire alii, vocatur perfeccius, eo quod
27
in se est perfectum et quasi ex superabundancia eius, proce-
28
dit bonum ad alia.
29
Tercia proprie de corporibus est. Supradictum est
30
quod inter ea que sunt corpora sunt viliora, que divi-
31
duntur in simplex et compositum secundum quod pos-
32
sibile est intelligi, quamvis eciam inesse similiter sit; sim-
33
plex illud intelligimus quod habet unam naturam, sicut
34
aer, et aqua. Compositum vero illis in quo sunt due nature,
35
ut lutum quod compositum ex aqua, et terra; ex composi-
92
1
cione autem provenit aliqua utilitas que non est in simplici-
2
bus sicut utilitas incaustri, que non est in gallis vel atra-
3
mento. Simplex vero principium est compositi, et est prius
4
illo in esse sine dubio, ordine, et tempore. Simplex vero
5
secundum intellectum dividitur eciam in id quod aptum est
6
ut fiat ex eo composicio, et in id quod non est aptum. In-
7
telligimus autem aptum componi id ex cuius composicione
8
provenit utilitas que non est in suis simplicibus. Id vero
9
quod non est aptum, intelligimus id quod habet perfectum
10
esse in simplicitate sua, nec potest intelligi aliquid aliud
11
provenire ex sua composicione, si fieri posset.
12
Cum manifeste fuerint iste proposiciones, redeamus autem
13
ad primam radicem, que est diccio de eo quod significant cor-
14
pora inferiora. Corpora esse intra ambitum celi cognitum est
15
sensibiliter, et quia receptibilia sunt composicionis, sicut lu-
16
tum quod componitur ex aqua, et terra. Dicimus igitur quod
17
hec composicio sensibilis, significat motum esse rectum;
18
motus vero secundum spacium sui cursus significat esse
19
duas partes terminatas diversas naturaliter. Sed diversitas
20
duarum parcium significat esse corpus circumdans eas quod
21
est celum. Motus autem secundum quod cepit esse signifi-
22
cat quod causam habet et eius causa |34v|[V] habet causam, et sic in
23
infinitum; hoc autem non erat possibile nisi propter motum
24
celi circularem.. Motus vero secundum quod est in corpore
25
significat inclinacionem esse in eo naturaliter, et naturam
26
moventem, et tempus in quo est motus. Dicamus igitur
27
modos istarum significacionum, et que consecuntur eas.
28
Primum ergo comitans composicionem est motus rectus
29
quod sic intelligitur; aqua enim habet suum ubi, et terra
30
habet suum ubi, quorum unicuique est naturale eo quod
31
unumquodque corpus eget loco naturali, sicut ostendetur
32
in naturalibus. Non provenit autem composicio nisi ex
33
motu unius ad locum alterius. Si enim unumquodque eorum
34
esset fixum in suo loco profecto remanerent vicina, non
35
composita, quod quidem manifestum est, et intellectus eciam
93
1
antequam inveniat ea esse, iudicat quod si in eis que sunt est
2
composicio ex duobus simplicibus, ipsa non potest esse nisi
3
per motum. Cum vero motus est, non potest esse nisi de
4
una parte ad aliam, eget ergo duabus partibus, et hoc quo-
5
que manifestum est, quas necesse est esse terminatas, et
6
diversas naturaliter. Diversitas autem caret natura, et
7
specie. Provenit ex hoc quod motus vel est naturalis, vel
8
violentus, sicut postea ostendemus; naturalis est, sicut mo-
9
tus lapidis deorsum, et hoc facit debere diversum esse locum
10
a quo fugit ab eo quem petit. Si enim uterque indifferens
11
esset ei, tunc inconveniens esset ei recedere ab uno, et acce-
12
dere ad alium. Et propter hoc non movetur lapis in super-
13
ficie terre, eo quod planicies terre indifferens est quantum
14
ad eum. Oportet igitur necessario ut pars a qua recedit
15
diversa sit a parte ad quam accedit. Si vero motus fuerit
16
violentus, sicut motus lapidis sursum, intelligitur autem vio-
17
lentus cum est contra naturam, tunc oportet ut sit in lapide
18
inclinacio naturalis ad unam partem pocius quam ad aliam,
19
ad hoc ut possit intelligi in eo violencia; omnis enim violen-
20
cia non fit nisi contra naturale. Manifestum est igitur quod
21
inclinacio naturalis ad unam partem pocius quam ad aliam,
22
facit necessario debere esse diversitatem inter duas partes.
23
Quod autem dicuntur terminate, intelligitur quod ad partem
24
inferiorem, verbi gracia, oportet ut lapis redeat ad quam
25
cum redierit retinetur, et ubi retinetur ibi est terminus et
26
finis eius, et similiter de parte superiore, et hoc totum pro-
27
batur his modis.
28
Primus est quod pars non est nisi in longitudine sine
29
dubio eo quod potest manu designari designacione sensibili.
30
Id enim quod est intelligibile, non potest manu designari,
31
nec potest intelligi motu corporis fieri ad illud. Iam autem
32
ostendimus quod longitudo non potest esse infinita, sive
33
sit in pleno, sive in inhani |35r|[V] .
34
Secundus est quod pars debet intelligi sic ut semper sit
35
ad terminum signatum, veluti si ponatur terminus signatus
94
1
ad arborem, vel ad montem, vel ad orientem, vel ad occiden-
2
tem, et oportet tunc ut arbor ad quam est pars designetur.
3
Omnis autem pars ad quam motus pervenire non potest,
4
designari non potest, et quicquid designari non potest, ad
5
illud non est pars; verum est autem quod arbor est quod
6
queritur, et terminus partis arbor. Si autem longitudo que
7
est inter te, et arborem ponatur infinita, tunc non poterit
8
designari. Si autem dixeris ad partem versus deorsum, in-
9
telliges quod deorsum terminum habet ad quem recurrat
10
qui est infimus omnium. Similiter et pars sursum, aliquando
11
duraret motus in infinitum, nec assignaretur ei pars.
12
Tercius est quod tu intelligis quia eorum que deorsum
13
tendunt, quedam sunt inferiora aliis. Si autem inferioribus
14
non esset certus terminus signatus ad quem recurrerent, et
15
in quo quiescerent ita ut quod propinquius est ei sit inferius,
16
et quod remocius sit alcius, tunc non intelligeretur aliqua
17
res inferior, sed oporteret partes esse consimiles; ergo non
18
esset in eas superius vel inferius. Dum enim nichil fuerit
19
infimum, non erit aliquid inferius alio, necesse est igitur
20
ut omnis rectus motus habeat duas partes diversas termina-
21
tas; pars autem est elongacio; elongacio vero non est nisi
22
in corpore, sicut ostendetur per inpossibilitatem inhanitatis;
23
necesse est igitur ut sit corpus terminatum quod terminet
24
partes ad hoc ut possit intelligi motus.
25
Sentencia secunda que sequitur ex prima est quod corpus
26
quod facit terminari partes, necesse est ut sit circumdans
27
corpus recti motus, quem ad modum celum est circumdans
28
omnia que in eo sunt; non potest enim intelligi inter duas
29
partes esse diversitas specie, et natura, nisi per corpus
30
circumdans complectens eas, cuius centrum sit remotissi-
31
mum, et complectens sit propinquissimum, quantum ad id
32
quod inde descendit, et inter remotissimum quod est cen-
33
trum, et propinquissimum quod est celum complectens, sit
34
diversitas qua nulla potest esse maior specie, et natura.
35
Quod sic probatur; diversitas unius partis ab alia non potest
95
1
esse, nisi in pleno vel inhani; non potest autem esse inhani,
2
quoniam probatum est inhane non esse, et licet eciam pon-
3
eretur esse inhanitas, tamen tota esset sibi consimilis, ita ut
4
nichil eius esset diversum ab aliquo eius in quo posset assig-
5
nari corpori una pars pocius quam alia. Si autem est in
6
pleno scilicet, in corpore, tunc necesse est ut diversitas partis
7
sit intra corpus, vel extra; si vero fuerit intra corpus, sed
8
intra |35v|[V] corpus non est diversitas nisi propter centrum, et
9
propter circundans, tunc si corpus fuerit plenum circun-
10
dans est ei propinquissimum, et centrum remotissimum. Si
11
vero ponatur diversitas partis a circundante ad circundan-
12
tem sic ut non transeat per centrum scilicet non transeat
13
per diametrum, scilicet, lineam que dividit circulum in duo
14
media ita ut unus punctorum sit diversus ab alio, hoc eciam
15
est inconveniens, quoniam non est inter eos diversitas nisi
16
numero, quoniam natura consimiles sunt, eo quod unusquis-
17
que eorum propinquissimus est quantum ad circundantem,
18
et consimiles. Si vero ponatur descendere secundum diame-
19
trum per centrum, tunc inconveniens erit poni diversitatem
20
duarum parcium esse apud duos terminos vel punctos dia-
21
metri. Unusquisque enim eorum propinquissimus est cir-
22
cundanti consimili. Igitur non est diversitas parcium nisi
23
secundum centrum, et circundans. Si enim transierit cen-
24
trum, cadet a remocione in propinquitatem; igitur centrum
25
est ultimus finis longinquitatis et circundans ultimus finis
26
propinquitatis.
27
Si autem ponatur diversitas parcium extra corpus, hoc
28
quoque inpossibile est; necesse est enim ut vel ponatur esse
29
unum corpus, quasi centrum et ponantur partes esse in cir-
30
cuitu eius, vel duo corpora. Si autem fuerit unum corpus,
31
tunc assignabitur propinquitas ad centrum, et non termina-
32
bitur pars elongacionis; termini enim parcium que in circu-
33
itu eius sunt, consimiles sunt, nec differunt inter se nisi
34
numero. Elongacio vero a centro non habet terminum
35
diffinitum. Manifestum est igitur ex his quod pars eget
96
1
termino designato. Elongacio vero non est diffinita, eo quod
2
super unum centrum possunt esse infiniti circuli elongacio-
3
num diversarum inter se. Centrum enim non adsignat cir-
4
culum, sed circulus assignat unum esse centrum necessario.
5
Si autem fuerint duo corpora, et dixerit quis quod propin-
6
quacio ad unum diversa est ab apropinquacione ad aliud,
7
hoc quoque inpossibile est. Quoniam questio de hoc, quare
8
unumquodque corpus appropinquatum est pocius illi loco in
9
quo existit, adhuc remanet, eo quod nisi prius inveniatur
10
pars, non invenietur declinacio corporis eius ab illo quamvis
11
natura non differat propinquitas unius a propinquitate al-
12
terius, si corpora fuerint consimilia. Si vero fuerint dis-
13
similia, profecto dissimilitudo eorum non faciet debere esse
14
diversitatem duarum parcium, nec terminare ea per illas;
15
remanet igitur questio quare unumquodque corpus apropria-
16
tum est pocius loco illi in quo est, cum non discernatur ter-
17
minus unius a termino alterius |36r|[V] propter propinquitatem
18
unius maiorem propinquitate alterius. Inhanitas autem si
19
esset, consimilis esset. Adhuc eciam si poneretur hoc, et
20
poneretur comutari duos terminos duorum corporum, ita ut
21
unum transierit ad locum alterius; non tamen ex hoc seque-
22
retur removeri diversitatem parcium, quamvis corpora per-
23
mutarent loca sua. Si autem poneretur unum de corporibus
24
destrui, remaneret tamen id quod putavimus de diversitate
25
parcium quamdiu posuerimus remanere elongacionem ab uno
26
corporum, dum aliud destruitur. Si autem poneremus con-
27
fundi duo corpora inter se, tunc destrueretur diversitas
28
duum corporum, et remaneret tamen diversitas duarum
29
parcium; manifestum est igitur quod diversitas duorum
30
corporum, non est causa diversitatis duarum parcium et
31
quod hoc non potest intelligi nisi per corpus circundans
32
quod terminet duas partes, propter circumferenciam, et
33
centrum. Impossibile est autem ut hoc circundans recipiat
34
motum rectum, quoniam tunc egeret diversitate duarum
35
parcium et indigeret alio corpore circundante se quod ter-
97
1
minaret partes. Quod autem terminat partes, non eget parti-
2
bus, non est igitur in eo rectus motus ex quo eciam sequitur
3
quod non recipit declinacionem. Sensus vero declinacionis
4
est motus a partibus in longitudine vel latitudine secundum
5
rectitudinem, nam si reciperet declinacionem, tunc ex neces-
6
sitate esset ei motus rectus. Et ex necessitate motus recti,
7
esset diversitas duarum parcium, et ex necessitate earum,
8
esset aliud circundans quod terminaret ei duas partes sicut
9
predictum est.
10
Sentencia tercia est tempus comitatur motum; omnis
11
enim motus in tempore est, tempus vero mensura motus est.
12
Si enim non esset motus, nec tempus esset, et si non
13
perciperetur motus, profecto non perciperetur tem-
14
pus. Sicut illi non perceperunt tempus qui dicuntur
15
dormisse multo tempore in spelunca. Et sicut qui ab
16
uno mane dormit usque ad aliud mane, postea cum evigi-
17
lat, non percipit tempus transisse nisi forte perceperit in se
18
aliquam mutacionem, ex qua novit per usum, hoc non posse
19
contingere nisi in tempore. Sicut evigilans de sompno si
20
sentit tenebras, vel lumen, vel remocionem umbre, cognoscit
21
tempus dormicionis sue per hoc quod novit ex usu demon-
22
stracionis horum mensuras temporis; necesse est igitur as-
23
signare certitudinem temporis, quamvis hoc magis pertineat
24
ad naturalia. Dicemus ergo quod inter principium omnis
25
motus et terminum sibi posi |36v|[V] tum, sine dubio potest poni
26
moveri aliquid aliud quod pertranseat spacium designatum
27
secundum illius determinatam velocitatem, vel secundum
28
tarditatem determinatam sic ut possit pertransire tantum-
29
dem spacii suo motu, quantum est illud, nec plus nec minus,
30
et potest esse ut pertranseat maius spacium motu velociore,
31
quamvis incipiat cum illo. Si vero tardior fuerit, spacium
32
quidem erit brevius; si vero inceperit cum eo et equatur ei
33
velocitate, et postea quieverit in medietate spacii, tunc inter
34
principium huius motus, usque ad medietatem, et inter locum
35
illius ubi quievit possibile est ut sit medietas eius quod
98
1
potest esse inter duos fines perficiendi (vel incipiendi) mo-
2
tus, et similiter potest poni quarta, vel sexta, vel alia huius
3
modi. Iste autem determinaciones non fuerint nisi secun-
4
dum (vel super) mensuram; iam ergo provenit hic mensura.
5
Diffinicio autem mensure alia est a diffinicione motus. Igi-
6
tur mensura non est ipse motus scilicet, essencia motus sed
7
est in motu, et est tale quid quod proprie convenit illi. Igi-
8
tur omni motui mensura est, sed duobus modis, uno secun-
9
dam spacium, sicut dicitur ambulavit unam leuguam. Alio
10
secundum possibilitatem quam diximus, et hoc vocatur tem-
11
pus, sicut dicitur ambulavit eam una hora; hec igitur possi-
12
bilitas mensurata est tempus, et hec est mensura motus se-
13
cundum quod dividitur in distensionem suam ad ante, et
14
post. Et ideo impossibile est ut sit mensura corporis quod
15
movetur; possunt enim equari in tempore motus cervi, et
16
formice, cum mensura spacii, perambulanti non posset esse
17
equalis. Unde ipsum tempus non potest esse mensura spacii
18
sicut possunt equari in tempore perambulans duas leuguas,
19
et perambulans unam leuguam. Unde hoc non potest ascri-
20
bi velocitati, et tarditati, eo quod duo motus convenientes
21
in velocitate quandoque discrepant in hac possibilitate. Sic-
22
ut motus ab oriente in occidente equalis est motui ab ori-
23
ente usque ad meridiem scilicet, equatur sue medietati in
24
velocitate, cum non equatur ei in tempore. Igitur hoc non est
25
nisi mensura motus, in distensionem eius. Est enim unus mo-
26
tus distensior alio. Unde magnitudo distensionis est magni-
27
tudo temporis, et parvitas illius est parvitas huius. Radix
28
vero distensionis est radix more, et temporis, eo quod sensus
29
temporis est mora motus scilicet, distensio motus; non po-
30
test autem tempus esse nisi mora motus localis, eo quod non
31
intelligitur tempus nisi id quod dividitur in ante, et post,
32
cuius id quod est ante, non remanet cum eo quod est post
33
ullo modo. Ex hoc ergo quod transit et finitur, sequitur
34
necessario quod due partes temporis non possunt esse simul,
35
et nichil cessat |37r|[V] per se nisi motus. Et quicquid fuerit
99
1
simul cum anteriore eius, dicitur anterius et quicquid fuerit
2
simul cum eo quod est post dicitur posterius.
3
Postquam autem manifestum est quod tempus est men-
4
sura motus, fuit eciam opus ut motus haberet mensuracio-
5
nem qua mensuraretur, sed necesse est ut hec mensuracio
6
sit cognita per se quoniam per eam mensurantur cetera,
7
sicut cubitum per quod mensurantur panni; sic et motus
8
celi diurnus est velocior omnibus motibus, et manifestior
9
creature. Sol enim ex omnibus sensibilibus manifestior
10
est, et per eum eciam senciuntur alia que sunt sensi-
11
bilia, idcirco acceperunt eam mensuram qua mensurarent
12
omnes alios motus. Motus igitur celi habet mensuram in
13
se, et ipse mensurat alia a se, sicut cubitum quod habet
14
mensuram in se, et mensurat alia a se. Igitur de tempore in-
15
telligitur, quod est mensura motus celi secundum quod divi-
16
ditur in ante, et post, et id eius quod est ante non remanet
17
simul cum eo ipsius quod est post.
18
Sentencia quarta est quod ex motu horum corporum re-
19
ceptibilium composicionis, consequitur inclinacio esse in eis
20
ad aliquam parcium sine dubio, et quod in eis est natura
21
faciens debere esse in eis inclinacionem. Motus igitur et
22
natura, et inclinacio, tria diversa sunt. Si enim impleveris
23
utrem aere, et sub aqua dimiseris eum, statim resiliet ad
24
terminum aeris, et in resiliendo sic, cognoscitur esse motus,
25
et inclinacio, et natura. Si vero tenueris eum sub aqua vio-
26
lenter, profecto motus non erit; tu vero sencies inclinacio-
27
nem eius, et quod resistit manui tue, et repellit te inquir-
28
endo partem suam. Et hoc intelligitur de inclinacione. Cum
29
vero fuerit super aquam, non erit motus nec inclinacio, sed
30
remanet natura que facit debere esse inclinacionem eius, ad
31
terminum suum, cum separatus est a parte sua; per hoc
32
autem nichil aliud intendimus nisi ut manifestetur quod
33
omne corpus receptibile est motus et quod in omni recepti-
34
bili motus necesse est ut sit inclinacio sine dubio. Cuius
35
probacio in his compositis manifesta est; non enim com-
100
1
ponuntur nisi per motum. In simplici vero si fuerit inclina-
2
cio naturalis ad partem ad quam motus est, profecto si per-
3
mittatur nature, movebitur ad eam, sed si non movetur ad
4
eam, tunc si permittatur nature, profecto non erit sibi in-
5
clinacio ad illam. Cum vero non fuerit sibi inclinacio ad
6
illam, erit tunc sibi inclinacio ad terminum in quo est. Quod
7
autem corpus aliud remotum ab eo ponatur in termino ad
8
quem non est sibi inclinacio, neque ad alium, hoc inpossi-
9
bile est; sequeretur enim ex hoc quod esset motus non in
10
tempore, quod impossibile est; illud igitur ex quo hoc sequi-
11
tur inpossibile. Si vero dixerit non conce |37v|[V] demus sequi ex
12
hoc motum esse non in tempore, dicemus quod corpus habens
13
inclinacionem verbi gracia deorsum, cum prohicitur sursum,
14
est illi inclinacio naturalis resistens inclinacioni mocionis
15
violente, quod facit debere esse tarditatem in motum, ita ut
16
quo maior fuerit inclinacio, resistencia sit forcior, et motus
17
tardior, et quo minor fuerit inclinacio, motus sit velocior.
18
Discrepancia ergo motus in volocitate, et tarditate est se-
19
cundum comparacionem discrepancie inclinacionum. Dice-
20
mus igitur quod si posuerimus corpus cui non est inclinacio,
21
et moverimus illud decem palmos, sine dubio erit in tempore,
22
et hoc tempus dicatur hora. Si vero posuerimus corpus cui
23
est inclinacio, et moverimus illud contra inclinacionem eius
24
decem palmos, motus eius tardior erit sine dubio. Ponamus
25
igitur quod fit in decem horis verbi gracia, dicemus ergo
26
quod potest poni corpus cui inest decima illius inclinacionis,
27
et sequetur tunc illud moveri in hora; comparacio enim
28
temporis motus ad tempus motus est sicut comparacio in-
29
clinacionis ad inclinacionem. Motus igitur corporis cui in-
30
est decima illius inclinacionis, erit equalis motui corporis
31
cui non est inclinacio, et hoc est absurdum. Nam sicut
32
inconveniens est discrepare in mensura inclinacionis, et
33
equari in tempore motus, sic eciam inconveniens est
34
discrepare in habendo inclinacionem, et non habendo,
35
et equari in mensura motus. Et hac probacione ab-
101
1
solvitur quod necesse est ut omne corpus habeat inclina-
2
cionem naturalem vel ad partem ad quam movetur, vel
3
ad diversam ab ea, quomodocumque contingerit. Si quis
4
vero dixerit quomodo respondebitis opponenti vobis de pro-
5
posicione secunda, quod ut motus sit non in tempore, incon-
6
veniens est, dicetur quod motus, si ponatur non in tempore,
7
tunc necesse est ut sit secundum elongacionem (elongitu-
8
dinem), vel non secundum elongacionem (elongitudinem).
9
Si vero non fuerit secundum elongacionem (elongitudinem),
10
non erit motus, si forte contingerit; si vero fuerit secundum
11
(elongacionem), elongitudinem, et in spacio, iam autem
12
diximus quod omnes elongitudines (elongaciones), divisi-
13
biles sunt, et quod non possunt esse substancie inpares [sic] , id
14
est, indivisibiles; ergo non potest intelligi elongacio inpar,
15
nec potest esse spacium indivisible; ergo non potest tempus
16
intelligi indivisible; tempus enim est mensura motus, neces-
17
sarium est eciam ut omnis motus dividatur secundum divisi-
18
onem spacii motus. Igitur pars que est in principio spacii,
19
prior erit illa parte que est post eam. Et hoc intelligitur de
20
hoc quod motus est in tempore. Et omnino quomodo potest
21
esse motus in spacio decem cubitorum quin primus cubitus
22
sit prior |38r|[V] secundo? Ubi autem invenitur prioritas, et
23
posterioritas, iam inventum est tempus poni ante motum
24
secundum elongacionem et non dividi inpossibile est; pro-
25
batum est enim omnem elongitudinem esse divisibilem;
26
igitur elongitudo, corpus, et motus, et tempus, hec quattuor
27
necessario divisibilia sunt; non enim potest intelligi in eis
28
pars aliqua indivisibilis, vel inpar sicut predictum est.
29
Sentencia quinta est quod hec composita non moventur
30
naturaliter nisi motu recto eo quod omne corpus eget loco
31
naturali. Si enim dimissum fuerit naturaliter in ea parte
32
que atributa est ei, quiescet in ea. Igitur pars illa na-
33
turalis est ei ad quam sibi inclinacio. Si vero separatum
34
fuerit a suo loco ad alium locum, tunc locus quem appetit
35
est ei naturalis. Igitur naturale est ei inclinari ad suum
102
1
locum naturalem. Separatus igitur a proprio loco necessario
2
movebitur ad illum, et quiescet in eo cum pervenerit ad il-
3
lum; postquam autem eius inclinacio non est nisi ad illum,
4
tunc non movebitur ad illum, nisi via que propinquior est
5
ad illum. Si enim reflectitur a via que propinquior est ad
6
illum, tunc est declinans ab eo, non inclinans ad eum. Via
7
autem propinquior omnibus viis que sunt inter duo puncta,
8
est linea recta; igitur necessario motus erit secundum line-
9
am rectam, postquam autem probatum est quod non est
10
pars nisi in centro et circundante, tunc motus naturalis
11
horum corporum que comprehenduntur a circundante, divi-
12
ditur in duos motus rectos. Unus eorum est ad medium,
13
alius a medio ad circundans.
14
Sentencia sexta est quod motus secundum quod cepit,
15
est scilicet, motus horum compositorum, et omnis motus qui
16
cepit, significat esse motum perpetuum sine fine; nisi
17
enim non concesserimus hoc, non poterit intelligi fieri
18
aliquid quod non est; postquam igitur ea que ceperunt esse
19
sunt, tunc necessarius est motus perpetuus sine fine, quod
20
sic probatur. Quicquid cepit illud non habere causam in-
21
possibile est; si autem prius esset causa, et non ageret; tunc
22
hoc contingeret, ex defectu alterius disposicionis, et cause
23
que addenda est ei, et condicionis per quam aptatur ad illud
24
debere esse. Igitur causatum non incipit esse, interim dum
25
hec disposicio non advenit cause. Questio autem de illa
26
disposicione adhuc restat scilicet, cur est modo, et non
27
prius, egebit igitur causa, et sic de aliis consequenter, et
28
ita id quod incipit esse, egebit causis non habentibus finem;
29
necesse est autem ut ille cause, et occasiones habeant |38v|[V] esse
30
simul, vel per successionem; esse simul causas infinitas im-
31
possibile est; hoc enim iam destructum est; non sunt igitur
32
nisi per successionem; hec autem successio non potest esse
33
nisi per motum perpetuum, cuius unaqueque pars est quasi
34
nunc incipiat. Ipse vero totus motus incessabiliter conse-
35
quitur, nec cepit esse, ita ut unaqueque parcium eius sit
103
1
causa alterius partis que consequitur. Si autem ponatur
2
motus iste aliquo modo quiescere, tunc inpossibile est
3
post eius quietem incipere aliquid esse. Si enim tunc cum
4
quierit, non inceperit, tunc aliquid eciam paulo post non
5
incipiet, nam si inceperit aliquid, tunc eadem racione pote-
6
rit aliquid aliud incipere post ipsum, et sic aliud, sic ergo
7
si quiesceret, non posset intelligi aliquid incipere esse. Si
8
autem posuerimus motum esse perpetuum, tunc nulla erit
9
questio, verbi gracia, si dixerint hoc granum in terra cur
10
modo recipit animam vegetabilem, et non prius, cum esset
11
positum sub terra, dicetur hoc fieri propter habundanciam
12
frigiditatis in hyeme, et remocionem temperiei ante. Si
13
vero dixerit cur modo fit temperies, et non prius, dicetur hoc
14
fieri propter novitatem caloris in aere. Si vero dixerint cur
15
modo fit calor in aere, dicetur hoc fieri propter maiorem ex-
16
altacionem solis, et propter maiorem apropinquacionem eius
17
ad medium celum cum ingreditur signum arietis. Si vero
18
dixerint cur modo introivit signum arietis, dicetur quod na-
19
tura eius est moveri et quia modo recessit a fine piscis.
20
Unde non fuit possibile illum ingredi arietem, nisi prius
21
recederet a pisce, et postea perveniret ad arietem. Recessio
22
igitur eius a pisce, causa est sui introitus in arietem, et
23
ipsum esse mobilem naturaliter, cum perveniret ad piscem,
24
causa est sue recessionis ab illo. Et causa perveniendi ad
25
piscem est illius recessio a signo quod est prius eo, et sic
26
permanebit sine fine; omnia igitur que fuerint post connex-
27
ionem suarum causarum terrenarum, ad ultimum reducun-
28
tur ad motum celestem, nec est possibile aliter esse nisi sic.
29
Motus vero celestis est causa eorum que fiunt duobus modis.
30
Uno, cum causatum habet esse cum illo, sicut splendor qui
31
circumvolvitur cum sole, et facit fieri in terra multa alia
32
post alia. Unde facit diem in omni regione paulatim, et fit
33
per eum visio et remocio tenebrarum; et propter visionem,
34
fit egressio hominum multis modis motuum ad id quod inten-
35
dit quisque eorum, et per hos motus fiunt multa manifeste in
104
1
mundo sine numero. Alio, ut motus circularis sit causa
2
adveniendi adaptacionem causis. Quandoque enim diffe-
3
runtur causata ne sint, eo quod nondum complete sunt omnes
4
condiciones, sicut cum sol calefacit terram aptatur terra
5
per calorem ad agendum in sementem si seminatus fuerit in
6
ea sed tardatur propter absenciam |39r|[V] sementis. Semen vero
7
abest propter absenciam voluntatis motoris seminis, et huius
8
voluntatis alia est causa. Cum igitur preparatum fuerit
9
semen, operabitur statim calor, prius vero nichil agebatur
10
in semen, propter deffectum telluris. Cum igitur tardatur
11
aliquid ne fiat, fit sicut hic. Sic ergo debet intelligi incepcio
12
rerum. Manifestum est eciam quod composicio que est
13
inter aquam, et terram, significat esse motum. Et motus
14
significant diversitatem duarum parcium necessario, nec
15
diversitas parcium posset esse nisi propter corpus circun-
16
dans quod est celum, quod necesse est semper esse mobile
17
ad hoc ut intelligatur incepcio eorum que fiunt. Ergo he
18
significaciones conveniunt cum sensibili, et sunt tales quod
19
si cecus qui non videt celum nec motum eius, nec ambitum
20
eius, cum animadvertit in suo intellectu aliquem motum,
21
sciet necessario celum esse quod semper moveatur circula-
22
riter ad hoc ut possit intelligi motus. Aliquando sine hoc
23
inpossibile esset motum creari in his terrenis. Quod vero
24
inpossibile est, id fieri non potest, nec potest habere esse
25
ullo modo; postquam autem monstravimus motum celi per
26
probacionem qua probatur an est, que est significacio in-
27
cludens quia est, dicemus causam sui motus, et ad quid
28
movetur, et dicemus iudicia eius.
29
DICCIO DE CORPORIBUS CELESTIBUS.
30
Sentencie de hoc sunt hee quod celestia corpora sunt mo-
31
bilia per animam, et per voluntatem, et percipiunt hec sin-
32
gula statim cum fuerint, et per hoc quod moventur aliquid
105
1
intendunt. Non intendunt autem curare ista inferiora, sed
2
desiderant assimilari substancie nobiliori se inter quam, et
3
corpora non est ulla communicacio, que vocatur a philosophis
4
intelligencia nuda, et in lege vocantur spiritus deo proximi,
5
et quod intelligencie sunt multe. Et quod corpora celestia
6
sunt diversarum naturarum, et quod nulla ex eis sunt causa
7
essendi alia ex eis.
8
Sentencia prima est quod moventur voluntate. Quod
9
autem moveantur manifestum est, et iam eciam probavimus.
10
Adiciemus ergo aliquid dicentes quod ipsum corpus cir-
11
cundans si poneretur quiescere, haberet tunc situm pro-
12
prium, sic ut dimidium eius, designatum, modo posset esse
13
super nos sine dubio. Et illud eciam designatum poni sub-
14
tus nos, non esset impossibile. Comparacio autem parcium
15
volubilis circulariter aliarum ad alias, eadem est. Ergo
16
impossibile est distingui unam parcium volubilis circulari-
17
ter ab alia. Si enim alicui earum assignaretur pars sursum,
18
tunc illa pars esset diversa ab ea que assignatur deorsum, et
19
si sic esset, profecto esset compositum. Compositum vero
20
non fit, nisi propter rectum motum |39v|[V] simplicium; manifestum
21
est autem esse inpossibile ut ipsa habeat motum rectum.
22
In simplici quoque non discernitur una pars circumdantis
23
ab alia; igitur celestia corpora sunt receptibilia motus. Quic-
24
quid autem est receptibile motus, iam diximus quod in eius
25
natura necesse est esse inclinacionem, nec potest esse ut illa
26
inclinacio celi sit admoveri motu recto; non enim recipit
27
motum rectum, tunc enim egeret alio corpore quod termin-
28
aret partes. Est igitur eius inclinacio ad commutandum
29
partes suas circulari revolucione sui circa medium eo quod
30
nulla parcium loci in quo sit circuitus est dignior alia quan-
31
tum ad celum. Inclinacionem vero eius ad huius modi mo-
32
tum impossibile est esse ex pura natura ex parte volunta-
33
tis; motus enim naturalis tantum est fuga ab uno situ ad
34
querendum alium ad quem cum pervenerit, quiescet in eo,
35
et inpossibile est ut naturaliter redeat ad illum unde dis-
106
1
cessit. Si enim conveniens esset ei situs ille, cur discederet
2
ab eo? Si inconveniens, cur rediret ad eum? Nullus autem
3
locus est celo ad quem non redeat cum per motum disces-
4
serit ab eo, et ita est semper recedens, et rediens; hoc igitur
5
non est tantum ex natura, sed ex voluntate, et eleccione;
6
non est autem voluntas, nisi cum ymaginacione. Quicquid
7
autem habet imaginacionem, et voluntatem, solet vocari
8
animal, eo quod corpus non habet imaginacionem, nec volun-
9
tatem in quantum corpus est tantum, sed per naturam pro-
10
priam et formam propriam que dicitur anima; motus igitur
11
celi est per voluntatem, et est motus animalis.
12
Sentencia secunda est quod motor celi non potest esse
13
nisi res intelligibilis pura non receptibilis permutacionis,
14
sicut nec potest esse natura pura. Sensus enim de intelli-
15
gibili est quod est substancia stabilis non recipiens permu-
16
tacionem. Sensus vero de permutabili est quod recipit per-
17
mutacionem. Dicemus ergo quod ex stabili secundum unam
18
disposicionem, non provenit nisi stabile secundum unam
19
disposicionem. Unde potest concedi quod causa situs (quie-
20
tis) terre, est ex causa stabili eo quod semper permanet sic,
21
secundum unam disposicionem. Situs vero celi semper per-
22
manent in transmutacione. Inpossibile est igitur ut celum
23
debeat esse ex re stabili non permutabili, quod enim facit
24
debere moveri aliquid de a ad b, non facit illud debere
25
moveri de b ad c; si permanserit in eadem disposicione; hic
26
enim motus alius est ab illo; dum enim permanserit causa
27
in sua disposicione, non provenit |40r|[V] ex ea aliud quam quod
28
prius provenit; necesse est igitur ut adaptacio eius ad
29
movendum de termino secundo ad terminum tercium,
30
sit ex aliquo novo quod contingit ei. Sicut id quod
31
faciet diversis moveri modis, propter diversitatem sue
32
qualitatis. Cum enim infrigidatum est, alio modo movet,
33
et alio cum calefactum est; necesse est igitur permu-
34
tari id quod facit debere esse, permutato eo quod debet esse.
35
Si igitur id quod facit debere esse est voluntas, tunc neces-
107
1
se est esse permutacionem voluntatum, et renovacionem
2
earum. Unde necesse est ut sit renovacio voluntatum singu-
3
larium, quoniam voluntas universalis non facit debere esse
4
motum singularem; tua enim voluntas peregrinandi non
5
facit debere esse motum pedis tui ad transeundum ad partem
6
designatam, nisi renovata fuerit in te voluntas singularis
7
transeundi ad locum illum, et post illum renovetur in te
8
ymaginacio perveniendi ad alium qui est ultra illum, ut sic
9
proveniat ex illa ymaginacione voluntas singularis perveni-
10
endi ad secundum passum; hoc autem non provenit nisi ex
11
voluntate universali, cuius intencio est durare motum usque
12
ad terminum peregrinacionis. Innovantur igitur motus, et
13
imaginacio, et voluntas motus; passus igitur provenit ex
14
voluntate, et voluntas provenit ex imaginacione singulari,
15
cum voluntate universali. Imaginacio vero singularis pro-
16
venit ex motu; cuius exemplum est; ille qui ambulat in
17
tenebris ad lumen candele, que non facit videri ante se,
18
nisi quantum est passus unus. Imaginatur igitur passum
19
unum ad lumen candele, et ex imaginacione, et voluntate
20
universali movente, provenit voluntas singularis ad passum
21
illum, et sic fit primus passus qui debuit fieri ex voluntate
22
debita imaginacioni; postea passus ille est causa prospi-
23
ciendi et imaginandi sequentem passum, et sic ex primo
24
passu provenit imaginacio secundi, et ex imaginacione pro-
25
venit voluntas secundi passus, et ex voluntate motus, et
26
similiter de aliis; non enim potest esse motus singularis nisi
27
sic. Similiter potest esse motus celi. Quicquid autem mu-
28
tabile est mutabilitate voluntatum, et imaginacionum vocatur
29
anima non intelligencia.
30
Sentencia tercia est quod celestia corpora non moventur
31
propter curam inferioris mundi, quoniam mundus iste non
32
est illis cure tantum, sed intendunt per motum suum quid-
33
dam aliud quod est multo excellentius illis. Quod sic pro-
34
batur; omnis motus voluntarius vel est corporalis sensibilis
35
vel intelligibilis. Sensibilis motus est ex concupiscencia vel
108
1
ex ira. Impos|40v|[V]sibile est autem motum celi esse ex concu-
2
piscencia. Concupiscencia enim est virtus appetens id per quod
3
conservatur in vita. Quod vero non timet de se minui, vel de-
4
strui, inpossibile est habere concupiscenciam. Impossibile est
5
eciam ut sit ex ira. Ira enim virtus est repellens contrarium
6
et nocumentum quod facit debere minui, vel destrui. Et quia
7
concupiscencia est virtus appetens quod convenit, et ira est
8
virtus repellens quod non convenit; impossibile est autem
9
celum minui vel destrui; igitur non potest intencio eius esse
10
huius modi, necesse est igitur ut sit intelligibilis. Quod
11
autem celum non posset minui vel destrui sic probatur. Si
12
enim hoc esset, tunc necessario fieret hoc per remocionem ac-
13
cidentis, ab eo quod est continuacio, scilicet, fraccione, vel
14
scissione, vel remocione forme naturalis, vel privacione sui
15
omnino hoc est destruccione sue materie et sue forme quod
16
esset adnichilacio sui; falsum est autem celum posse frangi,
17
vel scindi; hoc enim esset separari partes eius in longum, vel
18
latum, ad partes directas quod est sensus separacionis, et hoc
19
ex necessitate advenit. Manifestum est autem ex premissis,
20
quia celum non recipit motum; falsum est eciam formam
21
posse removeri a sua materia, tunc enim necesse esset ut
22
vel materia remaneret vacua a forma, quod quidem impos-
23
sibile est, vel ut vestiretur alia forma, et tune fieret genera-
24
cio, et corrupcio, quod quoque impossibile est; generacio
25
enim, et corrupcio ex necessitate non fiunt, nisi recepcione
26
recti motus. In generacione eciam non recipitur forma,
27
nisi que sit diversa a prima naturaliter, et sic egeret loco
28
alio a suo ad quem deberet moveri motu recto, sicut hile
29
aeris cum expoliatur forma aeria, et vestitur forma aquea;
30
non intelligitur hoc fieri nisi quia movetur ad terminum
31
aque motu recto. Illud autem privari radice sua scilicet,
32
materia, hoc eciam est impossibile; quicquid enim non
33
habet materiam, impossibile est illud privari post esse.
34
Sicut impossibile est illud esse post privacionem. Iam
35
enim ostendimus quod quicquid incipit materiam habet.
109
1
Set eo quod possibilitas sue incepcionis, ante incepcionem
2
eius est designacio vera alicuius; egebit igitur in quo sub-
3
sistat. Unde nichil est quod privetur ab aliquo, nisi materia
4
ut sic remaneat possibilitas sui esse in sua materia, post
5
privacionem sui. Alioquin privaretur tali privacione quod
6
post eam esset impossibile esse. Impossibile est autem ut
7
id quod est, convertatur in impossibile. Unde postquam
8
remanet possibile, profecto possibilitas que est designacio
9
relativa, requirit substanciam per quam subsistit; postquam
10
igitur probatum est ex his celum non posse permutari, tunc
11
non erit motus eius ex concupiscencia, nec ex ira. |41r|[V] Restat
12
igitur ut sit intencio intelligibilis. Impossibile est autem ut
13
intencio eorum sit curare hec generabilia et corruptibilia,
14
sic ut intencio sui esse, et sui motus, sint hec inferiora.
15
Quicquid enim queritur per aliud, vilius est eo propter
16
quod queritur sine dubio. Unde sequeretur quod superiora
17
essent viliora inferioribus, quamvis superiora sint eterna non
18
receptibilia destruccionis nec permutacionis. Sed hec infe-
19
riora sunt diminuta, et mutabilia, et sunt in potencia, et
20
omnis terra cum omni quod in ea est minima pars est compa-
21
racione corporis solis. Sol enim cencies sexagies quinquies
22
et tercia unius maior est quam terra; corpus vero solis mini-
23
mum est comparacione sui circuli, et quanto minus est com-
24
paracione ultimi circuli. Quomodo igitur huius modi corporis
25
intencio erit curare hec vilia? Et quomodo intencio illius
26
eterni motus erit hec vilia? Et quomodo hec non sunt vilia
27
comparacione illorum cum nobilius ex his inferioribus sit
28
animal? Et ex animalibus excellencius sit homo? Maior
29
autem pars hominum inperfecta est. Et quod perfeccius est
30
ex eo, numquam pervenit ad compleccionem perfeccionis, quo-
31
niam numquam liberatur a varietate disposicionum; est igi-
32
tur semper inperfectus scilicet, est non habens id quod pos-
33
sibile est eum habere, quod si haberet, perfeccior esset; sub-
34
stancie vero superiores sunt perfecte et sunt in effectu, in
35
quibus nichil est in potencia nisi id quod vilius est inter
110
1
omnia que de illis intelliguntur scilicet, situs, sicut ostendetur.
2
Igitur id quod est nobilius non intendit in se quod est vilius,
3
propter vilius ullo modo. Si quis autem dixerit quod si quic-
4
quid queritur propter aliud vilius est eo, tunc pastor
5
vilior est ovibus et magister discipulo, et propheta po-
6
pulo, quoniam pastor non queritur, nisi propter oves,
7
nec magister, nisi propter discipulum, nec propheta, nisi
8
propter informandum populum, dicetur quod pastor vilior
9
est ovibus in hoc quod pastor est, sed nobilior est in
10
hoc quod homo est, cuius humanitas in ipso aliud est
11
ab eo quod queritur de eo propter pastoratum tantum;
12
unde si non consideraretur de eo aliud, nisi hoc tantum
13
quod pastor est, profecto secundum hoc vilior esset ovibus.
14
Sicut canis custos ovium necessario vilior est ovibus, nisi
15
habeat aliquid aliud preter hoc quod non est custos ovium,
16
sicut si est aptus ad venandum, tunc conceditur esse nobilior.
17
Ipse vero in quantum est custos ovium tantum, vilior est illis
18
quoniam id quod queritur propter aliud, consequens est illud
19
aliud; quomodo igitur non erit vilior eo? Et similiter de
20
magistro, et de propheta; nobilitas enim prophete in hoc quod
21
perfectus est in se, non est nisi ex proprietatibus quibus in se
22
est nobilis quamvis non informet populum. Si autem nil
23
aliud consideraretur de eo nisi hoc solum quod informat popu-
24
lum, sequetur ex hoc quod id quod queritur |41v|[V] informari,
25
nobilius esset eo quod informat. Si quis autem dixerit in-
26
tencionem eorum posse esse ut fluat bonum ex se, ad hoc ut
27
id quod est sit bonum tantum, et ut quod provenit ex eo sit
28
pulcrum; agere enim bonum pulcrum est, et ita intencio
29
eorum non erit curare inferiora quantum ad inferioria, dice-
30
tur quia hoc dictum quod agere bonum, tantum pulcrum est,
31
sermo est communis, et omnibus credibilis ad hoc ut abster-
32
reantur ab inmundis. Si vero consideretur diligenter
33
secundum veritatem, invenietur in subiecto, et predicato eius
34
aliquid inquirendum, et discernendum. Subiectum enim quod
35
est agere bonum, dividitur in id quod fit essencialiter, et in
111
1
id quod fit ex intencione. Quod autem fit essencialiter, non
2
significat inperfeccionem. Sensus enim eius est quod essencia
3
est ex qua provenit aliud non per intencionem sui ad illud
4
faciendum, et hec accio non fit ex voluntate, neque ex inten-
5
cione. Iam autem diximus quod motus circularis voluntarius
6
est. Id vero quod fit ex intencione significat imperfeccionem
7
intendentis. Necesse est enim ut pocius sit sibi agere quam
8
non agere ad hoc ut per accionem, adquiratur sibi quod non
9
erat. Si enim perfectus esset, non indigeret acquirere aliud.
10
Si vero hoc non fuerit, profecto non erit intencio neque volun-
11
tas ullo modo; predicatum vero scilicet, pulcrum est, dividi-
12
tur in id quod est pulcrum quantum ad se, et quod est pul-
13
crum quantum ad recipientem, et quod est pulcrum quantum
14
ad agentem; pulcrum vero in se est hoc quod dicitur esse
15
universitatis. Cum enim comparaveris illud cum remocione
16
essendi universitatem, invenies eam esse melius esse quam
17
non esse; essencia vero primi talis est, quod provenit ex ea id
18
quod est bonum, sed non est bonum primo; non enim acquiri-
19
tur ei aliquid, nec est bonum recipienti eo quod non est ali-
20
quid preter universitatem sic ut illud dicatur bonum universi-
21
tati. Pulcrum vero quantum ad recipientem est pulcrum, et
22
significat inperfeccionem recipientis, et indigenciam eius de
23
aliquo cuius esse melius est ei quam non esse; pulcrum vero
24
quantum ad agentem, significat inperfeccionem agentis. Si
25
enim perfectus esset, non egeret ducere bonitatem et perfec-
26
cionem ad effectum; non fuit autem hoc famosum quod agere
27
bonum quantum ad hominem est liberalitatis, et perfeccionis,
28
non inperfeccionis, nisi ut tollatur ab homine malicia; igitur
29
bonum dicitur relative quantum ad naturam eius. Sed secun-
30
dum veritatem et comparacionem eius ad perfeccionem,
31
absolute diminucio est. |42r|[V] Cum autem hoc manifestum fuerit,
32
dicemus quod si agere bonum non fuerit bonum agenti, tunc
33
non fiet per intencionem, nec potest intelligi ibi esse voluntas;
34
necesse est igitur ut probemus quomodo est bonum eis ad hoc
35
ut intelligamus eorum intencionem.
112
1
Sentencia quarta est de probando esse intelligencias nudas.
2
Motus enim celi significat vere esse substanciam excellentem,
3
non mutabilem, que non est corpus, nec inpressa corpori.
4
Et huius modi substancia vocatur intelligencia nudata. Mo-
5
tus vero non significat eam esse, nisi mediante remocione fini-
6
tatis tue; predictum est enim hunc motum ab eterno esse
7
sine fine. Eget igitur semper rectore scilicet, virtute movente
8
illud incessabiliter. Inpossibile est autem ut in corpore sit
9
virtus ad agendum aliquid infinitum. Omne enim corpus
10
divisibile est, sed dividitur per hoc quod ponitur dividi in
11
potencia. Si vero putaverimus illud dividi hoc modo, tunc
12
aliquid potencie vel erit movens sine fine, et tunc pars non
13
differret a toto, quod est inpossibile, vel movens cum fine, et
14
similiter alia eciam erit pars movens cum fine et sic composi-
15
tum ex illis, erit finitum. Certum igitur est non posse in-
16
telligi quod virtus sit ad rem infinitam, que sit in corpore.
17
Igitur motus iste eget motore expoliato a materiis. Motor
18
autem est duobus modis, uno sicut id quod amatur, movet
19
amatorem, et id quod queritur querentem se. Alio, sicut
20
anima movet corpus, et gravitas movet corpus deorsum; pri-
21
mus vero modus est propter quem est motus, secundus a quo
22
est motus; motus vero circularis eget assiduitate agentis, a
23
quo est motus. Et hic agens non est nisi anima mutabilis;
24
ex intelligencia enim nuda que non permutatur, nec provenit
25
motus mutabilis, sicut predictum est hoc; igitur anima agens
26
motum erit finite potencie eo quod corporata est, sed infundi-
27
tur ei a quodam quod non est corpus per potenciam suam in-
28
finitam, et quod est liberum a materia sine dubio, sic ut poten-
29
cia eius sit extra finitatem, et non sit agens motum, sed est
30
motus propter illud in quantum amatur, et intenditur non
31
quod assiduet motum, nec potest intelligi movere aliud motor
32
qui non movetur in seipso, nisi secundum viam amandi, sicut
33
res amata movet amatorem. Si quis autem dixerit quomodo
34
potest intelligi hoc, ut intelligencia sit movens secundum
35
amorem, dicetur quod motor huius modi, vel est sic ut quera-
113
1
tur ipsum, sicut sciencia que movet inquisitorem sciencie
2
secundum amorem eius, et id quod queritur est assecucio, |42v|[V]
3
vel est ut cum queritur assimilari alicui, sicut amatur magis-
4
ter a discipulo et movet illum ad hoc ut assimiletur ei; simili-
5
ter est omnis res affectata que habet in se aliquid magis, et
6
volunt in ea sibi asimilari; non potest autem hic motus esse
7
de divisione prima. Quod enim intelligitur de intelligencia
8
hoc est quod non potest intelligi, ut corpus possit recipere
9
eius essenciam. Monstratum est enim quod intelligencia non
10
potest sustinere in corpore; non restat igitur nisi quia diligit
11
assimilari ei, acquisicione forme consimilis illi, et approximare
12
ei per conformacionem, sicut filius assimilari patri, et disci-
13
pulis magistro; non potest autem hoc esse ex precepcione
14
illius, vel obediencia istius, quoniam preceptor intencionem
15
habet in precipiendo quod significat diminucionem, et recep-
16
cionem permutacionis; obedientem quoque oportet habere
17
intencionem in obediendo, que intencio est idquod intenditur.
18
Complere enim mandatum in quantum mandatum est tantum
19
sine fructu, inpossibile est. Cum autem certum fuerit non
20
posse esse hoc, nisi secundum viam consimilandi amato, habe-
21
bit tunc tres condicciones; prima est ut anime querenti asimi-
22
lari, insit imaginacio forme que queritur, et essencie que ama-
23
tur; alioquin erit sibi voluntas querendi quod nescit, et hoc
24
est inpossibile. Secunda ut illa forma sit apud eam preci-
25
pua; alioquin non posset intelligi fervor amoris illius. Tercia
26
ut possibile sit sibi acquirere illam secundum aptitudinem
27
sui, quoniam si esset impossibile, tunc non posset intelligi
28
eam inquirere assimilari ei per voluntatem puram intelligibi-
29
lem, sed secundam putacionem et estimacionem que sunt acci-
30
dentalia facilia removere, nec permaneret semper; necesse
31
est igitur ut anime celi insit apprehensio pulcritudinis illius
32
amati ad hoc, ut ex imaginacione illius pulcritudinis, crescat
33
fervor sui amoris qui facit eam contemplari superius ut ex
34
eo proveniat sibi motus per quem possit aplicari ad id cui
35
querit asimilari; igitur imaginacio est causa pulcritudinis
114
1
fervoris amoris, et fervor amoris causa est inquisicionis. Et
2
inquisicio causa est motus. Et illud amatum, vel est primus,
3
et verus, vel est id quod propinquius est primo ex angelis
4
propinquis scilicet, intelligenciis nudatis eternis, inpermu-
5
tabilibus, quibus nichil deest de perfeccionibus quas habere
6
possibile est. Si quis autem dixerit quod necesse est distin-
7
guere inter ardorem huius amoris, et hoc ardenter amatum,
8
et formam que queritur acquiri per motum, dicetur quod cur-
9
sus omnis inquisicionis est ad id quod proprium, vel propin-
10
quum, est ad necesse esse, quod est stabile in effectu, et in
11
quo nichil est in potencia; esse enim aliquid in potencia im-
12
perfeccionis est. |43r|[V] Quoniam intelligitur quod non habet com-
13
plementum eorum que potest acquirere. Quicquid enim est
14
in quo est aliquid in potencia aliquo modo, illud inperfectum
15
est illo modo. Et inquisicio eius non est nisi ut id quod est in
16
eo in potencia, veniat ad effectum. Igitur inquisicio universi-
17
tatis est acquisicio perfeccionis, et quicquid est in quo plura
18
sunt in potencia, illud vilius est sine dubio, et quicquid ex
19
omni parte est in effectu illud perfectum est; homo vero in
20
sua substancia aliquando est in potencia, aliquando in effectu.
21
Cum vero sit in sua substancia in effectu, non cessat tamen
22
in suis intencionibus esse in potencia, nec consequitur finem
23
perfeccionis dum est in corpore, nec removetur ab eo potencia.
24
Corpus vero celeste non est in potencia in sua substancia ullo
25
modo; non enim cepit esse, nec est in potencia eciam in suis
26
intencionibus essencialibus nec in figura, sed est in effectum,
27
et habet quicquid ei possibile fuit habere; habet igitur ex
28
figuris nobiliorem que est spherica. Et ex maneriis, nobiliorem
29
scilicet, luminosam, et similiter de ceteris formis. Unde nichil
30
restat nisi unum quod non est possibile esse ei in effectu
31
scilicet, situs. Cum enim posueris illud in aliquo situ, potest
32
eciam statim illud poni in alio situ, eo quod non potest esse
33
simul secundum unam disposicionem, in duobus sitibus. Quod
34
si non esset in eo aliquantulum in potencia, pene esset simile
35
intelligenciis nudis; nullus autem situum est ei magis dignior
115
1
priusquam alius, sic ut ille semper comitetur se, derelictis
2
ceteris; postquam autem non fuit sibi possibile habere omnes
3
situs in effectu, possibile est autem eos omnes uniri in specie
4
per successionem; voluit idcirco ut quecumque haberet situm,
5
haberet illum in effectu et omnes essent per successionem, ad
6
hoc ut species situum essent ei perenniter in effectu. Sicut
7
homini cui quoniam non fuit possibile semper permanere
8
personaliter in effectu, ordinatum est ut permaneat semper in
9
specie, secundum modum successionis. Motum eciam circu-
10
lari proprium est, adesse eciam in effectu per hoc quod pene
11
remotus est a varietate; motus enim rectus si fuerit naturalis,
12
variabitur in velocitate circa suum finem; circularis autem
13
perseverat uno et eodem modo; igitur corpus celeste postquam
14
studuit ad permanendum sibi speciem situum in effectu peren-
15
niter; ergo iam assimilatum est substanciis nobilibus quanto
16
amplius sibi possibilis fuit. Unde propter hoc quod querit
17
assimilari, servit ipsum domino seculorum; per hoc autem
18
quod servit, intendit apropinquare, et per appropinquare,
19
intendit amplius vicinari, et intencio de hoc quod querit vici-
20
nari, est vicinari ei proprietatibus, non loco; hoc enim in-
21
possibile est ei; igitur hec est intencio que facit moveri celos.
22
Sentencia quinta est quod experiencia significat esse multi-
23
tudinem celorum. Unde necesse est naturas eorum esse di-
24
versas, et ut non sint |43v|[V] eiusdem speciei, quod probatur duobis
25
modis. Uno quia si omnes essent eiusdem speciei, tunc simi-
26
litudo quarumlibet parcium ad alias esset sicut similitudo
27
aliarum parcium ad alias, et si ita esset, tunc omnes uniti
28
(vel confusi) essent, non distincti. Distinccionis enim causa
29
non est nisi distinccio nature, sicut aqua non permiscetur oleo
30
cum superfunditur ei sed continuatur sibi distincte.
31
Cum vero aqua admiscetur aque, confunditur cum ea, et oleum
32
cum oleo. Sicut igitur scis per confusionem (vel commixti-
33
onem) parcium aque assimilacionem earum inter se, et dis-
34
similitudinem eius parcium a partibus olei per distinc-
35
cionem eorum, sic et in celis; nichil enim prohibet con-
116
1
fundi sibi illos, si fuerint similes; alio, quod quia unum eorum
2
est inferius, et aliud superius, et unum est ambiens et aliud
3
ambitum, significat dissimilitudinem naturarum, et diversi-
4
tatem specierum. Si enim quod est inferius esset eiusdem
5
speciei cum eo quod est superius, profecto possent concedi
6
illud moveri ad locum superioris, sicut potest concedi de
7
aliquibus partibus aque, et aeris quod moveantur ad id quod
8
est superius, et inferius termino aque et aeris. Si autem
9
hoc posset concedi de celo, tunc esset receptibile recti motus,
10
eo quod per rectum motum movetur inferius ad terminum
11
superioris sicut elementa; manifestum est autem inpossibile
12
esse celos recipere rectum motum.
13
Sentencia sexta est quod horum corporum celestium
14
unum non potest esse causa alterius, nec potest con-
15
cedi quod aliquod corpus sit occasio vel causa proxima
16
essendi aliud corpus. Unum enim corpus non potest
17
agere in aliud, nisi fuerit contingens illud, vel fuerit
18
vicinum ei, vel fuerit ei directe oppositum, et omnino
19
nisi habuerit se ad illud secundum aliquam comparacionem,
20
sicut sol agit illuminacionem in corpus sibi oppositum, cum
21
nichil interponitur quod prohibeat, et sicut ignis agit com-
22
bustionem in rem proprie positam, vel contingentem se.
23
Necesse est igitur aliquid ibi esse quod habeat se ad illud
24
aliquo modo, ad hoc ut corpus agens agat in illud, et ex
25
eius accione proveniet aliud aliquid. Si vero nichil ibi
26
fuerit, tunc impossibile est ex corpore fieri, vel generari, vel
27
creari aliquid aliud. Si quis autem dixerit, nonne ignis
28
causa est aeris qui fit cum ignis accenditur sub aqua, et
29
tunc corpus aeris provenit ex causa ignis? Dicetur quod
30
aer non est corpus principaliter proveniens ex igne, sed est
31
proveniens ex alio corpore habente se ad ignem aliquo modo
32
quod ignis tetigit, et egit in illud; nunc autem non loqui-
33
mur nisi de corporibus celestibus que sunt prima corpora
34
non generata ex alio corpore, quoniam iam |44r|[V] ostendimus quod
35
si essent generata, corruptibilia, essent receptibilia recti
117
1
motus, quod est impossibile quantum ad illa. Manifestum
2
est igitur quod primorum corporum unum non est causa
3
alterius ut sit. Si quis autem dixerit, cur dixistis quod ex
4
corpore non provenit accio nisi applicetur ad id in quo fit
5
accio contingendo illud, vel aliter, dicetur illud per hoc
6
probari quod si corpus ageret, vel ageret secundum materiam
7
tantum, vel secundum formam tantum, sed mediante ma-
8
teria; falsum est autem illud agere secundum materiam
9
tantum. Veritas enim materie non est nisi hoc tantum quod
10
est receptibilis forme. Unde si ageret, non ageret ex hoc
11
quod est receptibilis, sed ex alio modo, et tunc essent in ea
12
duo, quorum unum est id per quod est recepcio, propter
13
quod tantum est materia, et aliud per quod fit accio propter
14
quod tantum est forma; non enim de forma intelligitur aliud
15
nisi hoc, sic igitur esset materia et esset in ea forma, nec
16
esset expoliata; falsum est eciam ut agat secundum formam
17
tantum quoniam forma expoliata non habet esse per se, sed
18
suum esse est in materia. Si vero forma fuerit agens me-
19
diante materia, tunc materia, vel erit medium verum ad hoc
20
ut forma sit causa materie, et materia causa illius rei in
21
qua agitur, et tunc forma est causa cause, et proveniet ex
22
hoc quod materia secundum quod est materia iam egit, quod
23
quidem iam destruximus; vel erit materia medium tale, quo
24
mediante, aplicetur ad aliquid ad hoc ut agat in illud, sicut
25
forma ignis propter mediantem materiam, aliquando est
26
hic, et agit in id quod tangit hic aliquid, et aliquando illic,
27
et agit in aliud quod tangit illic, quod facit omnino debere
28
esse aliquid hic vel ibi ad hoc ut corpus agat in illud.
29
Sentencia septima est, quod intelligencias nudas oportet
30
esse multas, nec potest concedi eas esse pauciores numero
31
celestium corporum; stabilitum est enim celos esse diver-
32
sarum naturarum et eos esse locales, vel possibiles. Unde
33
esse illorum eget causa, ex uno autem non provenit nisi
34
unum; necesse est igitur esse multa ad hoc ut ex unoquoque
35
proveniat unum Et oportet eciam diversa esse specie ad
118
1
hoc ut proveniant ex eis diverse species, precipue cum iam
2
predictum sit quod ea que plura sunt numero non possunt
3
intelligi in una specie, nisi propter multitudiem materie.
4
Quod autem non est in materia, si multiplicaretur, non mul-
5
tiplicaretur nisi propter diversitatem speciei, que est pro-
6
prietas veniens ex differencia, qua difert unum ab alio
7
non propter accidens. Impossibile est enim rem committari
8
aliquod accidens quod non potest concedi de eius specie.
9
Cum igitur non fuerit materia, non erit multitudo nisi secun-
10
dum speciem; oportet autem has intelligencias esse con-
11
cupiscibiles animabus |44v|[V] celorum; est igitur diversitas inter
12
animas propter suas causas, et propter suam inquisicionem
13
assimilandi eis, eo quod impossibile est ut unum quid tan-
14
tum sit quod ab omnibus desideretur per motum suum; osten-
15
sum estenimin mathematicis motus celestium esse diversos. Si
16
enim inquisitum ab eis esset unum, tunc inquisicio eorum
17
esset una. Unicuique igitur eorum est anima appropriata
18
sibi ad movendum illud per presenciam, et accionem, et est
19
nuda intelligencia appropriata ei ad desiderandum eam per
20
motum; anime vero sunt species celestes propter apropria-
21
cionem suam cum suis corporibus, et ipse intelligencie sunt
22
species deo proxime propter inmunitatem pendendi ex ma-
23
teriis, et affinitatem proprietatum suarum ad dominum domi-
24
norum scias hoc.
119
1
INCIPIT TRACTATUS QUINTUS.
2
DE HOC, QUOMODO OMNIA HABENT ESSE A PRIMO PRINCI-
3
PIO, ET QUOMODO EST ORDO CAUSARUM ET CAUSATORUM,
4
ET QUOMODO OMNIA PROVENIUNT AD UNUM QUI EST
5
CAUSA CAUSARUM.
6
Tractatus iste quasi flos divinorum qui est id quod ac-
7
quiritur ex eis, et quod ad ultimum queritur ex eis post
8
cognicionem proprietatum primi, et veri; primum autem,
9
quod hic involutum est, hoc est, scilicet, quoniam predictum
10
est quod primus unus est omni modo absolute, et quod ab
11
uno non provenit nisi unum. Ea vero que sunt, multa sunt,
12
nec potest dici quod alia ex eis sint ordinata post alia ex
13
eis; hoc enim non continget in omnibus. Verum est autem
14
quod potest dici quod corpora celestia priora sint elementis
15
naturaliter, et celestia simplicia priora sint compositis; hoc
16
autem non evenit in omnibus quoniam in quatuor naturis
17
non est successio, nec inter equum, et hominem, nec inter
18
palmam, et vitem, nec inter nigredinem, et albedinem, nec
19
inter calorem, et frigiditatem, sed sunt equalia in esse;
20
quomodo igitur proveniunt ex uno? Si autem provenerunt
21
ex aliquo composito in quo est multitudo, tunc ipsa multi-
22
tudo unde provenit? Ad ultimum autem necesse est ut
23
multitudo recurrat ad unum, et hoc est impossibile. Ref-
24
fugium autem in hoc est, ut dicatur quod a primo non pro-
25
venit nisi unum sed quod consequitur quiddam aliud, non
26
tamen ex hoc quod est ex primo. Evenit igitur in eo multi-
27
tudo propter illud aliud quod est in eo, et hoc erit princip-
28
ium proveniendi multitudines coequevas, et deinde ordi-
120
1
natas alias post alias; postea vero coequeva, et ordinata
2
coniunguntur in unum; igitur hoc unum propter multitu-
3
dinem que in eo est, fecit debere esse multitudinem, et ob
4
hoc multiplicata sunt ea que sunt, nec potest esse aliter nisi
5
sic, sed modus proveniendi hanc multitudinem est hic, quo-
6
niam primus est unus et verus, eo quod esse eius est esse
7
purum, cuius hanitas est ipsa eius quidditas, et quicquid est
8
preter illum est possibile; |45r|[V] esse autem omnis possibilis
9
est preter suam quiditatem, sicut predictum est. Omne vero
10
esse quod non est necesse esse, est accidentale quiditati.
11
Unde opus est quiditate ad hoc ut esse sit ei accidentale.
12
Igitur secundum consideracionem quiditatis erit possibile
13
essendi, et secundum consideracionem cause, erit necesse essen-
14
di eo quod ostensum est quod quicquid possibile est in se, ne-
15
cesse est propter aliud a se; habet igitur duo iudicia scilicet,
16
necessitatem uno modo, et possibilitatem alio modo. Ipsum
17
igitur secundum quod est possibile, est in potencia, et secun-
18
dum quod est necesse, est in effectu; possibilitas vero est ei
19
ex se, et necessitas ex alio a se; est igitur in eo multitudo
20
unius quidem quod est simile materie et alterius quod est
21
simile forme. Quod autem est simile materie est possibilitas,
22
et quod est simile forme est necessitas, que est ei ex alio
23
a se. Igitur ex primo provenit intelligencia nuda, que non
24
habet ex primo inpari, nisi esse inparem scilicet, primum,
25
propter quod necesse est eam esse; possibilitatem vero habet
26
ex se ipsa, non ex primo; cognoscit autem se, et cognoscit
27
suum principium. Si autem cognoscit se et principium suum
28
quoniam ex ipso est suum esse, multiplicatur autem consi-
29
deracio eius propter hoc tunc secundum consideracionem
30
huius multitudinis, provenit ex ea multitudo, et deinde non
31
cessat multiplicari paulatim donec perveniatur ad ultimum
32
eorum que sunt; postquam igitur opus fuit multitudine, nec
33
esse potest multitudo nisi hoc modo; ipsa autem multitudo
34
parvissima est, tunc ea que fuerunt prima, non fuerunt mul-
35
tum plurima, sed secundum gradus ceciderunt in multitu-
121
1
dinem, ita quod sunt intelligencie, et anime, et corpora, et
2
accidencia, et hee sunt divisiones omnium que sunt.
3
Si quis autem quesierit quomodo potest discerni eorum
4
ordo, dicetur quod ex primo provenit intelligencia nuda in
5
qua est dualitas, sicut predictum est, unius quidem que est
6
ei ex primo, et alterius quod est ei ex se ipsa; igitur pro-
7
venit ex ea angelus, et celum. Intelligitur autem angelus
8
intelligencia nuda; oportet autem ut id quod est nobilius pro-
9
veniat ex forma nobiliore. Intelligencia vero nobilior est;
10
forma autem quam habet ex primo scilicet, necessitas est
11
nobilior; igitur provenit ex ea intelligencia secunda
12
secundum quod consideratur esse necesse, et provenit
13
ex ea celum supremum, secundum consideracionem possi-
14
bilitatis que est ei sicut materia. Ex intelligencia vero
15
secunda, provenit intelligencia tercia et circulus signorum.
16
Et ex intelligencia tercia, provenit intelligencia quarta, et
17
circulus saturni, et ex quarta quinta et circulus iovis. Et
18
ex quinta, sexta, et circulus martis, et ex sexta, septima, et
19
circulus solis. Et ex septima octava, et circulus veneris, et
20
ex octava |45v|[V] nona, et circulus mercurii, et ex nona, decima, et
21
circulus lune et sic completum est esse omnium celestium
22
simul, sed ea que sunt nobiliora excepto primo, pro-
23
venerunt decem et novem, decem intelligencie, et novem
24
celi; hoc autem verum est, nisi numerus celorum fuerit maior
25
isto; si enim fuerit maior, opportebit eciam addi numero et
26
intelligenciarum ad complendum numerum omnium celorum.
27
Speculatores vero non deprehenderunt esse nisi hos novem,
28
et post hos, primum cepit esse inferiorum scilicet, quatuor
29
elementorum que sine dubio diversa sunt, quoniam loca
30
eorum sunt diversa naturaliter. Quedam enim eorum re-
31
quirunt medium, quedam vero circundans; quomodo ergo
32
una erit natura eorum, cum ipsa sint receptibilia genera-
33
cionis, et corrupcionis, sicut dicetur in naturalibus? Igitur
34
necesse est ut sit eis materia communis. Sed quia non
35
potest intelligi ut corpus fiat a corpore, tunc non poterit
122
1
concedi quod corpora celestia tantum sint causa essendi ele-
2
menta, et quia materia quatuor elementorum est communis,
3
tunc non potest concedi quod multa sint causa essendi ma-
4
teriam eorum, sed quia forme eorum sunt diverse, tunc non
5
potest concedi quia causa suarum formarum sit nisi multa
6
diversa comprehensa sub quatuor causis, vel quatuor spe-
7
ciebus quoniam quatuor forme sunt; nec potest concedi quod
8
forma tantum sit causa essendi materiam; si enim ita esset,
9
sequeretur destrui materiam ad destruccionem forme; non
10
est autem sic, quoniam remanet materia induens aliam
11
formam, nec potest negari quin sit forme aliqua dignitas,
12
et efficiencia ad esse hile. Si enim nichil esset ad hoc, tunc,
13
remota forma remaneret ile [sic] sola remanente eius alia
14
causa; igitur esse materie est a multis, quorum unum est
15
substancia separata per quam est radix sui esse; non est
16
tamen per eam tantum, sed eciam per aliud, sicut virtus
17
movens est causa essendi motum, hac condicione scilicet, si
18
fuerit potencia recipiendi in subiecto, sicut sol est causa
19
maturitatis pomorum, sed condicione virtutis naturalis in
20
pomis, que est receptibilis inpressionis maturitatis; similiter
21
esse materie est ab intelligencia separata sed ipsum esse in
22
effectu est ab alio cooperante ei scilicet forma; appropriacio
23
autem forme unius tantum et non alterius, non est ab in-
24
telligencia separata, sed est necessaria alia causa que faciat
25
aliquid materie dignius esse ad recipiendum formam unam
26
quam aliam, precipue cum materia sit communis elementis
27
scilicet, ut celum ponat aptam [sic] pocius recipere formam
28
unam quam aliam, sed hoc non fit primo loco nisi per cor-
29
pora celestia, quoniam propter propinquitatem, et elonga-
30
cionem eorum materie, recipiunt diversas aptitudines, et cum
31
fuerit apte, recipiunt formam ab intelligencia separata. Sed
32
quia hec corpora celestia conveniunt in natura universali |46r|[V]
33
ex qua provenit motus circularis in omnia illa, idcirco fece-
34
runt materiam absolute esse aptam ad recipiendum quamlibet
35
formam, et quia unumquodque eorum habet naturam pro-
123
1
priam, idcirco debuit unumquodque celorum proprie esse
2
aptum alicui formarum pocius quam alii, et deinde ab in-
3
telligencia provenit forma unicuique materie. Igitur radix
4
materie corpulente est a substancia intelligibili separata.
5
Quod autem est terminata partibus est a corporibus celesti-
6
bus, et quod est apta, similiter est ab illis; potest autem
7
concedi quod ex aliquo eorum sit alicui eorum aptitudo ad
8
singula, sicut ignis cum obviat aeri facit eum aptum ad
9
recipiendum formam igneam, que infunditur ei ab intelli-
10
gencia.
11
Differt autem inter esse aptum, et esse in potencia.
12
Sensus enim potencie est esse receptibile forme, et esse tale
13
cui infundatur; sensus vero aptitudinis est ut sit paracior
14
ad recipiendum proprie unam formam pocius quam aliam;
15
potencia igitur est ad esse, et non esse aliquid equaliter.
16
Aptitudo vero est ad esse tantum ut una potenciarum sit
17
dignior altera, sicut materia aeris est receptibilis forme
18
aquee et ignee equaliter, sed dominium frigiditatis facit eam
19
apciorem ad recipiendum forman aqueitatis; convertitur
20
igitur in aquam propter recepcionem forme aqueitatis ab
21
intelligencia, cum acquisierit aptitudinem a causa in fri-
22
giditate. Et ad similitudinem huius forma vicinior corpori
23
semper mobili dignior est ut sit forma ignis propter com-
24
paracionem motus ad calorem; materia vero que est dignior
25
quiete, et frigiditate est illa que est remocior ab illis; hoc
26
igitur modo abuerunt esse hec corpora receptibilia genera-
27
cionis, et corrupcionis scilicet, elementa; manifestum est
28
igitur ex hoc que sit prima aptitudo ile quantum ad formam
29
universaliter, et deinde que sit causa sue aptitudinis re-
30
spectu quatuor naturarum, et deinde ex commixtione ele-
31
mentorum istorum, proveniunt alia corpora; primum autem
32
quod provenit ex his est id quod fit sub luna usque ad aquam
33
scilicet, fumus, et vapor, et stella que videtur cadere, et
34
hastilia ignea et alia. Secundum vero ex eis sunt minere,
35
tercium vegetabilia, quartum animalia. Ultimum vero ex
124
1
his est homo. Et hec omnia proveniunt ex commixtione
2
elementorum, quia ex commixtione forme aquee, et aerie fit
3
vapor, et ex commixtione ignee, et terree fit fumus. Ex
4
commixtione igitur primorum proveniunt ea que contingit
5
fieri sub luna, usque ad aquam. Causa vero commixtionis
6
sint motus venientes in illa ex calore, et frigiditate que pro-
7
veniunt a celestibus corporibus. Igitur elementa adaptan-
8
tur ab illis corporibus, et deinde infunditur forma a datore
9
formarum. Cum vero contigit commixtio forcior et plenior
10
quam illa addita condicione provenit aptacio |46v|[V] recipiendi
11
formas substanciarum mineralium, et sic suscipiunt ipsas
12
formas a datore earum. Si autem commixtio fuerit forcior
13
adhuc, et perfeccior quam ista proveniet vegetabile. Si vero
14
adhuc perfeccior fuerit quam ista, proveniet animal. Ex
15
omnibus autem commixtionibus illa est perfeccior com-
16
mixtio, qua fit sperma hominis, quod habet aptitudinem
17
recipiendi formam humanam. Causa vero istarum adapta-
18
cionum est motus celestium, et terrestrium, et colligacio
19
eorum. Sed causa formarum est substancia separata; non
20
cessant igitur celestia conferre aptitudinem nec substancia
21
separata conferre formas, ad hoc ut per illa perficiatur per-
22
manencia essendi.
23
Commixtiones autem iste non contingunt casu, sed
24
cause earum proveniunt secundum ordinem que sunt
25
motus celestes; unde videmus ex his que, sunt quedam
26
permanere semper eadem sicut stellas, et quedam que non
27
possunt permanere semper eadem, ut vegetabilia, et ani-
28
malia. Quapropter provisum est, ut permaneat eorum
29
species; horum autem alia fiunt ex terra cum fuerit propria
30
adaptacio ex causa celesti, et alia fiunt partu, et hec sunt
31
plura, eo quod in unaquaque specie certa est virtus, separans
32
ab illo partem sibi consimilem in potencia, que est causa
33
essendi aliud simile illi; hec igitur est causa proveniendi
34
contingencia. Contingens autem non est nisi intra concavi-
35
tatem circuli lune. Corpora vero celestia semper permanent
125
1
uno modo in sua essencia, et in suis accidentibus, nisi in
2
uno quod est vilius omnibus suis accidentibus quod est
3
situs, et illuminacio. Sed quia propter motus eorum diversos
4
provenit triplicacio inter planetas, et sextilitas, et quadrabili-
5
tas, et coniuncio, et opposicio, et diversitas emissionum
6
radii, et alie manerie permixtionum que nominantur astro-
7
nomia, quas omnes comprehendere non est virtus in ho-
8
mine; idcirco ille permixtiones sunt causa diversitatis
9
harum commixtionum, et harum adaptacionum suscipiendi
10
formas a datore earum qui non est avarus in dando; hoc
11
autem quod forme non sunt ab illo in his in quibus non
12
sunt, non fit nisi propter defectum qui est in recipiente,
13
non propter prohibicionem que sit ex parte eius.
14
Cum igitur diverse sunt specie habitudines ille celestes,
15
profecto proveniunt adaptaciones diverse specie et in-
16
fundentur forme diverse, sicut forma equi et ho-
17
minis et vegetabilis, quoniam materia que est recep-
18
tibilis forme equi nullo modo recipiet formam hominis,
19
et idcirco equa numquam parit hominem. Cum vero varian-
20
tur ille habitudines celestes in fortitudine, unite tamen in
21
specie facient debere esse varias manerias adaptacionis, et
22
tunc variatur forma unius speciei secundum diminucionem,
23
et perfeccionem. Quot enim animalia sunt diminuta mem-
24
ris vel proprietate, aliquando diminucio eorum |47r|[V] conti-
25
gisset ex aliqua causa in materno utero, vel in tempore
26
nutricionis sue, vel in aliquo eorum que pendent cum eo,
27
Et hec causa erit ex alia causa, et similiter illa ex alia, et
28
sic in infinitum quousque perveniatur ad ultimum ad motus
29
celestes. Sequitur igitur ex hoc quod bonitas fluit in esse
30
quod est, a primo principio sed mediantibus angelis ad hoc
31
ut habeat esse quicquid fuit possibile habere esse secundum
32
quod pulcrius, et perfeccius esse potuit. Quicquid igitur ha-
33
bet esse est sicut oportuit, nec potuit esse perfeccius quam est.
34
Materia enim ex qua fiunt musce, si posset recipere formam
35
perfecciorem forma muscarum, procul dubio infunderetur ei
126
1
a datore eius quoniam non est in eo avaricia, nec prohibicio,
2
sed est affluens naturaliter sicut fluit lumen a sole in aerem,
3
et terram, et speculum, et aquam, sed diversificatur quod non
4
apparet in aere; apparet vero in terra sed non reverberatur
5
(resultat) radius in aere, et apparet in speculo, et aqua, et
6
reverberatur (resultat) radius. Non fit autem hoc propter
7
diversitatem provenientem a parte solis, sed propter diver-
8
sitatem aptacionum materiarum. Oportet autem ut scias
9
quod musce melius sunt quam materia earum, si sic relin-
10
queretur per se. Alioquin musca non inveniretur.
11
Si quis autem dixerit nos videmus mundum plenum
12
maliciis, nocumentis, et turpitudinibus, sicut fulguribus, et
13
terre motu, et publicis tempestatibus, et rabie luporum, et
14
aliis huius modi, similiter eciam in animabus humanis vide-
15
mus voluptatem, iram, et cetera huius modi. Quomodo ergo
16
veniet malicia ex primo? Venitne ex providencia primi vel
17
non? Si autem non venit ex providencia, tunc aliquid est
18
extra primi potenciam, et voluntatem; igitur ex quo erit?
19
Si vero venit ex providencia eius, tunc quomodo providet
20
maliciam cum ipse sit pura bonitas, et a quo non fluit nisi
21
tantum bonitas? Dicetur quod secretum providencie non
22
potest revelari nisi prius exponatur sensus malicie, et boni-
23
tatis; bonitas enim dicitur duobus modis. Uno, ut sit bonum
24
in se ipso, cuius sensus est scilicet, ut ipsum sit aliquid, et
25
sic cum eo perfeccio eius. Unde si bonitas est in hoc, tunc
26
malicia est in eius opposito scilicet, privacione essendi, vel
27
privacione sue perfeccionis. Igitur malicie non est essencia;
28
esse vero est pura bonitas; privacio vera eius est malicia. Causa
29
vero malicie est id quod facit destrui rem esse, vel destrui
30
aliquam suarum perfeccionum. Igitur malicia est relativa
31
ad id quod destruit. Alio, quod bonitas intelligitur id ex
32
qua provenit esse omnium, et perfeccio eorum; primus vero
33
affluens est bonitas absolute secundum hunc modum; secun-
34
dum hanc igitur consideracionem, res dividuntur quatuor
35
modis; primus est id quod est bonitas absoluta, a qua non
127
1
potest intelligi provenire aliquam maliciam. |47r|[V] Secundus est
2
malicia pura, in qua non potest esse bonitas. Tercius est id
3
ex quo provenit bonitas et malicia, sed malicia est in eo
4
vincens bonitatem. Quartus vero est id in quo bonitas vincit
5
maliciam. Prima vero divisio effluxit a primo largissimo, et
6
hii sunt angeli quia ipsi sunt commune bonitatum ex quibus
7
non est ulla malicia. Secunda est id, ex quo non est boni-
8
tas scilicet, id ex quo non potest intelligi esse ulla bonitas,
9
sed est ipse malicia pura. Divisio vero tercia scilicet, id in
10
quo malicia superat bonitatem; iustum est quantum ad
11
ipsum ut eciam non habeat esse eo quod sustinere maliciam
12
multam cum bonitate paucissima, malicia est, et non bonitas.
13
Divisio quarta oportet ut sit sicut ignis, verbi gracia, per
14
quem est magna constitucio mundi. Si enim non esset crea-
15
tus, permutaretur ordinacio mundi, et augerentur multa mala
16
in eo. Creatus autem comburit pannum pauperis sine dubio,
17
si accedat ad eum comburentibus causis. Similiter pluvia
18
si non esset creata, destrueretur seminacio et deficeret mun-
19
dus; creata vero necessario destruit planiciem domus vetule
20
pauperis, cum cadit super eam; non est autem possibile ut
21
pluvia creetur que discernat in suo descensu an cadat hic
22
vel ibi, sic ut non cadat super planiciem, sed super segetes
23
vicinas planiciei; hec autem accio non est nisi viventis, et
24
elegentis; forma vero aque per se tantum, non reci-
25
pit formam vite, nisi commisceatur aqua cum alio, et fiat
26
inde animal, et tunc non proveniet ex ea utilitas aque, sicut
27
non provenit ex istis animalibus; dator vero bonitatis non
28
curat si ex pluvia creata propter bonum commune sequitur
29
aliquod malum, quod aliquando fit, et provenit necessario
30
cum ex non creata sequatur malum commune.
31
Cum enim comparantur hec inter se, omnino cog-
32
noscitur bonum esse ut crehetur pluvia et ob hoc
33
creati sunt saturnus, et mars, et ignis, et aqua, et volup-
34
tas, et ira, quamvis hec aliquando noceant. Si enim ista
35
non crearentur, destrueretur magnum bonum propter priva-
128
1
cionem eorum. Non tamen potuerunt creari nisi sic, ut
2
aliquantulum mali proveniat ex eis, et quamvis noverit cre-
3
ator hoc malum proventurum ex eis, tamen permittit; igitur
4
bonum provisum est per se, malum vero provisum et per-
5
missum est accidentaliter. Utrumque igitur ordinatum est.
6
Si quis autem dixerit quod congruum erat quicquid est sic
7
creari ut esset bonum tantum, dicetur quod sensus huius
8
diccionis est, scilicet, quod congruum erat nichil creari ex
9
quo proveniret malum. Id enim quod est bonum tantum
10
iam est, et remansit possibile esse aliquid quod non sit tan-
11
tum bonum, sed sit in eo multum boni, |48r|[V] et parum mali;
12
bonum autem est id esse, non illud non esse. Si enim ita
13
non esset, tunc non esset hec pars in qua multum est boni,
14
et parum mali. Igitur sensus illius diccionis est quod con-
15
gruum erat ignem sic creari, ut non esset ignis, et saturnum
16
sio creari, ut non esset saturnus; hoc autem impossibile fuit.
17
Si quis vero dixerit cur dixisti parum mali, dicetur quod
18
malum nichil est nisi destruccio, et diminucio; hec autem
19
non sunt nisi privacio essendi, vel privacio proprietatis
20
essencie, per quam fit perfeccio essendi. Sed hoc non potest
21
esse in angelo, et celo, sicut predictum est; hoc enim non
22
est nisi ubi est contrarietas formarum, sicut in elementis
23
in quibus propter contrarietatem eorum sine dubio, una
24
forma privat aliam. Igitur hoc non potest contingere nisi
25
in terra. Sed quamvis malum contingat universaliter in
26
tota terra, tamen terra parvissima est comparacione omnium
27
que sunt, quamvis bonitas abundancior est; hec autem mala
28
non sunt nisi in animalibus que minus sunt in terra, nec
29
sunt nisi in paucissimis eorum; plura enim ex illis expercia
30
(bona) sunt mali, que autem non sunt expercia illa tamen
31
secundum maiorem partem suarum disposicionum expercia
32
sunt nec sunt nociva sibi, nisi secundum aliquam disposici-
33
onem, et aliquam proprietatem, non secundum essenciam.
34
Igitur iam patet quod malum comparacione boni rarisimum,
35
et parvissimum est; hoc autem non contingit nisi in destruc-
129
1
cione disposicionum essenciarum. Sed timor destruccionis
2
essencie cum percipitur, forcior est timore destruccionis
3
proprietatum, igitur malum est privacio, sed apprehensio
4
privacionis est dolor; bonum vero est perfeccio cuius appre-
5
hensio est delectacio. Iam ergo ostensum est quomodo ea
6
que sunt, provenerunt a primo, et quomodo est ordinacio
7
eorum, et qualiter malum subintravit in illa, et quomodo
8
est sub providencia; non fuit prohibitum autem revelare
9
secretum providencie nisi ob hoc, quia facit vulgus putare
10
in potenciam. Unde visum fuit ut diceretur eis quod primus
11
potens est super omnia, ut per hoc inprimeretur cordibus
12
eorum magnitudo potencie eius. Si autem distingueretur, et
13
diceretur non, sed potens est super omne quod est possibile,
14
et dividantur res in possibiles, et in non possibiles, et
15
dicerent quod creatus est ignis in tali forma ignis, ut conque-
16
ritur cibaria ad ipsum, et liquescant substancie per ipsum,
17
sed ut non comburat pannum pauperis cum ceciderit in eum;
18
hoc quidem non est possibile; putaretur enim hoc esse ex
19
inpotencia. Adhuc eciam si diceretur eis quod non est po-
20
tens creare alium similem sibi nec coniungere simul albe-
21
dinem, et nigredinem, putaretur hoc quoque esse ex impo-
22
tencia; hoc igitur est secretum providencie secundum quod
23
dicitur, deus autem plus novit quam hoc. |48v|[V]
130
0
PARS SECUNDA
1
TRACTATUS PRIMUS
2
CAPITULUM LOQUENDI DE NATURALIBUS.
3
Iam diximus quod ea que sunt, dividuntur in substanciam
4
et accidens, et accidens dividitur in id quod intelligitur
5
sine relacione ad aliud, ut quantitas, et qualitas, et in id
6
quod intelligitur relacione, et hoc dispergitur super sub-
7
stanciam, et quantitatem, et qualitatem. Sciencia autem
8
de substancia, et accidenti, et de iudiciis essendi pertinet
9
ad scienciam divinorum. Dividendo autem descenditur ad
131
1
quantitatem, que est subiectum disciplinalium, et ad id quod
2
pendet cum materiis sic ut non possit separari ab eis in
3
estimacione. Et hoc est subiectum speculacionis naturalium,
4
que versantur circa speculacionem corporis mundi, secun-
5
dum quod subiacet permutacioni et motui, et quieti. Igitur
6
intencio eius continetur in quatuor tractatibus, quorum
7
primus est de hoc quod comitatur (sequitur) omnia corpora,
8
quod est omnibus communius de quibus agit sicut est forma,
9
et hile, et motus, et locus. Secundus est de hoc quod est
10
minus commune quod est speculacio iudiciorum de simpli-
11
cibus corporum. Tercius est de compositis, et de commix-
12
tis. Quartus est speculacio de anima vegetabili, et sensi-
13
bili, ex humana, et in hac completur intencio. Tractatus pri-
14
mus est de his que sunt communia omnibus corporibus, que
15
sunt quatuor scilicet, forma, et hile sine quibus non potest
16
esse corpus, de quibus iam tractavimus, et motus, et locus,
17
et necesse est nunc loqui de his.
18
DICCIO DE MOTU.
19
Oportet ostendere quid sit motus, et divisiones eius, quid
20
autem cercius potest dici hic, hoc est, quod motus non est
21
nisi mocio de loco ad locum tantum. Sed secundum quod
22
convenerunt philosophi motus interpretacio est intencionis
23
generalioris scilicet, mutacio de forma ad formam aliam,
24
mutacione sui ad illam gradatim; hoc autem sic ostenditur.
25
Quicquid est in potencia quod possibile est venire ad effec-
26
tum, dividitur in id quod ad effectum mutatur in uno in-
27
stanti sicut album quod nigrescit in instanti, et sicut tene-
28
brosum, quod illuminatur in instanti, sic ut illuminacio
29
maneat stabilis uno modo, et non augeatur, et in id quod
30
venit ad effectum gradatim (vel paulatim); igitur inter
31
potenciam puram, et effectum purum est ei processus, et
132
1
gradacio in exeundo de potencia ad effectum; nullus autem
2
graduum est pura potencia, eo quod gradus incipit exire
3
ab ea, nec est purus effectus, eo quod nondum provenit ad
4
terminum propositum, ad quem est sibi adhuc facies euntis,
5
sicut obscurum mane illuminatur gradatim, et tunc lumen
6
non est in potencia pura, eo quod iam cepit esse, nec est in
7
effectu puro, eo quod terminus propositus ad habendum,
8
nondum est habitus. Et propter hoc, corpus cum incipit
9
nigrescere discedendo ab albedine, interim dum durat
10
precedens inter nigredinem et albedinem vocatur mobile
11
scilicet, mutabile gradatim. Mutacio vero de disposicione
12
ad disposi|49r|[V]cionem incidit in decem predicamenta sine dubio.
13
Sed motus non incidit nisi in quatuor ex illis scilicet, in
14
motu locali, et in mutacione secundum quantitatem, et in
15
situ, et in qualitate. Sed mocio secundum locum non potest
16
intelligi subito; locus enim receptibilis est divisionis, et
17
corpus similiter; non enim discedit a loco suo nisi una pars
18
post aliam. Quedam enim parcium precedunt alias, et
19
motus secundum locum non intelligitur nisi sic. Similiter
20
in generacione, et corrupcione est motus, et secundum
21
situm qui est mutacio de sedendo ad recumbendum. Simili-
22
ter mutacio secundum quantitatem scilicet, cum augetur vel
23
diminuitur, et videtur quod unusquisque motuum, secundum
24
quantitatem, et situm, non sit expars [sic] motus localis.
25
Sed secundum qualitatem potest fieri motus subito, sicut
26
cum aliquid fit nigrum subito, et potest fieri secundum eam
27
motus gradatim, sicut cum fit nigrum paulatim. Sed in
28
mutacione secundum substanciam, non potest intelligi motus
29
gradatim. Aqua enim non fit aer nisi subito. Et sperma
30
non fit homo nisi subito, quod sic probatur. Sperma enim
31
cum incipit permutari, necesse est ut vel remaneat eiusdem
32
speciei cuius erat, vel non. Si autem remaneat eiusdem
33
speciei, tunc nondum est discedens ab ea ad esse hominem,
34
verbi gracia. Non potest autem intelligi intensio secundum
35
substanciam, quoniam unus homo non habet plus humanita-
133
1
tis quam alius. E contrario de nigredine. Si autem discedit
2
a specie cuius erat, tunc est discedens totaliter. Substancia-
3
litas enim intelligitur specialitas, converti autem speciem est
4
separari a specie. Si enim species remaneret in conversione,
5
tunc conversio fieret in accidente, non in differencia, et
6
genere scilicet, non in diffinicione et veritate essencie.
7
Motus autem circularis est secundum situm non secun-
8
dum locum, non enim discedit a loco, sed revolvitur in loco
9
sui. Celum vero ultimum non habet locum sicut postea
10
dicetur, quamvis sit mobile. Secundum quantitatem vero
11
intelliguntur duo motus, unus propter nutrimentum qui fit
12
secundum augmentum, vel detrimentum. Alius sine nutri-
13
mento qui fit secundum expansionem, vel constriccionem.
14
Augmentum vero per nutrimentum fit, cum corpus nutrien-
15
dum attrahit ab alio corpore sibi proximo per potenciam
16
quod assimilatur sibi in effectu, et per illud augmentatur
17
corpus usque ad perfeccionem sui incrementi. Detrimen-
18
tum vero est, cum corpus minuitur propter resolucionem
19
suarum parcium, et deffectum nutrimenti, per quod restau-
20
retur quod solutum est de eo; nutrimentum autem non est
21
necessarium nisi corpori de quo aliquid resolvitur perenni-
22
ter, per aerem continentem, qui subtrahit humiditatem suam,
23
et per calorem naturalem qui resolvit |49v|[V] ipsum; nutrimentum
24
ergo restaurat quod resolvitur de illo perenniter. Expansio
25
vero est, cum corpus movetur in augmentum, sine aliquo ad-
26
dito extrinsecus, et crescens in se non recipiendo aliquid
27
extrinsecus, recipit spacium maius suo priore spacio, sicut
28
aqua cum calescit, crescit, sed si claudatur os vasis, non
29
tamen dilatatur vas, sed frangitur; similiter cibus in ventre,
30
cum inflatur et evaporat, fit maior mensura eius, et crescit
31
venter per illud; postquam probatum est igitur, quod hyle
32
non habet mensuram ex se, sed est accidens ei, tunc nulla
33
mensurarum est ei magis propria quam alia, cuius sit recep-
34
tibilis proprie, sed non est impossibile ut recipiat maiorem,
35
vel minorem, quamvis hoc non quantumlibet nec quomodo-
134
1
libet, sed usque ad terminum precognitum, et ex causa
2
cognita. Constriccio vero est motus in diminucionem, re-
3
cipiendo minus spacium sine subtraccione alicuius de illo,
4
sicut aqua que congelata fit minor.
5
Secunda divisio motus secundum consideracionem sue
6
cause. Motus dividitur in motum qui est per accidens, et qui
7
est per violenciam, et qui est per naturam. Motus vero per
8
accidens est, cum unum corpus est in alio corpore continente
9
quod movetur, et per ipsum fit motus in corpore contento,
10
sed mutatur locus corporis non proprius. Sicut vas in quo
11
est aqua cum motum fuerit, aqua quidem est in loco suo
12
proprio scilicet, vase, nec movetur, sed quia motum est vas
13
de domo ad domum, ob hoc eciam aqua mota est ad domum.
14
Locus autem proprius aque vas est, non domus. Verus igi-
15
tur motus aque esset, si extraheretur a vase.
16
Motus vero violentus est cum corpus muttat locum suum
17
proprium, non per se, sed per aliud extrinsecus sicut motus
18
sagitte per arcum, et sicut motus (motus) rei per id a quo
19
atrahitur, vel impellitur et sicut motus lapidis cum prohici-
20
tur sursum. Motus vero naturalis est qui est rei ex ipsa,
21
ut motus lapidis deorsum, et motus ignis sursum, et infrigi-
22
dacio aque naturalis postquam calefacta fuerit violenter;
23
hoc autem totum ideo est, quia corpus cum movetur eget
24
causa; causa vero eius, vel est extrinseca, vel intrinseca.
25
Si vero fuerit extrinseca, dicetur motus violentus. Sed si
26
non fuerit extrinseca, dicetur naturalis; nichil autem move-
27
tur ex se in quantum corpus est. Si enim sic esset, tunc
28
semper esset ei motus, et esset motus omni corpori semper
29
et eodem modo. Motus autem est quiddam preter corpus
30
et id vocatur natura. Quod dividitur in id quod non est
31
ex voluntate sicut motus lapidis, et hic dicitur proprie na-
32
tura, si semper sit unus in specie; si autem |50r|[V] movetur ad
33
diversas partes, vocatur anima vegetabilis, sicut motus arbo-
34
rum, et in id quod est ex voluntate, quod vel est ad diversas
35
partes, et vocatur anima sensibilis, vel ad unam tantum
135
1
partem ut motus celi, et vocatur anima angelica, sive celestis.
2
Si quis autem interroget cur dicitur motus lapidis deorsum,
3
et ignis sursum esse naturalis, fortasse enim, vel aer inpellit
4
eum deorsum, vel terra atrahit eum a se, quoniam uter
5
plenus aere de sub aqua non emergit nisi per aerem quod
6
attrahit, vel per aquam que inpellit, dicetur quod hoc pro-
7
batur esse falsum per hoc quod si ita esset, tunc id quod
8
est parvum facilius esset ad movendum quam id quod est
9
magnum; facilius enim parvum atrahitur, vel inpellitur
10
quam magnum; hic autem e contrario fit; unde dicimus
11
quia ex ipso est motus et propter magnitudinem sui fit
12
velocius, et debilitatur propter sui parvitatem.
13
Tercia divisio. Motus dividitur in circularem, sicut est
14
motus celi, et in rectum sicut est motus elementorum. Rectus
15
vero dividitur in eum qui est a medio ad circundans, et
16
vocatur levitas, et in eum qui est ad medium, et vocatur
17
gravitas; unusquisque autem istorum dividitur in id quod
18
est ultimum sicut ignis motus ad circundans, et motus terre
19
ad centrum, et in id quod est intra hec, sicut est motus aeris
20
de sub aqua, ad super aquam, et motus aque ab aere usque
21
ad superficiem terre; motus igitur secundum consideraci-
22
onem medii sunt tres scilicet, motus circa medium qui est
23
circularis, et motus a medio, et motus ad medium.
24
DICCIO DE LOCO.
25
Tractatus de loco prolixus est, sed quod brevius de eo
26
dici potest, hoc est scilicet, quia causaliter habet quatuor
27
roprietates; una earum est quod corpus movetur ab uno
28
loco ad alium, et id quod quiescit, quiescet in uno eorum.
29
Secunda est quod in uno loco non possunt esse simul duo
30
corpora: non enim acetum potest capi in urceo pleno aqua,
136
1
nisi prius fuerit aqua effusa, nec potest intrare aqua, nisi
2
prius egrediatur aer. Tercia est quod sursum, et deorsum,
3
non sunt nisi in loco tantum non in alio. Quarta est quod
4
corpus dicitur esse in loco, et per hoc detegitur error eius
5
qui putavit locum esse hile, per hoc quod hile est recepti-
6
bilis unius rei post aliam, sicut locus; hoc autem error est;
7
hile enim receptibilis est formarum; locus non intelligitur
8
quod sit receptibilis nisi corporum, non formarum. Quidam
9
autem putaverunt quod locus est forma, eo quod corpus
10
semper est in sua forma, |50v|[V] non separabile ab ea, sed hoc
11
quoque falsum est; a forma enim non separatur corpus cum
12
movetur de loco, nec similiter ad hile. Separatur autem a
13
loco per motum. Alii dixerunt quod locus corporis est men-
14
sura spacii quod est inter extremitates continentis corporis;
15
locus enim aque est spacium quod est inter extremitates
16
concavitatis urcei quem occupavit aqua. Sed isti divisi
17
sunt in hoc, quibusdam ex eis dicentibus quod inpossibile est
18
poni hoc spacium inhane, nisi plenum. Aliis vero qui tenent
19
sentenciam de inhani dicentibus quod possibile est hoc spaci-
20
um exinhaniri a corpore quo inplebatur. Et isti posuerunt
21
ultra superficiem mundi inhanitatem infinitam, et posuerunt
22
eciam ultra mundum inhanitatem. Oportet autem destruere
23
sentenciam eorum qui dicunt spacium esse locum, et in-
24
hanitatem; qui tenent enim quod locus sit spacium, si intelli-
25
gunt quod inter duo extrema urcei sit spacium aliud a spacio
26
in quo est aqua, vel aer, tunc illud spacium, vel est locus
27
aque, vel aeris; hoc autem spacium non est cognitum. Sen-
28
sus enim non deprehendit nisi spacium tantum corporis,
29
quod est in urceo, non aliud spacium comixtum ei. Si vero
30
dixerint quod si ponatur aqua egredi sic, et non ingredia-
31
tur aer, tune remanet spacium inter duo extrema; hoc
32
quidem non est racio, quamvis sit verum, quoniam sequitur
33
ex impossibili. Impossibile est enim aquam egredi sic, ut non
34
ingrediatur aer. Omne autem verum quod sequitur ex im-
35
possibili, non est verum absque illo inpossibili. Si enim
137
1
dixeris quod si quinarius divideretur in duo equalia, esset
2
par numerus; verum quidem esset non tamen propter hoc
3
erit par; similiter si exinhaniretur urceus, esset quidem
4
in eo spacium, sed quia antecedens est inpossibile, conse-
5
quens non provenit ex illo. Et hoc sufficit ad respondendum
6
questioni, per quod intelligatur quod dixerunt, probacio
7
vero de eius impossibilitate, hec est. Spacium enim corporis
8
quod est inter extremitates vasis, cognitum est. Si autem
9
est ibi aliud spacium, tunc illud intrat spacium corporis,
10
sed impossibile est unum spacium intrare aliud, quoniam
11
probatum est quod corporum unum non intrat aliud, nec
12
fit hoc, eo quod ipsa sunt substancie. Spacium enim apud
13
istos est existens per se; igitur est substancia preter hoc
14
eciam illud non intrat corpus, nisi vel quia frigidum est,
15
vel calidum, vel aliquod aliud suorum accidencium. Si autem
16
hoc est, tune posset concedi quod unum intraret aliud, si
17
removeatur illa proprietas. Igitur non est causa propter
18
quam intret corpus, nisi quia est habens spacium. Unum
19
autem spacium non intrat aliud spacium, quod sic intelli-
20
gendum est scilicet, quod inter extre |51r|[V] mitates vasis, verbi
21
gracia, quadrati, sit unum cubitum spacii aeris, et illud
22
quod intrat similiter sit spacii unius cubiti. Si igitur intrat
23
in illud, non egrediente aere, tunc contingit duo cubita fieri
24
unum cubitum habentibus esse duobus corporibus cubitali-
25
bus. Impossibile est autem duo cubita fieri unum cubitum.
26
Et sicut hoc impossibile est in spacio aeris unius cubiti, sic
27
impossibile est in omnibus aliis. Igitur unum spacium non
28
intrat aliud. Si autem volunt intelligere per introitum unius
29
in aliud quod unum removetur, et alterum remanet, tunc
30
hoc privacio est. Si vero intelligunt quod utrumque re-
31
manet, tunc reditur ad hoc quod duo cubita fuerint unum
32
cubitum; hoc autem impossibile est. Si enim ponuntur illa
33
duo spacia utraque simul esse, tunc quomodo scietur duali-
34
tas eorum; probacio autem que destruit quod due nigredines
35
non possunt simul esse in aliquo uno totaliter, illa eciam
138
1
destruit hoc. Dualitas enim non potest intelligi, nisi post
2
distinccionem unius ab alio per aliquod accidencium, sicut
3
probatum est in precedentibus. Si igitur duo spacia intra-
4
verint se, tunc unum non distinguetur ab alio, et sic non
5
differt, an dicantur esse duo spacia an tria vel quatuor;
6
hoc autem inconveniens est, nec possunt eciam illa distingui
7
aliqua proprietate, quamvis disposicio intrandi unum in
8
alium sit vel propter privacionem unius, vel propter perman-
9
enciam utriusque. Quod enim privatur, non facit distinc-
10
cionem inter duo. Ad destruendum autem sentenciam
11
secundam que tenet inhanitatem, posset sufficere quod dixi-
12
mus de introitu unius spacii in aliud, sed adiciemus adhuc
13
aliquas probaciones. Quarum prima quod inhanitas non
14
venit in opinionem eorum, nisi propter aerem quem
15
sensus non apprehendit. Et ideo opinatur homo quod vas
16
in quo non est aqua, vacuum et exinhanitum sit. Et ob hoc
17
radicavit in opinionibus hominum ymaginacio inhanitatis;
18
unde quod auctores sentencie de inhanitate opinati sunt,
19
simile est aeri. Quoniam secundum eos illi est mensura pro-
20
pria, et est existens per se, et est divisibile; nos autem non
21
intelligimus corpus esse aliud, nisi id in quo sunt iste pro-
22
prietates, et per hoc eciam aer factus est corpus. Inhanitas
23
autem non est pura privacio; dicitur enim secundum eos,
24
quod est parva, et magna, et exagona, et quadrata, et ro-
25
tunda, et quod duo cubita verbi gracia huius inhanitatis
26
possunt subintrare loco duorum cubitorum, pleni nec plus.
27
Si autem minus, tunc non coequabuntur; privacio vero pura
28
non potest designari huius modi proprietatibus. Et tamen
29
habet esse et est existens per se, et non est accidens, et habet
30
mensuram, et recipit divisionem. Nos autem non intelligi-
31
mus |51v|[V] aliud de corpore, nisi hoc per probacionem quod aer est
32
corpus.
33
Secunda probacio est quod si inhanitas est, tunc corpus
34
quod est in ea nec quiescit, nec movetur. Consequens autem
35
est impossibile. Ergo et antecedens est inpossibile. Nos
139
1
autem non diximus quod quiescere inhani est inpossibile
2
nisi quia quiescere aut fit per naturam, aut per violenciam.
3
Si autem posuerunt corpus quiescere in aliqua parte inhani-
4
tatis naturaliter, hoc quidem est inpossibile quoniam partes
5
inhanitatis consimiles sunt, inter quas non est diversitas.
6
Si vero posuerunt quiescere per violenciam, tamen non erit
7
hoc per violenciam, nisi fuerit illi alius locus conveniens
8
diversus ab eo in quo erat; ubi autem nulla est diversitas,
9
nulla est disscessio [sic] ad quiescendum naturaliter; vio-
10
lencia autem est post naturam. Adhuc eciam moveri in inhani
11
est impossibile duabus probacionibus; una earum est quod
12
diximus scilicet si fuerit naturaliter, tunc quasi queret locum
13
diversum ab eo in quo erat. Ibi autem nulla est diversitas
14
secundum eos. Similiter eciam moveri per violenciam. Se-
15
cunda est quod si in inhani fieret motus, ille esset non in
16
tempore; hoc autem inconveniens est; igitur et id ex quo
17
hoc sequitur inconveniens est. Modus autem destruendi hoc
18
quod predictum est est hic scilicet, quia omnis motus in
19
tempore est, quoniam corpori quod movetur, prius est esse
20
in prima parte motus, quam esse in secunda. Illud vero
21
inconveniens non est consecutum, nisi quia lapis velocius
22
movetur deorsum in aere, quam in aqua; aer enim tenuior
23
est, et idcirco eius retencio, et resistencia lapidi minor est.
24
Si autem aqua spissaretur per farinam sibi ammixtam, vel
25
per aliquid tale, tunc motus lapidis fiet in ea tardior eciam
26
propter maiorem prohibicionem, et resistenciam que fieret
27
in ea. Comparacio igitur lapidis ad motum in velocitate,
28
et tarditate est sicut comparacio tenuitatis, et spissitudinis,
29
in retinendo, et resistendo. Si autem posuerimus motum
30
corporis fieri hora una in inhani centum cubitorum, et posu-
31
erimus illud corpus in tanto spacio moveri in aere vel in aqua
32
si sint, tunc necesse erit illud tardius moveri; ponamus igitur
33
illud moveri decem horis, tunc igitur si posuerimus pleni-
34
tudinem alicuius rei posite vice aque, que sit subtilior, et
35
tenuior quam aqua, in tantum ut comparacio eius in prohi-
140
1
bendo illud corpus fit decima, tunc movetur illud in hoc
2
pleno una hora, et sic hoc inducet equalitatem motus tam
3
in inhani, quam in pleno, cum in pleno sit prohibicio motus,
4
et in inhani fit privacio prohibicionis; postquam igitur diver-
5
sitas quantitatis retencionis facit diversitatem esse in motu,
6
tunc diversitas essendi |52r|[V] retencionem et eius privacionem,
7
quo modo facit hoc debere esse? Hec quidem est verissima
8
probacio, similis ei quam diximus super hoc quod omnia
9
corpora conveniunt in habendo inclinacionem.
10
Tercia est de racionibus naturalibus quibus destruitur
11
sentencia de inhanitate; una est quod si vas ferreum prohici-
12
atur in aqua, non submergeretur in ea; huius vero rei non
13
est causa, nisi quia aer heret adhuc in concavitatem vasis;
14
unde si vas vellet submergi, profecto aer non consentiret
15
illud ingredi terminos aque; aer enim queret ascendere a
16
termino aque. Unde si aer discederet a concavitate vasis,
17
et vellet adiungi suo termino, et vas submergeretur, inter-
18
veniret tunc inhanitas inter superficiem concavitatis vasis,
19
et superficiem aeris separati; hoc autem non contingit. Ob
20
hoc eciam naves sustinentur in aqua; unde si vas vel navis
21
impleretur aqua expulso aere, statim submergeretur utra-
22
que, similiter fit in vase ventosa omino; per illud enim aer
23
atrahitur suggendo, et cum aere atrahitur cutis hominis
24
ventosandi, quoniam si non atraheretur, interveniret inhani-
25
tas, quod non contingit. Similiter eciam fit propter hoc in
26
vase illo, in quo retinetur aqua, quamvis convertatur vas ore
27
inferius. Si enim egrederetur aqua, tunc non remaneret
28
intus aliquid in fundo vasis, unde restauretur, et sic exin-
29
haniretur. Impossibile est igitur inhanitatem esse, et sepa-
30
rari superficies corporum a se, sine interposicione alicuius.
31
Similiter eciam fit, cum unum vas vitreum mittitur in aliud
32
vas ferreum sapienter. Deinde cum elevatur illud vas in-
33
missum, elevatur eciam cum eo vas ferreum cui inmittitur,
34
et similiter fit in multis aliis ingeniose inventis, que probant
35
inpossibilitatem inhanitatis. Si autem dixerint que igitur
141
1
certitudo potest haberi de loco, dicetur quod secundum
2
quod aristotoles statuit, et omnes tenent, locus nichil
3
aliud est, nisi superficies corporis continentis, scilicet, super-
4
ficies concava in qua locatur contentum, eo quod quatuor
5
signa prenominata sunt in ea. In quocumque autem fuerint
6
illa quatuor signa, illud locus est, et est locabile alii. Illa
7
autem quatuor signa sunt in superficie concava corporis
8
continentis, igitur ipsa est locus; non inveniuntur autem
9
illa, nec in hyle, nec in forma, nec in aliis, unde non sunt
10
locus. Igitur totus mundus omnino est non in loco, et ideo
11
non potest dici cur apropriatus est ei hic terminus tantum,
12
et non superior, vel inferior, quoniam inhanitatem esse im-
13
possibile est, et ideo non est in superius, nec inferius. Igitur
14
locus ignis est comprehensio eius a concavitate circuli lune, |52v|[V]
15
et locus aeris est concava superficies ignis; et locus aque est
16
concava superficies aeris, et secundum ordinem hunc, opor-
17
tet intelligi quid sit locus; igitur scias hoc.
18
TRACTATUS SECUNDUS
19
PROPRIE DE SIMPLICIBUS CORPORIBUS.
20
Manifestum est corpus dividi in simplex, et compositum.
21
Sed simplex dividitur in id quod non recipit generacionem,
22
nec corrupcionem, sicut celi, et in id quod recipit sicut qua-
23
tuor elementa; predictum est autem quod celi non recipiunt
24
scissionem, nec corrupcionem, nec rectum motum, nec pos-
25
sunt carere motu circulari, et quod sunt multi, et quod
26
nature eorum sunt diverse, et quod habent animas, et in-
27
telligunt, et moventur voluntate; hoc autem totum iam pre-
28
dictum est in tractatu divinorum. Sed adiciemus adhuc quod
29
materie eorum scilicet, hyles eorum sunt diverse natura non
142
1
communicantes, sicut forme eorum sunt diverse, non sicut
2
elementa quorum materie sunt communicantes. In materia
3
enim unius illorum quantum in se est, non potest intelligi
4
posse esse forma alterius; igitur sunt diverse materie. Quod
5
si intelligi posset, tune apropriacio istarum formarum in
6
illis esset casu, et quia aliquid contingisset quare concure-
7
rent eis, nec est possibile poni illa posse obviare aliis, et
8
recipere alias formas, ut corrupta prima generetur secunda.
9
Ex hoc enim sequeretur illa moveri recto motu ad terminum
10
alterius nature quod est inpossibile: possibile autem non in-
11
ducit inpossibile. Ostensum igitur est, quod materia eorum
12
non potest esse communicans, nec est consimilis materie
13
elementorum, et hoc est iudicium de simplicibus celorum.
14
Sed de elementis sentencia est quod necessario dividuntur in
15
calidum, siccum sicut est ignis, et in calidum, humidum,
16
sicut est aer, et in frigidum, siccum, sicut est terra, et in
17
frigidum, humidum, sicut est aqua. Et senciunt quod cali-
18
ditas et frigiditas et siccitas, humiditas sunt accidencia ele-
19
mentis non forme, et senciunt posse intelligi quod frigidum
20
fiat calidum, sicut cum calescit aqua, et quod istorum alia
21
transeunt in alia et quod unumquodque eorum potest reci-
22
pere mensuram maiorem minoremve ea in qua est, et quod
23
ipsa recipiunt inpressiones a corporibus celestibus, et quod
24
necesse est ipsa esse in medio celestium corporum; hec sunt
25
septem sentencie de elementis.
26
Prima autem sentencia est quod hec corpora receptibilia
27
permutacionis, et generacionis, et corrupcionis, et composi-
28
cionis, non possunt esse sine calore, vel frigiditate, humidi-
29
tate, vel siccitate; hec enim vel sunt facilia ad recipiendum
30
et admittendum formam, quod intelligitur fieri per humidi-
31
tatem, vel sunt difficilia ad recipiendum formam, et coniunc-
32
cionem, sic ut quedam partes eorum coniungantur inter se,
33
et quedam remaneant in coniunccione. Si autem fuerint
34
facilia ad coniungendum, dicetur humidum sicut aer est, et
35
aqua. Si vero difficilia ad coniungendum cum sibi aplican-
143
1
tur, dicetur siccum, sicut est terra, et ignis; nec possunt
2
eciam esse |53r|[V] absque calore, et frigiditate eo quod recepti-
3
bilia sunt commixtionis, sicut postea dicetur; necesse est
4
igitur ut ad invicem sint agencia, et paciencia inter se. Ali-
5
ter esset vicinitas inter ea, non complexacio. Accio
6
autem corporum vel fit dividendo, quod dicitur caliditas, vel
7
constringendo, quod dicitur frigiditas, et ob hoc contingit
8
illud frangi scilicet, cum fortissima fuerit commixtio humi-
9
ditatis cum siccitate; levitas autem non fit nisi per humidi-
10
tatem, sed duricies non nisi per siccitatem. Applanacio vero
11
naturalis fit per humiditatem, sed asperitas naturalis fit
12
per siccitatem; igitur radices naturarum sunt hec quatuor,
13
deinde secuntur ea que restant, et sine his quatuor non pos-
14
sunt esse hec corpora, sed sine hodore, et sapore et calore,
15
possunt esse hec; aer enim non habet colorem, nec ignis, nec
16
aer saporem, nec aer, nec aqua pura, nec petra habet
17
hodorem; igitur qualitates tactibiles sunt in corporibus
18
prime, precedentes eas que sunt visibiles et odorabiles, et
19
gustabiles et audibiles; igitur inter prima scilicet, elementa
20
est diversitas per has quatuor naturas scilicet qualitates;
21
levitas autem est ex calore, et gravitas ex frigiditate.
22
Quanto autem plus siccitatis, vel humiditatis fiunt cum
23
calore, vel frigiditate, tanto maior erit levitas, vel gravitas.
24
Calidum enim et siccum levius est, et frigidum et siccum
25
gravius est; postquam autem opus est adiunccione duarum
26
qualitatum, unicuique horum corporum positorum, tunc
27
provenient quatuor composiciones scilicet, calidum, siccum,
28
in quorum ultimitate non est nisi ignis. Ipse enim est sim-
29
pliciter calidus siccus, calidum humidum ut est aer, frigidum
30
humidum ut est aqua, frigidum vero siccum ut est terra.
31
Ea autem que componuntur post hec, inferiora sunt eis in his
32
intencionibus. Ex compositis autem, id tantum est propin-
33
quius eis, in quo superhabundant iste nature scilicet, quali-
34
tates; racio autem quod aer calidus est naturaliter, hec est
35
quod cum tenetur sub aqua scilicet, in utre, querit partem
144
1
superiorem. Et cum ignis accenditur sub aqua, evaporat,
2
et fit ascendens. Verum est autem quod ex aere vicino
3
nostris corporibus, sentimus frigiditatem, eo quod commixti
4
sunt ei vapores aque sibi vicine, et nisi esset quod terra
5
calescit per solem, et per eam calescit aer vicinus ei, profecto
6
adhuc aer esset frigidior quam iste. Calescit autem aer vici-
7
nus terre, usque ad aliquem terminum, et minuitur frigiditas
8
eius, et quod est supra eum est frigidius usque ad aliquem
9
terminum. Et deinde elevatur ad id quod est calidum,
10
quamvis non sit similis igni in caliditate. Manifesta est
11
autem siccitas, et frigiditas terre, que si per se dimitteretur,
12
semper esset frigida. Si autem frigiditas non esset, non
13
esset gravius spissa, querens partem contrariam parti ignis
14
secundum remocionem. Igitur corpora simplicia sunt hec
15
quatuor, et ipsa sunt matres ex quarum commixtionibus
16
proveniunt cetera corpora. |53v|[V]
17
Sentencia secunda est quod hee quatuor proprietates
18
scilicet, qualitates sunt accidentes eis, et non sunt forme
19
eorum, sicut quidam putaverunt; forma enim substancia
20
est, nec recipit magis et minus, nec forcius et debilius;
21
corpora autem hec differunt in calore, et frigiditate; est enim
22
aliqua aqua frigidior alia. Si igitur frigiditas esset forma
23
aque, profecto destrueretur eius forma, cum caliditas ad-
24
veniret ei, et diligeret elevari a suo loco ad locum calidi,
25
nec remaneret tunc veritas aqueitatis, sed destrueretur des-
26
tructa frigiditate. Similiter si levitas et motus sursum
27
essent forma aeris, tunc cum aer in utre esset sub aqua,
28
desineret esse aer propter privacionem sue forme; igitur
29
iste qualitates sunt eis accidentes; forma autem elementi
30
alia natura est scilicet, quedam creatura veniens in hyle,
31
que quidem in se non apprehenditur sensibus. Que enim
32
apprehenduntur sensibus sicuti calor, et frigiditas, et
33
humiditas, accidencia sunt veniencia ab illa natura. Illa
34
vero non apprehenditur nisi per accionem suam qua agit in
35
suo corpore ut quiescat in suo loco naturali, et redeat ad
145
1
illum cum discesserit ab eo, et qua facit debere esse in-
2
clinacionem, que dicitur levitas vel gravitas et debere esse
3
in omni corpore qualitatem propriam; natura enim aque
4
est ut appareat in ea frigiditas que quandoque removetur
5
ab ea per violenciam. Sed remota violencia, aque statim
6
revocatur frigiditas ad eam, sicut facit illam debere moveri
7
deorsum, quociens violenter prohicitur sursum, cum remove-
8
tur vis vincens eam. Similiter aliquando mensura aque fit
9
maior, vel minor per violenciam. Que remota redit ad suam
10
mensuram naturalem; igitur unicuique istorum quatuor
11
est forma que est veritas, et esse eius, hee vero qualitates
12
sensibiles sunt accidentes.
13
Tercia sentencia est quod hec elementa recipiunt con-
14
versionem, et permutacionem; potest enim concedi aquam
15
calidam fieri scilicet, formam caliditatis advenire in eam, et
16
similiter in cetera elementa; advenit autem caliditas in
17
aliquid tribus de causis, una ex vicinitate corporis calidi,
18
sicut est ignis, ipse enim calefacit aquam; alia ex motu,
19
sicut lac mascleatum [sic] calescit per motum, et aqua defluens
20
calidior aqua quiescente. Et cum confricatur lapis cum
21
lapide calescit, et emittitur ignis; tercia ex luce, quoniam
22
corpus cum illuninatur, calefit, sicut speculum adhurens ad-
23
hurit suo lumine. Quidam autem contra dixerunt ad hec
24
dicentes quod nec terra, nec aqua calescit, nec aer frigescit,
25
et adinvenerunt modum quo probarent hoc dicentes, quia
26
cum |54r|[V] vicinatur ignis aque, separantur alique partes ignis ab
27
igne, et commiscentur cum partibus aque, et sic calidum est,
28
partes ignis, quia frigiditas aque opprimitur propter partes
29
ignis vincentes. Aliter vero frigida esset in se ipsa sicut
30
erat. Cum vero cessant partes ignis advenire, separantur
31
partes ignis ab aqua, et redit frigiditas manifesta, que fuerat
32
oppressa non remota. Lac vero non calefit per motum, sed
33
intra se habet occultas partes ignis quas motus provocat
34
exterius ad evidenciam. Lux eciam non facit aliquid aliud
35
calidum quia non est accidens, sed est corpus calidum per se
146
1
subtile, mobile de loco ad locum; non invenerunt autem hoc,
2
nisi quia putaverunt hec accidencia esse formas, et ideo non
3
invenerunt quomodo removeretur frigiditas ab aqua, re-
4
manente eius forma, et ideo propter illud advenerunt dicere
5
hoc. Iam autem destruximus hanc radicem. Amodo autem
6
loquemur de destruccione adinvencionis eorum in his tribus.
7
Divisio prima quod motus extrahit partes ignis ab interi-
8
oribus, destruitur sic, quia per hoc deberet lac calefieri ex-
9
terius, et infrigidari interius cum ignis movetur ad exteriora;
10
non est autem sic, quoniam sagitta plumbea, cum prohicitur
11
per aera, liquescit tota. Unde si ignis extraheretur ad exterius,
12
augeretur intus frigiditas, et remaneret sicut erat. Similiter
13
si contingeret frangi capud terebelli dum perforat, invenire-
14
tur intus et exterius calidius quam prius erat. Similiter si
15
aqua moveatur diu in utre, invenietur calida intus, et extra,
16
calore consimili in omnibus partibus eius. Constat igitur
17
calorem fieri in omnibus partibus sine motu eius. Si autem
18
dixerint quod partes ignis que intus erant motus fecit
19
calidas, cum prius non essent, hec est opposicio in adiecto
20
scilicet, ut sit ignis, et non calidus, vel ut sit debilis in calore,
21
et postea augeatur. Si autem dixerint quod sagitta plumbea
22
liquescit ex calore ignis qui est in aere, non calore qui fit
23
intus in plumbo, et ob hoc liquefiunt omnes partes eius,
24
dicetur eis hoc esse falsum; calor enim aeris non est maior
25
calore puri ignis, in quo quod diu moveatur, magis adhuri-
26
tur quam quod velociter transit per illum. Agens enim eget
27
tempore ad hoc ut agat. Mora igitur eius in aere sufficien-
28
cior esset ad comburendum illud, quam velox eius transitus
29
per aerem. Si autem dixerint quod cum movetur velocitate
30
sui motus attrahit ignes aeris ad se qui intrant in ipsum,
31
et sic quia coniunguntur in eo multi ignes, liquescit, dicetur
32
eis quod partes ignis qui est in aere, ingrediantur plumbum;
33
unde oportet plumbum fieri frigidius |54v|[V] egressis partibus
34
ignis ab ipso. Sine dubio enim ignis intrat per poros. Ipsi
35
vero pori equaliter sustinent exitum ignis et introitum, igni
147
1
eciam facilius est evadere a loco extraneo, quam venire ad
2
locum extraneum; unde si motus prohibet exire ignem, cur
3
non prohibet intrare?
4
Divisio secunda quod partes ignis ingrediuntur aquam
5
et ligna, cum vicinatur eis, negari non potest; commixtio
6
enim potest esse per aliquam causarum; postquam autem
7
stabilitum est ex precedentibus posse esse conversionem,
8
tunc verisimile erit ipsam converti in se, sine introitu par-
9
cium ignis in illam.
10
Divisio tercia scilicet, sentencia quod lux est corpus
11
calidum, falsa est multis modis; uno quod si lux esset sicut
12
flamma ignis, oporteret ut obtegeret omne illud super quod
13
caderet, sicut flamma ignis obtegit. Constat autem quod lux
14
manifestat res, non obtegit; contrario flame ignis.
15
Secundo, quia oporteret illam moveri ad unam partem
16
tantum, sicut ignis; lux vero dispergitur ad multas partes.
17
Tercio, quia oporteret ut a loco remociore tardius ad-
18
veniret quam a propinquiore. Candela enim cum accenditur
19
in tenebris, tardius venit lumen eius ad loca remota, quam
20
ad propinqua. Cum autem a sole removetur totalis eclipsis,
21
lumen eius subito descendit in terram sine differencia.
22
Quarto, quod si domus clausa illuminetur a radio intrante
23
per fenestram, tunc si subito claudatur fenestra, oportebit
24
remanere domum illuminatam a radiis (corporibus) illis qui
25
in ea erant quoniam prohibiti sunt ingredi propter obtrux-
26
ionem fenestre. Si autem dixerint, quod lux recessit ab eis
27
propter obstruxionem fenestre, tunc illi erunt corpus ali-
28
quando recipiens lumen, aliquando tenebras, et ita lux erit
29
accidens illis, igitur tunc non est opus eis; oportet autem hic
30
cognoscere veritatem scilicet, quod terra aliquando recipit
31
lumen, aliquando tenebras propter accessionem solis (op-
32
posicionem), et recessionem.
33
Quinto, quod illa corpora scilicet radii, si sunt dispersa,
34
tunc quomodo coniunguntur in toto aere, et in terra? Si vero
35
sunt coniuncta, non separata, tunc quomodo intrant corpus
148
1
aeris; si vero non intrant, tunc sunt dispersa. Igitur quo-
2
modo continuatur lux super faciem terre?
3
Sexto, quod si separarentur a sole corpora lucida, resol-
4
verentur partes eius, et minueretur lux eius, in secunda
5
disposicione propter separacionem parcium lucidarum ab
6
ipso. Si autem posuerint, quod hec corpora scilicet radii
7
non separantur ab eo, sed sunt in eo non separabiles ab eo,
8
quia moventur cum eo cum ipse movetur, nec cadunt super
9
terram nisi cum opponuntur ei, oportebit tunc, ut nullum |55r|[V]
10
istorum corporum sit in aere dum est in terra, quoniam non
11
potest esse ut unum corpus simul appropinquet, et elongetur
12
a terra. Oporteret igitur ut aer immunis esset ab eis; si
13
enim descenderet aliquod istorum corporum in aerem, opor-
14
teret tunc ut lux non descenderet in eum, eo quod incon-
15
veniens est dici, quod lux que est super terram, presciat ad-
16
ventum illius corporis, et occurrat ei.
17
Septimo, quod si lux esset corpus, reverberaretur a re
18
dura, ut a lapide, non a molli, ut est aqua; patet ergo ex
19
his racionibus (signis) quod radius accidens est ex hoc
20
sensu scilicet, quod sol est causa adveniendi hoc accidens
21
inter oppositum cum fuerit inter ea corpus. Et illud corpus
22
illuminatum est eciam causa adveniendi lumen in opposi-
23
tum sibi, propter reverberacionem vel resultacionem. Cum
24
autem aliquid recipit lumen, est eciam recipiens calorem.
25
Advenit igitur calor in eum qui est aliud accidens.
26
Sentencia quarta, quod hec quatuor elementa conver-
27
tuntur ad invicem inter se. Aqua enim convertitur in aerem,
28
et terram; aer vero in aerem et ignem. Similiter reliqua,
29
quamvis quidam negaverint hoc. Cuius probacio in promptu
30
est; in perflatorio enim fabri si suffletur diu, et fortiter,
31
calefit aer qui est in eo, et fit ignis et adhurit; nichil enim
32
est ignis, nisi aer adhurens. Si posuerimus eciam vas vitreum
33
in medio nivis, sic ut nichil nivis intret in illud, infrigida-
34
tur aer qui est in vase, et convertetur in aquam, et coaduna-
35
buntur gutte in eius superficie, et cum multe fuerint, colli-
149
1
gentur in fundo; non fit autem hoc, quod aqua ingrediatur
2
in illud per poros; aqua enim extrinseca non minuitur. Si
3
enim nivis vice poneretur aqua calida, apcior esset ad pene-
4
trandum, non tamen penetrat ullo modo. Si autem hoc fieret
5
propter introitum aque, tune esset hoc in eo tantum quod nix
6
occupat; gutte autem apparent in suprema extremitate vasis,
7
que supereminet nivi; hoc eciam videtur in terris frigidissi-
8
mis, quod frigiditas vincit aerem clarum proximum terre
9
in tempore serenitatis, et convertit in nivem, et cadit in ter-
10
ram, ita quod coadunatur multum de eo absque nubibus.
11
Conversio autem aque in aerem manifesta est, cum suc-
12
cenditur ignis sub ea, quia tunc vapor ascendens de ea fit
13
aer; conversionem vero aque in terram, iam sepe vidimus,
14
scilicet, cum gutte clare aque de pluvia cadunt in aliquem
15
locorum in quibus est virtus indurans, et congelans, et conge-
16
lantur in petram. Conversionem autem petre in aquam per
17
dissolucionem, possumus apprehendere ex magisterio alquimie,
18
per quod resolvuntur lapides in aquam; huius autem tocius
19
causa est, quod hile est communis omnibus illis, que quidem
20
non convertitur in aliquam istarum formarum, sed recipit
21
formam secundum causam eius cui obviat. Cum autem varia-
22
tur causa, variatur et forma, nec |55v|[V] provenit adaptacio ad
23
recipiendum aliam formam, nisi propter contingenciam acci-
24
dencium que conveniunt illi forme, sicut cum calor dominatur
25
aque per calorem, fit ipsa apcior ad recipiendum formam
26
aeriam, nec cessat calor augeri, permanente interim forma
27
aquea, quousque perficiatur virtus eius, ut aqua fiat apcior
28
forma aeria. Et sic expoliatur forma aquea et infunditur
29
ei forma aeria a datore formarum.
30
Sentencia quinta est quod elementa recipiunt mensuram
31
maiorem, et minorem absque aliquo addito extrinsecus,
32
quoniam aqua aliquando crescit, aliquando decrescit. Cum
33
enim calescit aqua crescit. Iam autem predictum est quod
34
mensura accidens est hyle, ex quo sequitur quod hile non
35
est semper stabilis in una mensura, et hoc ostendemus iam
150
1
sensibiliter. Vinum enim inflatur in langena, adeo quod
2
frangit eam, et olla enea plena aqua clausa, si ignis accen-
3
datur sub ea, frangitur. Cuius rei non est causa, nisi quia
4
aqua facta est maior quam erat. Si autem dixerint, quod
5
aqua crevit per partes ignis que ingresse sunt in eam,
6
dicetur quod quomodo intraverunt partes ignis in eam, cum
7
nichil aque effluxit ab ea? Quamvis si aliquid aque exiret
8
et intrarent partes ignis vice aque, tamen ita remaneret
9
ut erat, et non frangeretur. Si autem dixerint quod ignis
10
qui erat in aqua naturaliter petit suam partem superius, et
11
ideo frangit, dicetur quod oporteret tunc ut faceret vas
12
sursum elevari, non frangi; fortassis enim facilius est vas
13
sursum elevari quam frangi, cum fuerit vas fortissimum,
14
et leve ad subvertendum. Et oporteret eciam ut semper
15
frangeret locum quem tangit; hoc autem non fit, cuius rei
16
causa est, quod aqua diffunditur ad omnes partes, et pulsat
17
superficiem vasis ex omni parte; unde in quacumque parte
18
locus debilior fuerit, rumpetur. Mensura igitur est accidens
19
que crescit et decrescit sed natura debita mensure non re-
20
movetur sed facit adquiri accidens proprium, interim, dum
21
nulla est violencia. Si autem invenerit violenciam, fortassis
22
debilitabitur eius accio quousque removeatur violencia.
23
Sentencia sexta est, quod hec inferiora recipiunt im-
24
pressiones a celestibus. Ex omnibus autem planetis mani-
25
festiores sunt impressiones solis, et lune; per istos etenim
26
evenit maturitas fructuum, et effluxus marium et refluxus
27
eorum; per incrementum enim lune fit fluxus, et incremen-
28
tum medullarum fructuum, et multa alia que cognoscuntur
29
per scienciam cuiusque in singulis, ex quorum impressionibus
30
in inferiora est lux et calefacio, mediante luce. Sed
31
quamvis |56r|[V] calor perveniat a sole mediante luce, non tamen
32
sequitur quod ipse sit calidus, sicut cum calefacit aquam et
33
calefactam movet sursum, per hoc non significatur ipsum
34
moveri sursum, sic calor eius non significat ipsum esse cali-
35
dum. Celestia enim sunt natura quinta aliena ab his naturis,
151
1
sicut predictum est; horum autem accidencium quedam sunt
2
appetencia se, et quedam repugnancia, et abhorrencia
3
se; calor enim committatur motum, et lucem comittatur
4
calor, quoniam unum eorum parat aptitudinem ad hoc ut
5
sit aliquid quod recipiat a datore formarum. Unde non pro-
6
venit necessario ut accio rei sit eiusdem generis cum illa.
7
Sepissime enim fit, ut quod venit in corpus fit alterius generis
8
secundum quod convenit agenti, calefacio enim est ex igne,
9
et frigiditas ex aqua, et lux ex sole. Accio vero corporis
10
in corpus aliquando fit per propinquitatem (vicinitatem),
11
sicut frigidum unum infrigidat aliud tangendo, et ventus
12
movet aliud corpus tangendo, aliquando fit per opposicionem,
13
sicut cum viride opponitur albo parieti in loco ubi irradiat
14
sol, facit debere advenire viriditatem in parietem per resul-
15
tacionem, et sicut forma cum opponitur speculo facit debere
16
formari in eo aliam consimilem. Quod non fieret, si se
17
contigerent, similiter cum corpus coloratum opponitur oculo,
18
facit debere venire in oculum formam consimilem, cum
19
elongatum siquidem fuerit, non eam contingens. Veritas
20
autem huius non est quod aliquid decolorato corpore exten-
21
datur ad aliud, nec quod forma egrediatur a forma ad oculum,
22
vel ad speculum; hoc enim inconveniens est; hoc enim quod
23
est luminosum, et opponitur corpori spisso, hoc est causa
24
adveniendi in eum formam consimilem secundum expolia-
25
cionem, cum interponitur aliquid pervium. Et cum ad-
26
venerit lux in illud, per causam adaptatur calori, et fit
27
calidum, et deinde per calorem aliquando aptatur motui.
28
Quod si fuerit in aqua, ascendet per vaporem. Speculum
29
autem adhurens non adhurit, nisi quia concavum est, et in
30
modum piraminis [sic] , in quo punctus qui est quasi centrum
31
recipit lumen ob omnibus partibus speculi per resultacionem,
32
et repercussionem in ipsum. Lumen ergo illius quo fit maius,
33
eo fit maior eius adaptacio ad calorem. Igitur augetur eius
34
calor et adhurit propter hoc. Calor autem in estate ideo dom-
35
inatur, quia lux solis illuminans fit forcior propter perfeccio-
152
1
nem opposicionis, quod non fieret, nisi propter opposicionem;
2
quanto enim magis oppositus fuerit, tanto plus lucis
3
erit, perfecta vero opposicio non est nisi |56v|[V] cum est perpendicu-
4
laris. Sol vero in estate est in plaga septentrionali propin-
5
quus verticibus nostris. Et propter hoc estivus dies lumino-
6
sior est, quam hyemalis, et propter hoc sine dubio est cali-
7
dior. In hyeme autem inclinatur perpendicularis a nobis
8
propter inclinacionem solis a nobis ad meridiem. Unde
9
quia debilitatur lux, debilitatur et calor; perpendicularis
10
vero intelligitur linea exiens a centro solis ad terram
11
super duo angulos ex utraque parte equales, id est,
12
rectos. Cum igitur declinat ab ea, variantur anguli, et non
13
est perpendicularis.
14
Septima sentencia est, quod oportet hec elementa
15
esse intra celos, nec possunt intelligi esse extra eos,
16
nec possunt intelligi habere duos locos naturales intra
17
illos, quoniam necesse est ut unus locus sit unicuique
18
elementorum intra illos. Ob hoc autem non possunt
19
esse elementa extra celos, quia elementa sunt corpora
20
petencia duas partes diversas, sicut predictum est, per
21
hoc quod recipiunt motum rectum, nec hoc potest intelligi
22
esse, nisi in quantum circundantur a corpore quod terminat
23
eorum partes; unde poni aliquod eorum extra ulti-
24
mam superficiem mundi, et non circundari a corpore, est
25
inpossibile; poni eciam aliud celum ad hoc ut ponantur duo
26
mundi sive propinqui, sive remoti, hoc quoque est inpossi-
27
bile, quoniam tunc esset inter eos spacium quod est inhani-
28
tas. Inhanitatem autem esse est impossibile, et quia si illud
29
spacium haberet duas partes, intelligeretur inter eas motus
30
rectus, tunc opus esset eo quod facit debere esse diversita-
31
tem parcium; iam autem ostendimus quod corpus non facit
32
debere esse partem extra, tunc igitur egerent corpore tercio
33
quod circumdaret, et comprehenderet eas, quod eciam est
34
inpossibile scilicet, duas terras esse in duobus locis, con-
35
prehensas ab uno circumdante, sicut corpus lune, et corpora
153
1
elementorum omnia sunt intra circulum lune huius modi
2
est impossibile. Et propter hoc dicimus, quod locus unius-
3
cuiusque elementi simplicis debet esse unus. Si enim pone-
4
remus ei duos locos, et poneremus aquam verbi gracia inter
5
duos locos quos ei atribuimus, et dimitteremus eam ibi, non
6
posset esse quin vel inclinaretur naturaliter ad unum eorum,
7
et sic locus ille esset ei naturalis et non alius, vel aliquid
8
eius ad unum eorum, et aliud eius ad alium quod est in-
9
possibile. Aqua enim simplex est, et consimilis, et motus
10
uniuscuiusque partis eius debet esse consimilis, quia non est
11
aliquid quod apropriet aliquid eius, ad faciendum debere
12
fieri separacionem inter illas. Igitur locus naturalis cor-
13
pori est locus ad quem composuerimus corpora consimilia,
14
separata in locis diversis, et dimiserimus ea sue nature,
15
movebuntur omnia |57r|[V] ad ipsum locum et coniungentur in
16
illo. Locus igitur tocius est locus ad quem conveniunt omnes
17
partes tocius. Aliter inducerent nos in inconveniens quod
18
iam diximus; provenit igitur ex hoc quod mundus unus est,
19
nec est possibile esse nisi sic, et quod corpora eius dividuntur
20
in id quod petit partem, et in id quod dat partem. Quod au-
21
tem petit partem, necesse est ut sit in medio dantis partem,
22
ad hoc ut descernantur due partes per propinquitatem, et elon-
23
gacionem. Et necesse est, ut intra datorem partis, sit accep-
24
tor, quia non potest esse extra illum. Sed hoc totum innititur
25
principiis istis scilicet, quod hec corpora simplicia sunt.
26
Omne autem corpus simplex habet figuram naturalem scilicet,
27
spericam et unum locum naturalem. Manifestum est autem
28
inhanitatem non esse; provenit igitur, ex colleccione istorum
29
omnium, conclusio quam diximus. Ideo autem diximus quod
30
omne corpus habet locum naturalem, quia si dimissus fuerit
31
sine violencia, vel quiescet et tunc locus ille in quo quiescit,
32
dicetur locus naturalis ei, vel movebitur, et non erit ei facies
33
nisi ad partem in qua est suus locus naturalis sine dubio.
34
Ideo autem diximus locum eius debere esse unum, ne sequa-
35
tur inconveniens quod diximus scilicet, ut cum simplex
154
1
dimissum fuerit inter duos terminos, separentur partes
2
eius alie ad unum terminum, et alie ad alium. Si enim
3
habuerit faciem eundi ad unum, dimisso alio, profecto locus
4
ille ad quem convertit faciem est ei naturalis.
5
TRACTATUS TERCIUS
6
DE COMPLEXIONE ET DE COMPOSITIS.
7
Necesse est hic ostendere quinque speculacciones.
8
Quarum prima est scire quid sit complexio, de qua hoc in-
9
tendimus, scilicet, quod commiscentur hec elementa sic, ut
10
adinvicem agant, et paciuntur inter se, et unum commuttet
11
qualitatem alterius, quousque in toto quod provenit ex com-
12
mixtis quiescat qualitas consimlis, et hec vocatur com-
13
plexio scilicet, ut calidum diminuat frigiditatem frigidi, et
14
frigidum calorem calidi, similiter humidum sicci, quousque
15
qualitates sensibiles quas ostendimus esse accidentes formis,
16
fiant consimiles propter diminucionem suam ex accione unius
17
in aliud; forme autem, id est, virtutes que faciunt debere
18
esse has qualitates, remanent illis remanentibus recipientes
19
accionem mutuam unius in aliud. Si enim ille quatuor forme
20
destruerentur, profecto hoc esset corrupcio, non com-
21
plexacio; si enim destrueretur verbi gracia forma ignis, et
22
remaneret forma aeris, tunc hoc esset mutacio ignis in
23
aerem, non complexacio. Si autem non permutarentur
24
qualitates per succedentes continue impressiones, tunc essent
25
vicine non complexate. Ubi enim dixit |57v|[V] aristotiles [sic] quod
26
virtutes elementorum semper remanent in complexionibus,
27
non intellexit per hoc nisi virtutes agentes, quoniam re-
28
manere virtutem paciendi significaret corrupcionem; unde
29
ipse significavit per hoc quod complexio non est corrupcio ;
155
1
quomodo enim possent corrumpi? Si enim essent equalia
2
in agendo, et paciendo, tunc unum non corrumperet aliud.
3
Si autem unum vinceret aliud, remaneret vincens, et des-
4
trueretur victum, et converteretur in victorem, et omnino
5
non est medium inter substancias, sed forme sunt substan-
6
cie, que non recipiunt augmentum, nec diminucionem; sequi-
7
tur igitur ex hoc ut teneas veritatem esse complexionis, id
8
quod diximus. Complexio autem in intellectu dividitur in
9
equalem, et in inequalem. Equalem vero esse impossibile
10
est. Si enim esset, tunc corpus illius complexionis nec quie-
11
sceret, nec moveretur; si enim quiesceret in terra, tunc terra
12
vinceret. Similiter si quiesceret in aere. Si autem mo-
13
veretur ab aere ad ignem, tunc ignis vinceret; si vero movere-
14
tur ad terram, tunc terra esset vincens. Si autem quiesceret
15
in aere tunc aer esset vincens. Convenit igitur ei ut nec
16
quiescat in loco, nec moveatur ad locum quod est impossibile.
17
Speculacio secunda de prima commixtione que est inter
18
elementa, de cuius proprietatibus, et simplicitatibus, dis-
19
senssio est; scias quod terra est tres tunice; una est tunica in-
20
ferior que est in circuitu centri, et hec est propinquior simpli-
21
citati, et hec est terra pura. Super hanc est illa ad quam
22
aque confluunt que est similis luto; super hanc est tercia que
23
est facies terre, que dividitur in eam que mari tegitur, et in eam
24
que est detecta. Ei autem que est sub mari, dominatur aqua,
25
et ei que est detecta, dominatur siccitas propter calorem solis.
26
De hoc autem quod aqua non commiscetur terre, causa hec est,
27
scilicet, quod terra solet converti in aquam, et fit ibi sine
28
dubio palus, et aqua convertitur in terram, et ob hoc fit ibi
29
tumulus; terra vero dura est, non commeabilis, sicut aqua,
30
vel aer, sic ut parcium eius alie moventur ad alias, et repellat
31
a se recurvitatem, et figuretur sperice, sicut aqua, et aer, et
32
quia aqua a superioribus terre defluit ad inferiora, ob hoc
33
aliquis locorum denudatur aeri. Quod siquidem debuit
34
evenire propter curam divinam; animalia enim composita
35
nobilia egebant pasci aere, ad conservacionem (permanendum)
156
1
sui spiritus. Et necesse erat ut terrentas dominaretur in eis,
2
ad hoc ut sapienter facta subsisterent; necesse igitur fuit
3
terram denudari |58r|[V] aeri in aliquibus locis, ad hoc ut perficiatur
4
esse nobilium animalium.
5
Aer eciam est quatuor tunice. Una est quod continuatur
6
terre, in qua est aquositas ex vaporibus qui elevantur ad ipsum
7
ex vincinitate aquarum in qua alicubi est calor; terra enim
8
recipit splendorem solis, et calefit, ex quo provenit calor in
9
aerem sibi vicinum. Super hanc tunicam est alia que non est
10
immunis ab humiditate vaporali, et est minus calida. Calor
11
enim terre non provenit usque ad eam propter suam elonga-
12
cionem. Super hanc vero est alia tunica, que est purus aer,
13
eo quod nec vapor nec calor potest pervenire ad eam. Sed
14
super hanc est tunica, in qua est fumositas; fumositates enim
15
terre elevantur in aerem, et conantur ascendere ad celum
16
empireum scilicet igneum. Sunt ergo in superiore tunica
17
aeris quasi expectantes quousque ascendant, et igniantur.
18
Ignis autem non est nisi una tunica ignita, nec habet lumen
19
sicut nec aer, sed est subtilior eo. Si enim haberet colorem,
20
prohiberet videri stellas in nocte, et faceret lumen super ter-
21
ram, sicut ignes accensi in terra. Color autem candele et
22
lumen eius non fit nisi ex permixtione ignis clari cum fumo
23
tenebroso, et ex his coniunctis provenit color et lumen. Aliter
24
purus ignis non habet colorem; ubi enim ignis forcior est in
25
candela, ibi vix habet colorem ita quod videtur quasi fenestra
26
vacua, in qua non fit nisi inhanitas, et aer. Verus autem ignis
27
non est nisi ille qui est ibi. Non est autem calor ei, nisi ex
28
permixtione eius cum fumo; igitur ignis est sicut aer, qui
29
non habet lumen in se, neque colorem, sed est commeabilis,
30
et est aer ignitus.
31
Speculacio tercia de his que fiunt in hoc spacio usque ad
32
ignem, de materia vaporis; non latet quod cum sol calefacit
33
terram, mediante luce, de humido facit ascendere vaporem,
34
et de sicco fumum, et hoc palam est; de eo autem quod re-
35
tinetur de eis in occultis terre, generantur minere, et de eo
157
1
quod exuberat de eis, et conscendit in aerem, generantur que-
2
dam que necesse est dicere. Ea enim, que generantur ex
3
materia vaporis, sunt nubes, et pluvia, et nix, et grando,
4
et hiris, et rota que apparet in circuitu lune, et alia
5
huius modi; cum enim vapor elevatur de calida tunica aeris
6
ad frigidam fit gravior, et spissior propter frigiditatem, et
7
congelatur ibi et fit nubes; frigiditas enim cicius imprimit in
8
aere spissitudnem vapori calido, quam frigido in terra, quod
9
fit ob hoc quod subtiliatus est vapor per calorem; nonne enim
10
vides, quod cum aer ingreditur domum |58v|[V] calidissimam balnei
11
obscuratur ibi aer, et spissatur vapor sicut nubes? Propter
12
quod eciam in hora vespere ponimus aquam ad solem ut
13
subtilietur per calorem solis, cum volumus eam infrigidari in
14
nocte vento septentrionis. Similiter si in hyeme prohiciatur
15
aqua calida, et frigida super terram, cicius congelatur calida
16
quam frigida; hoc eciam apparet cum quis lavat faciem suam
17
aqua calida in hyeme, quia statim congelantur capilli eius,
18
quod non fieret, si esset aqua frigida. Isti autem vapores non
19
elevantur de occultis terre nisi propter id quod infusum est
20
eis de calore solis qui egressi de poris terre dilatantur, et
21
disperguntur excepto eo quod retinetur de eis sub montibus
22
duris, qui prohibet eos dispergi eo quod sic sunt montes va-
23
poribus sicut alambic, qui retinet vaporem. Cum autem re-
24
tenti fuerint in eis, fient materia minerarum. Cum
25
vero fuerint forciores, et invenerunt rimulas in montibus
26
per quas evadant, tunc magna pars vaporum elevabitur sur-
27
sum, et deinde diversificatur, quoniam si fuerit debilis, cito
28
dispergit eum calor solis, et convertet in aerem. Et ob hoc
29
raro densantur, vel coadunantur vapores, in estate set den-
30
santur (coadunantur) in nocte in hyeme sepius. Si vero
31
fuerit fortis, vel calor solis fuerit debilis, vel coniuncti fue-
32
rint utrique, tunc non aget in eum sol, et coniungetur, et ali-
33
quando adiuvat ventus ad coniungendum, quoniam compellit
34
unum ad alium, ita quod obviant sibi, et cum veniunt ad
35
tunicam frigidam, spissantur et fit aqua, et deguttat et voca-
158
1
tur pluvia, sicut vapor qui elevatus de caldario ad opertorium
2
pervenit caldarii. Et quia est ibi aliquid frigiditatis, congelatur
3
vapor in guttas. Si vero multa frigiditas acciderit antequam
4
coniungatur, et fiat gutte, congelatur, et fit sicut partes lane
5
disperse, que elevantur cum lana per arcum dilaniatur, deinde
6
descendunt sicut partes alcotoni conglobate, et vocatur nix.
7
Si vero non acciderit ei frigiditas, cum coniunctus fuerit ad
8
deguttandum, sed supervenerit calor undique, vincetur eius
9
frigiditas, et refugiet ad interiora guttarum, et congelabuntur
10
gutte, et fiet grando; et propter hoc non contingit grando nisi
11
in autumpno et vere quia coadunata est frigiditas in interiori-
12
bus eius, propter calorem circundantem sua exteriora. Sed
13
si aer fuerit factus humidus per pluviam, et humiditas eius
14
habuerit aliquantulum nitoris, fiet aer sicut speculum quem
15
qui intuebitur cum sol fuerit ei post dorsum, videbit solem
16
in illo aere, sicut videt solem in speculo. Sed si coniungitur
17
illa lux cum vapore humido, generatur ex eo hiris tricolor;
18
in qua aliquando non erit color medius, et tunc erit circu-
19
laris, ita ut elongacio parcium eius a sole sit una. Speculum
20
enim non facit videri formam, nisi cum fuerit proprius situs
21
(vel comparacio) inter |59r|[V] videntem, et visum, de quo tractatur
22
in sciencia de aspectibus. Circulus autem ideo non perficitur,
23
quoniam si perficeretur, una pars eius caderet subter terram,
24
eo quod sol est post dorsum intuentis, sicut axis versus illum
25
circulum, et est parum elevatus a terra. Unde si fuerit ante
26
meridiem, videbitur hiris in occidente. Si autem post mer-
27
idiem, videbitur in oriente. Si autem in medio celo fuerit
28
sol, tunc non potest videri nisi parvus arcus vel in hieme
29
si contigerit, et circulus circundans lunam, fiet eciam
30
propter huius modi causam. Aer enim medius inter
31
visum, et lunam, nitidus et humidus est; unde videtur luna
32
in medio eius. In quo medio si esset speculum videretur luna,
33
vel id quod videtur in speculo ab eodem loco. Si autem
34
essent multa specula in circuitu visus, et essent posita se-
35
cundum illum situm, videretur res in unoquoque speculorum.
159
1
Si autem superposita essent sibi specula, tunc videretur res
2
in toto, tunc igitur videretur circulus sine dubio. Medium
3
autem eius non videtur tenebrosum, nisi quia vapor medius
4
est subtilis qui cum apropinquat lucido, desinit, et fit talis qui
5
non videatur. Cum vero elongatur ab eo, fit visibilis, nec
6
est sicut pulvis quod videtur in radio solis, nec in umbra,
7
sed est sicut stelle que occultantur in die, et apparent in nocte,
8
et propter hoc videtur medium circuli, tamquam sit vacuum
9
a nube; hic autem circulus aliquando contingit tantum ex
10
frigiditate aeris, quamvis non sit ibi pluvia, eo quod contin-
11
git propter frigiditatem in aere aliqua humiditas, in qua non
12
est pulvis nec fumus qui prohibent nitorem illius humiditatis.
13
Speculacio quarta, de his que fiunt ex materia fumi, que sunt
14
ventus, et fulgur, et stelle que videntur cadere, et stelle cau-
15
date, et tonitruum, et coruscacio. Cum enim elevantur fumi,
16
elevantur intra vaporem, et sunt magis inclinati ad partem
17
superiorem, et sunt forcioris motus quam vapor. Si autem
18
percusserit eum frigiditas, cum elevatur, fit gravior, et rever-
19
titur, et impellit aerem cito, et movet eum fortissime, et fit
20
ventus. Ventus enim est aer qui movetur. Si autem frigi-
21
ditas non percusserit eum, elevabitur usque ad empirium et
22
ignietur ab igne, et provenit ex hoc ignis qui videtur, qui
23
quandoque apparet longus secundum quod fumus est longus,
24
et hic vocatur stella cadens; deinde si fumus fuerit subtilis,
25
vel convertetur in purum ignem, et extinguetur et non vide-
26
bitur, quia deletur; nam quia vertitur in purum ignem, ignis
27
facit eum non videri, et tunc est ignis purissimus, vel ex-
28
tinguetur, et convertetur in aerem, et fiet parvus [sic] . Si enim
29
obvi |59v|[V] averit ei frigiditas que agit in extinguendo convertetur
30
in aerem. Si vero ignis prevaluerit, purgabit fumum a cali-
31
gine, et fumus convertetur totus in ignem. Nec potest esse
32
quin fiat ibi unum horum duorum scilicet, vel ignietur, et fiet
33
purus ignis eo quod non est ibi frigiditas, sed si fuerit fumus
34
spissus, ignietur quidem, sed quia non est talis qui cito con-
35
vertatur, remanebit sic aliquamdiu, et videbitur stella caudata,
160
1
que quandoque revolvitur cum celo eo quod partes ignis
2
continue sunt cum partibus concavitatis celi. Et ideo re-
3
volvitur propter consorcium eius. Unde et fumus qui est ibi
4
in termino eius revolvitur. Vel non ignietur sed fiet sicut
5
carbo in quo extincta est flamma que erat in eo, et videbitur
6
rubicundus propter quod proveniunt in aere signa rubea.
7
Si autem est aliquid fumi a quo ablata sit rubedo, fit sicut
8
carbo, in quo extinguitur ignis omnino, et videtur tunc quasi
9
sint obscura foramina in aere; deinde si remanserit aliquid
10
fumi intra nubes, et infrigidetur, fiet tunc ventus intra
11
nubes, et commovebitur intra eas fortiter, et proveniet inde
12
sonus qui dicitur tonitruum. Si autem fuerit forcior motus
13
eius, et commocio, ignietur a calore motus aeris, et fumi, et
14
fiet ignis splendidissimus qui vocatur corruscacio. Si autem
15
id quod ignitur fuerit spissum grave, ignitum impelletur ad
16
terram ex conflictu nubium, et vocatur fulgur; fulgur autem
17
est ignis subtilis qui penetrat herbas, et res molles, sed cum
18
in res diversas offendit, sicut in ferrum et aurum, dissolvit
19
ea, ita quod dissolvit aurum in marsupio, et marsupium non
20
adhurit, et dissolvit aurum in navibus, nec adhurit homines.
21
Corruscacio autem non potest esse sine tonitruo; utrumque
22
enim ex motu est sed quia visus acutior est, ideo corruscacio
23
videtur, nec sonus provenit ad auditum aliquando. Videtur
24
corruscacio, antequam audiatur tonitruum. Visus enim ap-
25
prehendit sine tempore, sed auditus non apprehendit nisi
26
moveatur totus aer interiacens, et nisi inpressa fuerit eius
27
accio in auditum, et ob hoc cum quis viderit a longe lotricem
28
percucientem pannos cum fuste, audit sonum percussionis
29
paulo postquam viderit motum percussionis.
30
Speculacio quinta de mineris, que non generantur nisi ex
31
vapore, et fumo qui retinentur inclusi intra terram, qui cum
32
coniunguntur et permiscentur, propter suam permixtionem
33
diversam, aptantur ad recipiendum formas diversas que in-
34
funduntur eis a datore formarum. |60r|[V] Si autem prevaluerit
35
fumus in permixtione, tunc id quod provenit, erit quasi sal
161
1
amoniacum vel quasi sulphur; si vero vapor fuerit forcior, fiet
2
sicut aqua clara congelata dura, et ex hac fient lapides pre-
3
ciosi, et alabaustra (vel eruclea) et cetera huius modi. Dif-
4
ficile est autem hec igne dissolvi vel sub malleo extendi;
5
extensio enim et dissolucio vel liquefaccio fit per humiditatem
6
glutinosam vivam que vocatur unctuositas, sed quicquid humi-
7
ditatis fuit in illis, iam congelatum, et induratum est; quod
8
autem dissolvitur (liquescit) et extenditur sicut es, et plum-
9
bum, et argentum, et aurum, est id in quo sapienter est com-
10
mixtio fumi et vaporis, et calor exsiccans est minoratus in
11
substancia eius et remansit in eo humiditas unctuosa viva,
12
quod fit propter multam impressionem sui caloris, in suam
13
humiditatem in tantum quod minoratur (fracta est) eius
14
frigiditas, et permiscetur illi aqueitas, et sic remanet in eo
15
parum terrenitatis cum aeritate, et hoc est quod resolvitur
16
(vel liquescit) per ignem. Quod autem sulphureitatis est in
17
eo, advivat ignem in dissolvendo (liquescendo), et tunc facit
18
liquere humiditatem eius et nititur ascendere, sed terreitas
19
que adheret ei retrahit, et sic ex hoc quod vult ascendere, et
20
ex hoc quod retrahitur, provenit motus circularis, nec dis-
21
perguntur partes eius, eo quod sapienter facta est eius com-
22
mixtio. Si autem commixtio fuerit debilis, elevabitur vapor
23
et separabitur a gravi retrahente deorsum. Et cum preva-
24
luerit ignis, minorabitur propter separacionem vaporis ab
25
illo et fiet ut scoria sicut contingit plumbo. Quanto autem
26
unctuositas remocior fuerit a congelacione, tanto receptibilior
27
erit extensionis sub malleo; quod autem fuerit nimis congela-
28
tum, nec substinet liquere, tamen si prohiciatur super illud
29
sulphur, et aripimentum, et permisceantur cum eo, et assen-
30
tur, fiet facile ad liquendum sicut limatura ferri, et sicut
31
marcazita et atale; quicquid enim congelat frigiditas, dissolvit
32
caliditas, sicut ceram, et quod indurat caliditas, dissolvit
33
frigiditas, sicut salem qui induratur a calore communicante
34
sibi siccitate terre. Calor enim advivat siccitatem, et humi-
35
ditatem, et augmentat utraque. In quocumque autem pre-
162
1
valet aqueitas, illud congelatur frigiditate, et in quocumque
2
prevalet terreitas, illud congelatur caliditate; in quocumque
3
autem fuerint simul terreitas, et humiditas, terra autem
4
maiorem habet affinitatem calori, illud congelatur frigidi-
5
tate, et difficilius liquet sicut ferrum; ad distinguendum |60v|[V]
6
autem hec omnia sermo prolixior est necessarius, et ab hac
7
derivatum est magisterium alquimie, et alia multa preter
8
ipsam.
9
TRACTUS QUARTUS
10
DE ANIMA VEGETABILI ET ANIMALI ET HUMANA.
11
DICCIO DE ANIMA VEGETABILI.
12
Sicut permixtio fumi et vaporis facit debere esse aptacio-
13
nem recipiendi formas metallorum, sic elementis accidit com-
14
mixtio perfeccior illa, et pulcrior, et propinquior equalitati
15
et remocior a contrarietate qualitatum commixtarum. Unde
16
aptantur ad recipiendum alias formas nobiliores formis con-
17
gelatorum ita quod accidit eis vegetari, quod non fit in conge-
18
latis, et hec forma vocatur anima vegetabilis que est in arbore,
19
et in plantis; hec autem anima habet tres acciones; una est
20
nutrire per virtutem nutritivam; secunda est augmen-
21
tare per virtutem augmentativam; tercia est generare per
22
virtutem generativam. Cibus autem est corpus quod assimi-
23
latur corpori nutriendo in potencia non in effectu. Cum tra-
24
hicitur in corpus nutriendum, et tunc virtus nutritiva aget in
25
illud; virtus autem nutritiva est virtus convertens cibum
26
expoliando illum sua forma et induendo illum forma corporis
27
nutriendi, et diffunditur per omnes partes eius que adheret
28
ei, et restaurat quod resolutum est de partibus eius. Aug-
29
mentum vero est incrementum corporis per nutrimentum in
163
1
liametris eius, secundum quod convenit corpori augmentan-
2
do, quousque perveniat ad perfeccionem sui incrementi, cum
3
differencia conveniente sibi in partibus corporis augmentandi,
4
que deprimuntur, et elevantur, et circulantur, et elongantur;
5
virtus autem huius accionis vocatur augmentativa; hee au-
6
tem virtutes non apprehenduntur sensu, sed significantur ex
7
suis accionibus. Omnis enim accio eget agente, et atribuitur
8
ei nomen derivatum ab accione sua; virtus autem generativa
9
est que separat partem a corpore similem illi in potencia, et
10
aptat eam ad recipiendum formam consimilem illi, sicut
11
sperma animalis, et semen granorum. Virtus autem nutritiva
12
non cessat usque ad finem vite sed debilitatur ad ultimum
13
eo quod non valet restaurare quod resolvitur quia debilis est
14
ad convertendum corpus nutrimenti. Virtus vero augmen-
15
tativa agit usque ad tempus iuventutis, et perfeccionem cre-
16
scendi, et deinde cessat. Cum vero cessaverit augmentativa,
17
quantum ad augmentum in mensura, non quantum ad tem-
18
pus, excitabitur generativa, et confortabitur.
19
DICCIO DE ANIMA ANIMALI.
20
Si vero evenerit complexio affinior equalitati, et pulcrior ea
21
que predicta est, adaptabitur ad recipiendum animam anima-
22
lem, que perfeccior est quam vegetabilis, eo quod virtutes
23
vegetabiles sunt in ea, et insuper alie due virtutes, quarum una
24
est apprehendens et altera movens; |61r|[V] animal enim intelli-
25
gitur id quod apprehendit, et movetur voluntate; hee autem
26
sunt due virtutes unius anime, procedentes ab una radice,
27
et idcirco conectuntur acciones eorum adinvicem. Cum enim
28
fuerit apprehensio, statim sequitur desiderium, et generatur
29
motus ab eo, vel ad acquirendum, vel ad fugiendum. Virtus
30
autem movens eget voluntate, nec voluntas est, nisi ex desi-
31
derio, et appetitu; appetitus vero vel est ad acquirendum,
164
1
quo egemus ad acquirendum conveniens, per quod conservatur
2
singulare ut est cibus, vel per quod conservetur species ut est
3
cohitus. Et vocatur hic appetitus virtus desiderativa, vel est
4
ad fugiendum vel ad repellendum, qua egemus ad repellen-
5
dum contrarium conservatori, et vocatur irascibilis; timor
6
autem intelligitur debilitas virtutis irascibilis; abominacio
7
vero intelligitur debilitas virtutis desiderative. Et hec mo-
8
vent virtutem motivam, que est diffusa in musculis, et nervis
9
secundum imperium, et obedienciam ad representandum mo-
10
tum. Virtus enim que est in musculis est representans motum
11
quia huic iubetur ut moveat. Virtus vero appetativa inducit
12
ad hoc et imperat. Virtus vero apprehendens dividitur in
13
exteriorem, ut est sensus, et in interiorem ut est fantasia, et
14
estimacio, et memoralis, et cogitacio, de quarum certitudine
15
postea loquemur. Si enim bruta animalia non haberent vir-
16
tutem interiorem preter sensus, tunc cum contingeret aliquem
17
cibum nocere sibi, et statim abhorreret illum; postea iterum
18
non abhorreret commedere illum, nisi gustaret prius; primo
19
enim comedit quia nesciebat esse nocivum, et nisi remansisset
20
in memoria eius nocumentum illius, non sciret illud esse no-
21
civum, cum iterum videret illud. Illa vero memoria post
22
visum est, et olfactum, et ceteros sensus. Et nisi hoc
23
esset quod isti quinque sensus quicquid apprehendunt de
24
formis refferent ad unam aliam virtutem collectivam omnium
25
que vocatur sensus communis, contingeret hoc, ut cum videret
26
homo aliquid liquidum citrinum scilicet, mel, non apprehen-
27
deret esse dulce nisi iterum gustaret; oculus enim non appre-
28
hendit dulcedinem, nec gustus colorem; necesse est igitur esse
29
aliquod unum in quo coniungantur hec duo scilicet, color et
30
dulcedo ad hoc ut iudicetur quod citrinum dulce est. Sed
31
hoc iudicium non est oculi tantum, nec gustus tantum; nisi
32
autem esset virtus interior, contingeret quod omnis non appre-
33
henderet inimicicias lupi numquam visi ut fugiat ab eo. Ini-
34
micicie enim non videntur: hec est summa de colleccione
35
virtutum quas necesse est nunc distinguere.
165
1
DICCIO DE CERTITUDINE APREHENSIONUM EXTERIORUM.
2
Sensus tactus manifestus est qui est |61v|[V] virtus diffusa per
3
omnem cutem, et carnem per quam apprehenditur calor, et
4
frigiditas, humiditas et siccitas, duricies et mollicies, asperi-
5
tas et lenitas, gravitas et levitas; et hec virtus pertingit ad
6
partes carnis, et cutis, mediante corpore subtili quod est
7
vehiculum eius quod dicitur spiritus, et discurrit per com-
8
pagines nervorum quibus mediantibus pertingit ad partes
9
carnis, et cutis, et hoc corpus subtile non acquirit, neque ad-
10
hurit virtutem hanc, nisi a corde et cerebro, sicut postea dice-
11
tur, nisi autem convertatur qualitas cutis in simile apprehensi,
12
scilicet, in frigiditatem, vel caliditatem, vel in ceteras earum,
13
non fiet apprehendens, et ideo non apprehendit nisi id quod
14
est calidius eo, vel frigidius eo. Id autem quod est tale non
15
agit in tangentem. Olfactus fit per virtutem que est in
16
duabus carunculis cerebri que sunt similes sumitatibus
17
uberum que apprehendit mediante corpore quod patitur ab
18
odoribus, et retinet eos, vel partes odoriferorum permiscentur
19
illi corpori, sicut est aer, et aqua; non sequitur autem quod
20
partes oderiferorum permisceantur aeri. Verissimile est quod
21
aer convertitur, et recipit formam odoris, et aptatur ad re-
22
cipiendum eam a datore formarum propter coniunccionem
23
(vicinitatem) sui cum illa, non quod odor moveatur; hoc enim
24
accidenti inpossibile est. Si autem hoc non fit nisi propter
25
commixtionem parcium odoriferorum, tunc non diffundetur
26
odor multis leugis. Iam enim dixerunt greci quod quedam
27
avis, propter odorem ex cadaveribus interfectorum in quodam
28
prelio, venit a loco distante ducentis leugis, ad locum prelii,
29
in circuitu eius loci per ducentas leugas non solebat esse avis
30
illa, et hoc contingit propter fortitudinem sensuum avium,
31
et passionem aeris. Aliter non posset intelligi quod vapor
166
1
elevatus a cadaveribus possit diffundi usque ad terminum
2
illum.
3
Auditus fit per sonum. Sonus vero est quiddam quod fit
4
in aere propter undacionem accidentem aeri ex motu fortis-
5
simo proveniente ex vehementi aliquorum inter se percus-
6
sione, vel separacione. Tunc autem contingit ex percussione
7
cum concurrunt sibi fortiter duo corpora, et aer qui erat
8
inter ea excluditur violenter, tunc vero contingit ex separa-
9
cione, cum movetur aer violenter inter duo corpora que
10
separantur et fit sonus cum commotus aer pervenit usquequo
11
pervenit motus commocionis, et cum motus ille pervenit
12
ad aerem quiescentem intus inter concavitatem auris, impri-
13
matur |62r|[V] ille aer coniunctus nervo expanso in profundo con-
14
cavitatis, quemadmodum corium extenditur in timpano; fit
15
igitur ibi tinnitus, et apprehendit eum virtus attributa (sita)
16
illi nervo. Motus vero fit in aere, quasi inundacio circularis,
17
parvus, nec cessat dilatari, et deinde debilitari, quousque
18
omnino defficiat, similiter et aer. Et sicut in pelvi plena
19
aqua cum prohicitur lapis in medio eius dilatatur circulus
20
usque ad extremitates pelvis, quod mox repercussus ab eis,
21
redit ad medium. Similiter inundacio aeris cum offendit in
22
corpus durum. Aliquando repercutitur, et fit inde tinnitus
23
et propter longam percussionem diu durat sonus in pelvi, et
24
balneo.
25
Gustus autem fit per virtutem attributam nervo expanso
26
in exteriore superficie lingue, mediante humiditate suavi,
27
que nullius saporis est, et est diffusa in superficie lingue;
28
hec autem apprehendit saporem saporiferi, et convertitur
29
in illum, et coniungitur illi nervo, et sic nervus apprehen-
30
dit eum per virtutem que est in ipso.
31
Visio autem esse interpretatur apprehensio forme appre-
32
hensi scilicet, sigillacio consimilis forme in humore occuli
33
cristalleido, qui est similis grandini vel glaciei. Ipse enim
34
est quasi speculum, cui cum obviat aliquid coloratum, sigil-
35
latur in eo forma consimilis illius collorati, sicut sigillatur
167
1
forma hominis in speculo, cum fuerit medium inter ea cor-
2
pus parvum illuminatum, non quod a colorato discedat ali-
3
quid et extendatur ad oculum, nec quod radius discedat ab
4
oculo, et extendatur ad formam oppositam; utrumque enim
5
inpossibile est in visione, et in speculo; fit autem forma
6
consimilis colorati in speculo, et in oculo videntis, cum ocu-
7
lus aptatur per opposicionem propriam ad hoc ut forma
8
veniat in ipsum mediante pervio. Acquisicio autem forme
9
in oculo fit per datorem formarum; omnis eciam apprehen-
10
sio non est nisi apprehensio forme consimilis apprehenso.
11
Cum igitur imprimitur forma in cristalleide, ipsa prebet eam
12
virtuti visibili, posite in coniunccione duorum nervorum
13
concavorum, qui sunt in anteriore parte cerebri, et appre-
14
hendit eam anima. Unde si speculum haberet spiritum,
15
apprehenderet formas que fiunt in eo. Causa autem de hoc
16
quod elongacio facit aliquid videri parvum, hec est, quod
17
humor cristalleidus spericus est et spera non opponitur ali-
18
cui nisi secundum centrum. Cum enim posuerimus rotun-
19
dam superficiem, verbi gracia, sicut ancile in opposicionem
20
spere |62v|[V] speculi oculi, erit quidem oppositum oculo sic scili-
21
cet, oppositum secundum rectas lineas circundantes ancile,
22
quarum inferius dilatatur et angustatur superius, scilicet,
23
quod est iuxta oculum, et cum perveniunt ad cristalleidem,
24
fit parvus circulus in oculo. Est igitur hec opposicio secun-
25
dum figuram piramidis rotunde, cuius caput est centrum
26
oculi, et bassis eius ancile. Quanto autem plus elongatur
27
ancile, tanto fit piramis longior, et angulus striccior qui est
28
in centro oculi, et circulus parvus qui erat in superficie
29
cristalleidos, fiet minor, qui quanto fuerit minor, tanto res
30
visa videbitur minor, ita quod paulatim minuendo, perveni-
31
et ad tantam parvitatem quod virtus visibilis non appre-
32
hendet eam. Et sic res visa absentabitur a comprehendendo,
33
vel comprehensione; hec autem probacio geometrica est que
34
invenitur in libro de aspectibus quam non curavimus ponere
35
hic. Id enim quod diximus potest innuere illam, et hec
168
1
sentencia est aristotilis de hoc scilicet, quomodo fiat appre-
2
hensio; qui autem precesserunt eum, dixerunt quod necesse
3
est continuacionem esse inter sensum, et sensatum, ad hoc
4
ut fiat sensio, et dixerunt quod quia inconveniens est, ut a
5
viso discedat forma, et extendatur ad oculum, necesse est
6
ut separetur ab oculo corpus subtile quod est radius, et
7
continuetur cum viso, et hoc mediante fit visio; hoc quidem
8
est inconveniens. Quomodo enim dilatabitur oculus ad emit-
9
tenda tot corpora que dispergantur super medium mundi,
10
id est, dimidiam speram celi? Unde quia quidam medicorum
11
viderunt hoc esse absurdum, adinvenerunt alium modum,
12
dicentes quod in aere qui est continuus oculo, fit inpressio
13
propter exitum parvi radii ab oculo. Et quia colligati sunt
14
radius, et aer, fiunt ambo quasi unum quid, cicius quam in
15
ictu oculi, et sic coniuncti, fient unum instrumentum viden-
16
di; hoc autem multis modis ostenditur esse inconveniens,
17
uno quod si aer fieret instrumentum videndi, sic ut ipse
18
faciat videre, tunc quociens essent multi videntes, oporteret
19
ut qui esset inter eos debilior visu, confortaretur ad appre-
20
hendendum, quamvis radius eius esset debilis ad converten-
21
dum aerem, eo quod isti multi radii qui essent colligati cum
22
aere, adiuvarent debilem multis radiis visionum, sicut adiu-
23
vatur fortitudine luminis candele. Si autem forma visa non
24
apparet in aere, sed in oculo, et mediante aere, contingit
25
in eo, tunc quid est opus radium exire. Aer enim continuus
26
est cum corpore oculi, et res visa continua est aeri, et ideo
27
oportet ut aer afferat formam sine radio.
28
Secundus est quo falsificatur sentencia de radio. Inpossi-
29
bile est enim quin radius sit vel accidens, et tunc impossibile
30
esset illum |63r|[V] moveri, vel corpus, et sequeretur ex hoc simi-
31
liter impossibile. Si enim radius qui exit ab oculo non
32
remaneret continuus cum oculo, et extensus sicut linee, non
33
ageret in oculum. Si vero remaneret coniunctus, oporteret
34
illum dispergi, et apprehendere rem dispersam. Oporteret
35
enim eum esse ut lineam quam cum ventus inpelleret, vel
169
1
intorqueretur ad alia loca, et tunc propter impulsionem
2
venti oporteret videre id quod non est oppositum ei, vel
3
interrumperetur vento, et interumperetur eius continuacio,
4
et sic prohiberetur visio.
5
Tercius est quod si aliquid discederet ab oculo quod obvi-
6
aret viso, illud apprehenderet visum, non minus longe posi-
7
tum quam prope positum eodem modo; obvians enim co-
8
equatur obviato, et hoc non variatur propter elongacionem,
9
nisi posuerimus illud opponi secundum formam piramidis,
10
sicut diximus; nec est possibile dici ut radius offendat in
11
aliquod eius quod elongatur procul; totum enim videt illud
12
quod videtur eciam et maius magis videt illud aliquando
13
secundum aliquam disposicionem; hee igitur sunt appre-
14
hensiones exteriores, que vero apprehenduntur ab his, sunt
15
colores, odores, sapores, soni et quod dicitur de tactu et
16
mediantibus istis apprehenduntur alia quinque scilicet,
17
magnitudo, et parvitas, et elongacio, et propinquitas, et
18
numerus rerum, et figura sicut est circulus, et quadratura,
19
et motus, et quies, et plus erratur in istis sequentibus quam
20
in illis radicibus.
21
DICCIO DE SENSIBUS INTERIORIBUS.
22
Scias quod sensus interiores quinque sunt eciam,
23
scilicet, sensus communis et virtus imaginativa, et
24
cogitativa, et virtus estimativa, et virtus memorialis;
25
sensus vero communis est sensus a quo omnes isti quinque
26
derivantur, et ad quem omnis eorum inpressio renunciatur,
27
et in quo omnes coniunguntur, et sic sunt quasi omnes sint
28
suggentes ipsum; si enim nil esset in nobis in quo coniun-
29
gerentur albedo et sonus, nesciremus hoc album esse id cujus
30
sonum audivimus. Coniunccionem autem albedinis, et soni,
170
1
non apprehendit oculus nec auris. Imaginativa est virtus
2
retentiva eius quod impressum fuit sensui communi. Reti-
3
nere autem aliud est quam recipere; unde aqua recipit
4
formam, et figuram, sed non retinet eas. Auditus vero re-
5
cipit per virtutem levitatis, et retinet per virtutem siccitatis.
6
Si autem contingerit impediri anteriorem partem cerebri,
7
destruetur retencio fantasiarum, et sequetur oblivio forma-
8
rum. Estimativa est virtus apprehendens de sensato quod
9
non est sensatum sicut ovis apprehendit inimicicias lupi;
10
hoc autem non fit per oculum, sed per aliam virtutem, que
11
hoc est brutis animalibus, quod est intellectus homini. Me-
12
morialis vero est conservatrix |63v|[V] harum intencionum, quas
13
apprehendit estimativa, et ideo est archa intencionum sicut
14
imaginativa, conservatrix formarum est archa formarum,
15
et hec due scilicet, estimativa, et memorialis sunt in poste-
16
riore parte cerebri. Communis vero et imaginativa sunt in
17
anteriore parte cerebri. Cogitacio vero est virtus in medio
18
cerebri, cuius est movere, non apprehendere; perquirit enim
19
nunc de his que sunt in archa formarum, nunc de his que
20
sunt in archa intencionum, quoniam fixa (sita) est inter eas,
21
et operatur in his duabus componendo, et dividendo tantum;
22
ymaginat enim aliquando hominem cum duobus capitibus,
23
vel aliquid cuius medietas fit forma equi, et medietas forma
24
hominis, et alia huiusmodi; non est autem eius adinvenire
25
formam absque precedenti exemplo, sed ea que disiuncta
26
sunt in fantasia coniungit, et coniuncta disiungit; hec autem
27
in homine solet vocari cogitativa. Cogitativa autem secun-
28
dum veritatem est racio, sed fantasia instrumentum est
29
cogitacionis, non quod ipsa sit cogitativa. Sicut enim
30
aptate sunt cause quibus possit moveri oculus in sua conca-
31
vitate ad partes diversas, ut per hoc expandatur visus ad
32
inquirendum occulta, et parva; similiter aptate sunt cause
33
quibus acquirantur intenciones que sunt reposite in duabus
34
archis; natura igitur huius virtutis est moveri, nec cessat
35
eciam in dormiendo, et de natura habet velociter moveri ad
171
1
id quod est sibi conferibile, vel propter similitudinem, vel
2
propter contrarietatem, vel propter hoc quod iam erat
3
coniunctum ei casualiter quando venit in fantasiam, et de
4
natura habet conformare, et gesticulari. Quod enim tuus
5
intellectus dividit in partes, hec assimilat arbori habenti
6
multos ramos, sed quod tuus intellectus ordinat gradatim
7
ipsa assimilat rebus arduis, et scalis, per hanc recordatur
8
homo oblitorum; hec enim non cessat perquirere de formis
9
que sunt in imaginativa, et movetur de forma ad formam pro-
10
pinquam, quousque offendit in formam propter quam appre-
11
henditur intencio oblita, qua mediante recordatur eius quod
12
oblitus fuerat. Comparacio autem illius forme ad presentandum
13
id quod est propinquum, et pendet ex eo, est sicut comparacio
14
medii termini ad conclusionem, quo mediante aptatur homo
15
recipere conclusionem; hee igitur sunt virtutes exteriores, et
16
interiores, omnes iste sunt instrumenta, quoniam virtus mo-
17
tiva non est nisi ad inquirendum quod prodest, vel ad repel-
18
lendum quod obest. Apprehendentes vero non sunt nisi ex-
19
ploratores inquirentes que refferant. Et imagina |64r|[V] tiva et
20
memorialis sunt ad retinendum ea que refferuntur; fantasia
21
vero est ad representandum ea postquam absentata fuerint;
22
necesse est igitur esse aliquam radicem cuius hec omnia sint
23
instrumenta, et in qua coniungantur, et cui sint subiecta, et
24
per quam habent esse, et hec radix dicitur anima, que non
25
est corpus; omne enim membrum corporis est eciam instru-
26
mentum aptatum propter intencionem anime, ad quam recur-
27
rit; igitur necesse est esse animam cuius sunt instrumenta hee
28
virtutes et hec membra.
172
1
DICCIO DE ANIMA HUMANA.
2
Cum commixtio elementorum fuerit pulcrioris, et
3
perfeccioris equalitatis, qua nichil possit inveniri sub-
4
tilius, et pulcrius sicut est sperma hominis, cuius ma-
5
turitas venit in corpus hominis ex cibis qui sunt sub-
6
tiliores cibis animalium, et cibis vegetabilium, et ex virtu-
7
tibus et mineris que sunt pulcriores virtutibus, et mineris
8
animalium, tunc fiet apta ad recipiendum a datore formarum
9
formam pulcriorem formis que est anima hominis; huius
10
vero anime humane sunt due virtutes, una operans, et altera
11
sciens; virtus vero sciens dividitur in virtutem speculativam,
12
sicut est hec sciencia, quod deus unus est, et mundus cepit;
13
et in activam per quam acquirimus scienciam alligatam nos-
14
tris operibus, sicut sciencia, quod quia iniuria turpis est
15
ideo non est facienda. Et hec activa aliquando est univer-
16
salis sicut hec quam diximus, aliquando singularis, sicut
17
hoc quod dicitur quod Petro non debet fieri iniuria. Virtus
18
vero operans habetur per innuicionem [sic] virtutis scientis
19
que est speculativa alligata corpori, et hec operativa vocatur
20
intellectus activus; dicitur autem intellectus sed equivoce;
21
non enim per illam fit apprehensio sed motus tantum, secun-
22
dum quod intellectus discernit, sicut enim virtus motiva
23
animalis non est nisi ad acquirendum, vel fugiendum, sic
24
eciam virtus operans est in homine, sed eius inquisicio est
25
intellectualis scilicet, de hoc quod est bonum, rectum, utile,
26
sine quavis statim sit molestum adeo quod voluntas animalis
27
fugiat ab ipso; anima vero humana habet duas facies, unam
28
ad partem superiorem que est vastitas superior eo quod ab
29
illa acquirit sciencias, nec habet anima virtutem speculati-
30
vam, nisi respectu illius partis cuius debitum erat, ut semper
31
reciperet; et aliam faciem ad partem inferiorem scilicet, ad
173
1
regendum corpus, et virtutem activam non habet nisi propter
2
hoc. Non potest autem exponi quid sit virtus intellectualis
3
humana, nisi dicatur certitudo apprehensionum, et divisi-
4
onum, ut manifestetur per hoc, quod |64v|[V] illa virtus non est
5
exiens ab eis, nec est addens eis. Dicam igitur quod iam
6
predictum est scilicet, quod apprehensio non est nisi percep-
7
cio forme apprehensi; hec autem percepcio fit secundum
8
ordines. Quorum primus est apprehensio visus qui appre-
9
hendit hominem, verbi gracia, non expoliatum, sed appre-
10
hendit cum eo colorem proprium, et situm proprium, et men-
11
suram propriam. Que licet non essent ipsa eadem, ille ta-
12
men esset homo; non enim ille est homo propter hec, quo-
13
niam hec accidencia sunt extranea homini; non est autem
14
visui virtus expoliandi humanitatem ab his que extrinsecus
15
adveniunt, et extranea sunt. Deinde ex hoc advenit forma
16
in fantasiam coequalis forme vise secundum situm, et men-
17
suram, et colorem, nullo modo expoliata ab accidentibus,
18
nec differt hoc fantasia a visione, nisi in uno scilicet, quod
19
si corpus visum desineret esse, vel absentaretur, destrueretur
20
quidem forma (visio) visa. Sed quamvis destrueretur res
21
visa, non tamen destrueretur forma eius remanens in fan-
22
tasia scilicet, in virtute que vocatur imaginativa, et ideo
23
aliquantulum separatur hec a materia, quoniam non indiget
24
esse eius, vel presencia eius, sed quia forma consimilis se-
25
cundum situm eius, et secundum mensuram, et parvitatem,
26
et magnitudinem eius venit in illam; idcirco non potuit
27
venire nisi in instrumentum corporale, eo quod partes rei
28
terminabilis mensura et extremitatibus non deprehendun-
29
tur nisi in corpore, sicut forma non deprehenditur nisi in
30
speculo quod est corpus; hec enim due virtutes corporales
31
sunt. Estimativa est virtus qua apprehenditur intencio de
32
sensibilibus sicut inimicicie gatti [sic] adversus murem, et
33
lupi adversus ovem, et amor ovis circa agnum filium suum;
34
hoc igitur eciam pendet ex materia eo quod si ponatur non
35
esse apprehensio forme lupi sensibilis, non intelligetur esse
174
1
apprehensio huiusmodi. Unde eciam est hec corporalis
2
quia pendet ex rebus extraneis a veritate apprehensi, que sunt
3
aliquid aliud supra quiditatem eius non abstracta ab ipso.
4
Constat autem nos apprehendere humanitatem per diffini-
5
cionem eius, et veritatem sic ut nichil extraneum apprehen-
6
damus cum ea. Quam si non apprehenderemus per se, non
7
iudicaremus de homine, quod mensura, et situs, et color essent
8
extranea, et accidencia quantum ad ipsum esse, quia non sunt
9
de quiditate eius; in nobis igitur est virtus apprehendens
10
quiditatem, non cum his accidentibus, sed nudatam ab omni
11
re nisi ab humanitate, et apprehendimus nigredinem absolute,
12
nudatam ab omni nisi a nigretudine; similiter de ceteris in-
13
tencionibus, et hec virtus vocatur in |65r|[V] tellectus; hec autem
14
nudata, id est, abstracta, fantasia non valet apprehendere;
15
non enim possumus imaginare hominem, nisi secundum quod
16
est prope vel procul a nobis, vel secundum mensuram ali-
17
quam parvitatis, vel magnitudinis, sedentem vel stantem,
18
nudum vel indutum, que omnia extranea sunt a quiditate
19
hominis. Igitur hec apprehensio non est imaginacioni, neque
20
visui, et tamen est igitur ipsa est alterius virtutis, et ipsa
21
est que queritur, que vocatur intellectus; hec virtus est qua
22
apprehendit homo sciencias ignotorum mediante medio ter-
23
mino in credulitatibus, et mediante descripcione, et diffini-
24
cione in immaginacionibus. Sed apprehensiones eius sunt
25
universales, eo quod sunt abstracte; igitur comparacio eius
26
ad unumquodque singularium intencionis una est; non est
27
autem hec virtus in ceteris animalibus; unde omnes alie
28
species animalium sunt eiusdem cursus in suis moribus, nec
29
animadvertunt ingenia ad evadendum id ad quod inducun-
30
tur, nec est eis, nisi quantum opus est eis. Ipsis enim est
31
propria natura animadvertendi, et obsequendi, igitur pro-
32
prietas hominis in qua non communicant ei alia animalia est
33
intellectus, et credulitas de universalibus. Cuius est invenire
34
ignotum per notum, et artes per artificia, et cetera ab his.
35
Et hee due virtutes cum ceteris virtutibus sunt uni anime
175
1
sicut predictum est; deinde dicemus quod virtus intelligi-
2
bilis habet ordines, et secundum eos, habet diversa nomina.
3
Primus ordo est, cum nichil adhuc de intelligibilibus habe-
4
tur presens in effectu, nisi tantum aptitudo recipiendi, sicut
5
in puero, que vocatur intellectus materialis, et intellectus in
6
potencia; deinde apparent in ea due species formarum in-
7
telligibilium; una est eorum que sunt prima, et vera, ad
8
que inducit eum natura eius ut inprimatur in eis sine in-
9
quisicione.
10
Secunda est maximarum quas recipit auditus sine specu-
11
lacione, sicut iam ostendimus; maximarum autem que magis
12
necessarie sunt in scienciis et operibus, ille sunt manifesti-
13
ores, et cum hoc fuerit vocabitur intellectus in habitu scili-
14
cet, quia iam potens est acquirere intelligibilia per specula-
15
cionem si voluerit; deinde cum aliqua de intellectis specula-
16
tivis acquiruntur in ea, tunc si acquirit ea meditando, voca-
17
tur intellectus in effectu; tunc enim non est quasi sapiens
18
oblitus cogniti, sed potens scire cum voluerit. Si autem
19
forma sciti fuerit presens suo intellectui sine inquisicione, et
20
meditacione, vocatur illa forma intellectus acquisitus scili-
21
cet, sciencia acquisita ex aliqua causarum divinarum que
22
vocatur angelus, vel intelligencia agens, sed hee apprehen-
23
siones non possunt apprehendi instrumento corporali, sicut
24
nec apprehensiones sensuum |65v|[V] exteriorum, et interiorum
25
possunt apprehendi, nisi instrumento corporali; apprehen-
26
sor autem horum intellectorum universalium est anima que
27
est substancia existens per se, que non est corpus, nec in-
28
pressa in corpore, nec perit, pereunte corpore, sed remanet
29
vivens in perpetuum, vel leta, vel tristis. Quod autem absque
30
corpore fiat apprehensio intelligibilis significatur decem
31
rebus que sunt fortissima signa, quorum septem sunt signa
32
que precedunt, et tria sunt probaciones necessarie.
33
Primum est quod sensus apprehendentes cum instrumen-
34
to corporali, cum in instrumento acciderit aliquod nocumen-
35
tum, vel non apprehendent, vel debilitatur eorum apprehen-
176
1
sio, et errant in illo. Secundum est quod sensus non ap-
2
prehendunt instrumenta sua, quoniam visus nec apprehendit
3
se, nec instrumentum suum. Tercium est quod si esset in
4
eo qualitas aliqua non apprehenderet eam, numquam enim
5
apprehendit, nisi quod est preter se in tantum, quod malicia
6
eciam complexionis cum fuerit firma in corpore, totaliter
7
sicut ethica, non apprehendet calorem suum virtute sui tac-
8
tus. Quartum quod non apprehendit se ipsum; estimacio
9
enim si vellet estimare se ipsam scilicet, estimacionem, hoc
10
non esset ei possibile. Quintum est quod cum apprehendit
11
aliquid forte non potest statim apprehendere debile post
12
illud, nisi post aliquantulum temporis; non enim auditur
13
sonus debilis statim post maximum tonitruum, nec color
14
debilis post clarissimum, nisi post aliquantulum temporis,
15
nec apprehenditur tenuis dulcedo post fortem dulcedinem,
16
propter infeccionem corporis ab allo forti apprehenso. Sex-
17
tum est quod si forte apprehensum subito supervenerit, ledi-
18
tur instrumentum, vel destruitur; leditur enim oculus a
19
fortitudine radii, et leditur auditus sonitu vehementi. Sep-
20
timum est quod virtutes corporales debilitantur post quad-
21
raginta annos, scilicet, cum debilitatur complexio corporis;
22
hoc autem totum fit e converso in virtute intelligibili, quo-
23
niam apprehendit se ipsam, et apprehendit apprehensionem
24
suam scilicet, qualitatem suam, et apprehendit id quod
25
ponunt esse instrumentum eius scilicet, cor et cerebrum, et
26
apprehendit debile post forte, et occultum post manifestum.
27
Et confortatur post 40 annos in plerisque. Si quis au-
28
tem dixerit quod virtus eciam intelligibilis impeditur ab ap-
29
prehendendo propter infirmitatem que est in complexione cor-
30
poris, dicetur quod impedimentum eius cum impeditur eius
31
instrumentum, non significat quod ipsa non habeat accionem
32
in se ipsa, sed potest concedi quod instrumentum agat in ea
33
duobus modis, uno |66r|[V] quia cum leditur instrumentum, occu-
34
patur anima circa curam eius, et retrahitur a parte intelligi-
35
bilium. Anima enim cum occupatur a timore non apprehen-
177
1
det delectacionem, nec cum occupatur ab ira, apprehendit
2
dolorem. Cum vero occupata fuerit circa aliquam senten-
3
ciam intelligibilem, tunc in ora illius occupacionis non appre-
4
hendet aliquid aliud. Cum igitur occupatur circa unum,
5
retrahitur ab alio. Verisimile est igitur quod occupetur
6
circa debilitatem instrumenti, eo quod necesse est illud cu-
7
rari. Alio quia aliquando virtus intelligibilis in principio,
8
eget instrumento corporali, deinde potest adimplere suam
9
accionem post ipsum, sicut qui iturus ad aliquam terram,
10
eget vehiculo, sed cum pervenerit, non eget eo. Igitur si
11
aliqua est eius accio absque instrumento, illa significat quod
12
agit per se ipsam. Unde licet mille acciones eius impedian-
13
tur propter lesionem instrumenti, tamen potest concedi hoc
14
contingere propter has duas causas; igitur non habuit ille
15
racionem opponendi hoc.
16
Octavum est demonstracio de hoc, quod sciencia abstra-
17
cta universalis non potest esse ut existat in corpore; omne
18
enim corpus divisibile est; quod vero non est divisibile non
19
existit in re divisibili; sciencia autem non est divisibilis;
20
igitur non existit in corpore. Istis quidem proposicionibus
21
nemo potest contradicere. Quod autem corpus sit indi-
22
visibile ut athomus, iam destructum est; sciencia igitur non
23
existit in eo. Sed si existit in corpore divisibili, tune diffun-
24
ditur in illud sicut calor et color, et cum dividitur illud
25
eorpus, dividitur eciam sciencia cum eo. Sciencia vero una
26
de uno scito non dividitur; non enim est in eo unum et
27
aliud ullo modo; igitur impossibile est ipsam esse in cor-
28
pore. Si quis autem opposuerit dicens, cur dixistis una
29
sciencia non dividitur, respondebitur ei, quod sciencia intelli-
30
gibilis expoliata, vel est sciencia in qua non potest putari
31
esse multitudo, vel receptibilis divisionis, sicut est sciencia
32
de esse simpliciter, et sciencia de unitate tantum. Et quia
33
in hoc scito non est aliud, et aliud, nec igitur in sciencia
34
eius, quoniam sciencia exemplum est coequale scito; vel est
35
sciencia in qua putatur esse multitudo, sicut est sciencia de
178
1
denario, et sciencia de homine qui constat ex animali, et
2
racionali, quod est genus eius, et differencia; fortassis enim
3
putabit quis quod in sciencia de denario sunt partes, eo quod
4
denarius habet partes, sed hoc est inconveniens. Denarius
5
enim in quantum denarius est non habet partem, quoniam
6
quod infra denarium est, denarius non est; non enim est
7
sicut aqua, que cum dividitur, unaquaque pars eius aqua
8
est, sed est sicut capud, verbi gracia, |66v|[V] quod unum est omni
9
homini non habens partes, cuius tamen partes sunt caro, et
10
os, et sanguis quorum nullum est capud. Et sicut caro aut
11
pars eius est, et est divisibilis. Capud autem in quantum
12
capud est divisibile non est; omne vero scitum, nisi unum
13
fuerit secundum hunc modum unionis, non erit unum sci-
14
tum; homo eciam unum scitum est. Ipse enim in quantum
15
homo est unum quid est, et una est forma eius, propter cuius
16
unitatem, ipse intelligitur unus homo. Est igitur unum non
17
recipiens divisionem. Verum tamen inducemus adhuc eciam
18
probacionem communem ad ostendendum impossibile esse,
19
scienciam dividi. Quoniam si sciencia divideretur in corpore
20
propter divisionem corporis, tunc una suarum parcium esset
21
vel diversa a toto, vel non diversa; si autem in aliquo non
22
esset diversa a toto, tunc pars omnino esset sicut totum,
23
quod est inconveniens, quia tunc non esset pars. Si vero
24
esset diversa, tunc necessario vel esset diversa ut species a
25
specie, sicut figura diversa est a colore, et hoc ibi incon-
26
veniens est, quoniam figura non est intra colorem, cum
27
omnis pars sit intra suum totum, vel licet sit existens intra
28
ipsum, esset diversa sicut animal diversum est ab homine,
29
que est diversitas generis a specie quamvis genus est intra
30
speciem; vel esset diversa, sicut unum diversum est ad
31
decem; falsum est autem quod sit diversa sicut genus a
32
specie; hoc enim induceret, quod sciencia de animali esset
33
in una parte, et sciencia de racionali in alia parte. Et quia
34
in sciencia de neutro eorum consisteret tota sciencia de
35
homine, tunc sciencia nulla haberetur de homine. Adhuc
179
1
eciam si poneremus unam duarum parcium sursum, verbi
2
gracia, et aliam deorsum, tunc sciencia de genere cui illarum
3
appropriabitur et cum una illarum meruit esse subiectum
4
generis, et alia subiectum differencie? Adhuc eciam quamvis
5
componatur homo ex animali, et racionali, non tamen com-
6
poneretur animal ex rebus tendentibus in infinitum, sed per-
7
venientibus ad unum primum. Alioquin sequeretur quod
8
nil posset sciri nisi post sciencias infinitas, et hoc esset in-
9
possibile. Si autem esset diversa in quantitate sicut unum
10
ad decem, tunc necesse esset ut pars illa, vel esset sciencia,
11
vel non. Si autem non esset sciencia, sequeretur tunc quod
12
sciencia esset ex partibus que non sunt sciencie, quod idem
13
esset quasi ex partibus que sunt figure, proveniret nigredo,
14
quod est inpossibile. Si autem esset sciencia, tunc scitum
15
eius, vel esset suum scitum tocius et sic equaretur pars toti,
16
vel esset aliud scitum et sequeretur inconveniens quod
17
sciencia tocius sciti esset preter scienciam parcium, et sic
18
non proveniet ex sciencia de figura, et de nigredine, sciencia
19
de mensura quamvis sint sciencie parcium tocius sciti;
20
iam ergo posuimus verbum de scito |67r|[V] quod non habet partem
21
ex quo significatur quod scienciam dividi inpossibile est.
22
Nonum est probacio de hoc quod intellectum abstractum
23
quod fit in anima hominis sicut predictum est abstractum a
24
situ, et mensura; necesse est ut eius abstraccio vel sit
25
respectu eius in quo fit, scilicet, anime, vel respectu eius
26
a quo venit; falsum est autem esse respectu eius a quo
27
venit; homo enim non offendit in diffinicionem hominis, vel
28
eius veritatem, nec apprehendit in suo intellectu nisi de
29
homine singulari qui habet mensuram et scitum proprium.
30
Sed intellectus abstrahit eum a mensura et situ, et sic re-
31
manet abstractus a mensura, et situ, quoniam id in quo fit
32
separat illum a situ, et ab aliis huiusmodi. Alioquin quic-
33
quid existit in habente situm, et mensuram, propter illud
34
eciam habet situm, et mensuram sine dubio.
35
Decimum est quia id quod ponunt instrumentum intellec-
180
1
tus, ut cor, et cerebrum intellectus potest illud apprehendere.
2
Sed cum apprehendit, nichil aliud est apprehensio eius quam
3
acquisicio forme; hoc enim intelligitur de omni apprehen-
4
sione; forma vero acquisita necesse est ut sit, vel ipsa
5
eadem forma instrumenti que presens est, vel alia numero
6
ab ea sed consimilis; falsum est autem ut sit ipsamet forma
7
instrumenti, quia enim ipsa semper est in instrumento opor-
8
teret tunc ut semper esset apprehendens instrumentum: non
9
est autem sic. Aliquando enim non recordatur instrumenti,
10
aliquando pretermittit illud; pretermittere autem quod
11
semper presens est, inpossibile est. Si vero fuerit alia nu-
12
mero ab ea, vel subsistet in ipsa eadem virtute, et non in
13
corpore, scilicet instrumento ex quo significabitur quod sit
14
existens per se, et non in corpore, vel subsistet insimul in
15
corpore ita quod hec forma alia numero simul sit in ipsa
16
eadem virtute, et in corpore quod est instrumentum, et est
17
talis quale est corpus quod est instrumentum, et sequetur
18
ex hoc quod due forme consimiles coniungantur in uno
19
corpore, quod est inconveniens, sicut si coniungerentur due
20
nigredines in eodem subiecto. Iam autem ostendimus quod
21
dualitas non fit nisi propter distinccionem; hic autem non
22
est distinccio. Unde si nullum accidens dicitur de una ea-
23
rum quod non dicetur de alia, tunc una est alia et est identi-
24
tas inter eas. Ostensum est igitur illud esse inconveniens.
25
Significacio undecima; iam premisimus quod omnis vir-
26
tus corporalis non est nisi virtus super rem finitam. Sed
27
virtus super rem infinitam non est in corpore. Virtus vero
28
intelligibilis est virtus super formas intelligibiles, et corpo-
29
rales, et ceteras que infinita sunt, quoniam id quod potest
30
apprehendere |67v|[V] intellectus de numero, et de intellectis omni-
31
bus, infinitum est. Impossibile est igitur ut hec virtus sit
32
corporalis. Ad demonstracionem autem quod anima non
33
perit cum pereunte corpore, adiciemus eciam quod ipsa
34
incipit in corpore. Si enim anima esset ante corpus, tunc
35
vel essent anime multe, vel una; falsum est autem quod sint
181
1
multe. Multitudo enim non est nisi propter diversitatem,
2
et alietatem que sit ex accidentalibus. Interim autem dum
3
non sunt materie que accidunt eis ex quibus provenit diversi-
4
tas, tunc non potest intelligi inter eas diversitas. Si autem
5
fuerit una, hoc eciam impossibile est, quoniam in corporibus
6
multe sunt. Unum autem non fit multa, nec multa unum,
7
nisi habeat spacium et mensuram ad hoc ut aliquando con-
8
tinuentur, et aliquando separentur. Quod autem multe sunt
9
in corporibus, significatur per hoc quod aliquando non quic-
10
quid scit Iohannis, scit Petrus. Si autem anime eorum
11
essent una, tunc idem non esset eidem anime cognitum, et
12
ignoratum. Dicemus ergo quod quamvis ipse fiant cum
13
corporibus, non tamen fiunt propter corpus; predictum est
14
enim quod corpus non potest esse causa fiendi aliquid de
15
nichilo, multo minus fiendi id quod non est corpus; causa
16
autem earum est dator formarum, qui est substancia intelli-
17
gibilis eterna; remanet autem causatum, remanente sua
18
causa. Ille autem substancie semper permanent. Si quis
19
autem opposuerit quod sicut ad incipiendum esse eguit cor-
20
pore, similiter ad remanendum eget corpore, dicetur quod
21
non eget corpore, nisi hac condicione ut incipiat esse non
22
causa. Corpus enim est sicut rete, per quod venatur de
23
causa hoc causatum; postquam autem venitur ad esse, medi-
24
ante rete, tunc non est opus ut rete remaneat. Modus autem
25
quo corpus est condicio anime, et non causa, hic est quod si
26
a causa veniret anima, tunc anima esset una, vel due, vel
27
infinite in unoquoque momento; hoc autem totum impossi-
28
bile est. Quoniam unus numerus non est dignior alio nume-
29
ro, quantum ad hoc, nec est eleccio inter numeros. Si autem
30
creasset unam tantum, non est autem proprietas ei creare
31
unum tantum, quoniam eque possibile est secundam fieri ab
32
ea, sicut et primam; postquam igitur non est possibilius id
33
quod est quam id quod non est, tunc remansit firmum, ani-
34
mam non esse, antequam aptetur sperma ad hoc ut fiat in-
35
strumentum anime circa quod ocupetur. Unde factum est
182
1
dignius eam esse quam non esse, et est proprius nu-
2
merus earum secundum numerum spermatum aptatorum
3
in uteris. Et hec est condicio incipiendi esse quia pocius
4
est esse quam non esse, et post esse remanet cum sua causa,
6
non propter corpus quod fuit condicio eius. |68r|[V]
7
Probacio autem ad destruendum sentenciam eorum qui
8
dicunt animas intrare alia corpora hec est, quod anima cum
9
dimittit regere corpus propter destruccionem complexionis,
10
et inpossibilitatem recipiendi regimen, necesse est ut vel
11
occupetur circa regimen lapidis, vel ligni, et eius quod non
12
est aptum recipere regimen, et sic est ei anima, quod est
13
impossibile; vel ut occupetur circa regimen spermatis quod
14
aptatum est recipere regimen, scilicet, sperma hominis, vel
15
animalis, sicut quidam putaverunt, quod est inconveniens;
16
omne enim sperma quod aptum est recipere animam, mere-
17
tur adventum anime a substancia intelligibili, que est princi-
18
pium animabus merito quidem naturali nom casu, vel elecci-
19
one. Sequeretur enim tunc quod aliquando due anime conve-
20
nirent in uno corpore, quod est inconveniens. Aptitudo
21
enim spermatis ad recipiendum lumen anime a datore anima-
22
rum, talis est quasi aptitudo corporis ad recipiendum lumen
23
solis cum nichil est interpositum. Si autem nichil est inter-
24
positum, et fuerit ibi candela presens, tunc candela, et sol
25
lucebunt simul, nec prohibebitur lumen solis propter lumen
26
candele. Similiter non prohibetur sperma aptari ad reci-
27
piendum animam a principio suo quamvis aliqua anima sit
28
in mundo non occupata circa corpus; tunc enim sequeretur
29
duas animas coniungi in uno corpore: nullus autem hominum
30
est qui non percipiat se habere unam animam. Igitur ani-
31
mas de suis corporibus egressas ad alia transire corpora
32
inconveniens est.
183
1
TRACTATUS QUINTUS.
2
Tractatus Quintus de eo quod fluit in animam ab in-
3
telligencia agente. Non est dubium quod consideracio de intel-
4
ligencia agente pertineat ad divinorum tractatum, in quo pre-
5
dictum est, et quod intelligencia est, et que est eius proprie-
6
tas; hic autem non consideramus de ea secundum quod ipsa
7
est modo, sed secundum quod imprimit in animas, nec est
8
hic consideracio de ea secundum quod imprimit in animas,
9
sed secundum quod anima imprimatur per eam. Dicamus
10
ergo in hoc tractatu primo, quomodo anima significat esse
11
intelligenciam agentem, deinde quomodo fluit sciencia in
12
animam ab ipsa, deinde quomodo beatificatur anima per eam
13
post mortem, et deinde quomodo punitur anima que separa-
14
tur ab ipsa pravis moribus, deinde de causa vere visionis,
15
deinde de causa false visionis, et deinde de causa eius quod
16
anima apprehendit scienciam occultorum per aplicacionem
17
sui cum seculo scienciarum. Deinde de causa presentandi,
18
et cernendi in vigilando formas que non habent esse extra.
19
Et deinde de intencione prophecie, et miraculorum, et de
20
ordine eorum, et deinde quod prophecie sunt, et quomodo
21
opus est eis. Hec igitur sunt decem. |68v|[V]
22
Primum est quomodo anima significat esse intelligenciam
23
agentem. Anima humana est sciens intellectorum abstracto-
24
rum et intencionum universalium in principio puericie, set
25
in potencia, postea vero fit sciens in effectu; omne autem
26
quod exit de potencia ad effectum, eget causa qua trahatur
27
ad effectum; hec igitur anima eget causa. Impossibile est
28
autem ut ista causa sit corpus; corpus enim non potest esse
29
causa eius quod non est in corpore, sicut predictum est.
30
Scire vero intelligibiles constituuntur per animam que non
31
est corpus, nec inpressa corpori, quoniam non intrat locum,
184
1
nec terminum ad hoc ut vicinetur ei aliud corpus, vel opona-
2
tur ei, et agat in illud. Igitur causa eius est substancia nuda
3
a materia, quod intelligitur de intelligencia agente. Sensus
4
enim de intelligencia non est nisi quod est nudum. Sensus
5
vero de agente est, quia semper est agens in animas incessan-
6
ter. Et hec omnino est de numero substanciarum intelli-
7
gibilium, de quibus iam certificatum est in tractatu divino-
8
rum. Que autem dignior est ex omnibus illis ut hoc attri-
9
buatur ei est intelligencia, que est ultima decem intelligenti-
10
arum; lex eciam manifeste docet quod hee cogniciones non
11
fiunt in hominibus et (pro) prophetis, nisi mediantibus ange-
12
lis.
13
Secundum est, quomodo fiunt in anima intellectus ab-
14
stracti, et intenciones universales. Quoniam imaginata sen-
15
sibilia nisi presententur in fantasia, non provenient ex eis
16
intenciones universales abstracte, sed ille in principio pueri-
17
cie sunt quasi forme tenebrose. Cum vero completa fuerit
18
aptitudo anime, irradiat lumen intelligencie agentis super
19
formas presentes in fantasia, et proveniunt ex eis in animam
20
universalia abstracta, sic quod ex forma Petri apprehendit
21
hominem universalem. Et ex hac arbore, arborem universa-
22
lem, et de ceteris similiter; sicut ex formis coloratorum,
23
cum sol irradiat super ea, contingunt exempla in sanis visi-
24
bus. Sol igitur est exemplum intelligencie agentis, et ex-
25
emplum prudencie anime est virtus visionum; ymaginatorum
26
autem in fantasia exemplum sunt sensibilia que in tenebris
27
sunt sensibilia, et visibilia in potencia. Occulus autem in
28
tenebris videns est in potencia, nec exit ad effectum nisi per
29
causam scilicet, per irradiacionem solis. Similiter ibi. In-
30
erim enim dum irradiaverit hoc lumen, virtus intelligibilis
31
discernit inter formas receptas in fantasia, accidentale ab
32
essenciali, et discernit ipsum esse rei a rebus extraneis, et
33
expoliatum ab extraneis, que non sunt essen |69r|[V] cialia recipit.
34
Et sic expoliatum est universale, postquam intellectus eva-
35
cuaverit eius singularitatem removendo ea per que fit singu-
185
1
lare, scilicet, accidentalia que sunt preter essenciam. Unde
2
remanet sic ut eius comparacio ad omnia singularia eius
3
sit una, et eadem.
4
Tercium est de felicitate. Cum anima fortunata fuerit
5
propter aptitudinem recipiendi infusionem ab intelligencia
6
agente, et confidenter letatur propter coherenciam sui cum
7
illa insolubilem, supersedet a negocio regendi corpus et ab
8
his que conveniunt sensibus, non tamen cessat corpus retra-
9
here eam et inpedire, et prohibere a perfeccione coherendi
10
cum ea. Cum autem liberatur ab occupacione corporis per
11
mortem, removetur velamen et prohibens, et durat semper
12
coherencia quoniam anima permanet semper, et intelligencia
13
agens permanet semper, et infusio ex parte eius est largissi-
14
ma, quoniam hoc est sibi ex se; anima vero apta est ex seipsa
15
ad recipiendum ab illa cum nichil est quod prohibeat; nichil
16
est autem quod prohibeat cum presencialiter (vel immedi-
17
ate) coheret. Unde quia anima eget corpore, et sensibus in
18
principio, ad hoc ut illis mediantibus acquirat imaginata,
19
et deinde ab imaginatis colligat abstracta universalia, et
20
acquirat ea mediantibus illis; non enim in principio potest
21
apprehendere intellecta nisi mediantibus sensibus, idcirco
22
sensus utilis est in principio, sicut rete, et equitatura que
23
perducunt ad id quod intenditur, sed postquam pervenitur
24
ad id quod intenditur, ipso que fuerant auxilia perveniendi,
25
fiunt postea inpediencia adeo quod lucrum reputat liberari
26
ab eis, quoniam sunt inpediencia ne facile fiat quod intendit
27
agere, et retardant a perveniendo, et inpediunt ab eo quod
28
intenditur. Similiter et hic; hec autem felicitas anime non
29
est nisi quia delectacio eius adeo magna est quod non potest
30
dici, nec est delectacio nisi propter hoc quod diximus, scili-
31
cet, quia delectacio nichil aliud est nisi cum unaqueque vir-
32
tus apprehendit id quod adiudicatum est sue nature sine
33
impedimento; proprietas vero nature anime est cognoscere,
34
et scire certitudines rerum secundum quod sunt; hec autem
35
intellecta nullo modo pertinent ad sensum. Iam autem
186
1
comparacio ad delectacionem virtutis intelligibilis. Et
2
ostensum est quod delectacionis virtutis sensibilis, nulla est
3
comparacio ad delectacionem virtutis intelligibilis. Et
4
ostensum est quod causa de hoc quod dum sumus inpediti
5
corpore, inmunes sumus ab apprehensione huius delectacio-
6
nis que est propter sciencias, non est alia nisi inpedimentum
7
corporis; predictum est autem de his omnibus individuis.
8
Cum vero cogniciones que sunt adiudicate nature virtutis
9
intelligibilis et sunt proprietas eius, ut est cognicio dei, |69v|[V]
10
et angelorum eius et prophetarum eius, et de hoc quomodo
11
esse venit ex eo, et cetera huiusmodi fuerint presentes anime,
12
ita ut anima occupata, sit tantum circa illas existens in cor-
13
pore, sed non diligens corpus neque eius accidencia, et fuerit
14
studiossisima circa intelligenciam eorum, profecto postquam
15
fuerit separata a corpore, durabit eius coherencia, et perficie-
16
tur eius disposicio, et delectabitur delectacione cuius esse
17
non potest sermone explicari; ideo autem nostrum desideri-
18
um non est modo intensum ad hoc, quia nondum gustavimus.
19
Sicut si narraretur delectacio cohitus eis qui sunt immunes
20
a cohitu, non solum non appeterent sed eciam abhorrerent
21
formam cohitus; hec vero delectacio intelligibilis non est
22
nisi anime que est perfecta in hoc mundo. Si autem abstinet
23
a turpibus, sed est expers scienciarum, tunc tota eius in-
24
tencio in imaginacionibus et fantasiis est. Unde non longe
25
est ipsam aliquando imaginari formas delectabiles quasi in
26
sompnis, et id quod dicitur sibi de paradiso, exemplificare
27
secundum sensibilia, et tunc aliquod ex corporibus celesti-
28
bus est subiectum sue fantasie, quoniam predictum est quod
29
imaginacio non potest fieri nisi per corpus.
30
Quartum est cruciatus, cum anima est remota ab hac
31
felicitate, que debetur ei secundum suam naturam. Cum
32
enim separacio fit inter eam, et id quod diligit, tune puni-
33
tur; non separatur autem ab ea, nisi quia sequitur volupta-
34
tes, et totum eius studium est circa id quod appetit natura
35
corporalis, in tantum quod fiunt in anima eius disposiciones
187
1
obsequentes, et appetentes id solum quod competit corpori,
2
et delectacioni hujus mundi vilis, et corruptibilis. Unde
3
illa disposicio propter usum imprimitur in anima eius et
4
inheret vehementer desiderium eius ad illam; postea vero
5
per mortem amisso instrumento rei desiderate remanet desi-
6
derium eius, et amor, et hic est cruciatus ineffabilis. Et hoc
7
est quod prohibet eam aplicari, et adherere intelligencie
8
agenti. Anima enim in hoc mundo non prohibetur applicari
9
illi, propter hoc quod sit infusa corpori, quoniam non est
10
in corpore sicut predictum est, sed propter occupacionem
11
sui circa accidencia corporis et voluptates eius, et amorem
12
ipsius corporis, et propter multam eius concupiscenciam
13
circa illud; hoc igitur separat inter animam et id quod
14
convenit sue nature. In hoc autem mundo anima non sentit
15
cruciatum suum, quoniam propter occupacionem sui circa
16
corpus est sicut qui occupatus in bello, vel in periculo, non
17
percipit laborem suum, cuius rei causas iam assignavimus;
18
post mortem vero removeter occupacio, et remanet concu-
19
piscencia. Et quia amissum est instrumentum, et concu-
20
piscencia revocat eam ad id quod amisit, profecto hec concu-
21
piscencia |70r|[V] prohibet eam applicari ad id quod pertinet sue
22
nature, et hec est pena maxima eterna, et hec anima est illa
23
que est expers scienciarum, et sordida propter consecucio-
24
nem voluptatum; homo autem in quo perfecta est virtus
25
intelligibilis propter acquisicionem abstractorum, sed sequi-
26
tur voluptates, profecto disposicio voluptatum, et amor ea-
27
rum remanent in anima eius, et trahunt eam deorsum. Sed
28
sciencia que habetur in ipso pertrahit eam ad plentitudinem
29
superiorem. Unde ex contrarietate attrahencium fit in ea
30
cruciatus maxime formidandus, finietur tamen nec est eter-
31
nus, quoniam substancia in eo completa est, et disposiciones
32
iste sunt accidentales. Unde in morte cessant cause propter
33
quas inquiruntur, et exercentur voluptates; delentur igitur
34
iste disposiciones paulo post, et non cruciatur eternaliter;
35
cicius autem vel tardius pena removetur secundum quod
188
1
fortes sunt ille disposiciones, vel debiles. Qui vero iam ac-
2
quisivit amorem habendi perfeccionem in scienciis, propter
3
exercitacionem sui in principiis earum, et postea dimisit,
4
multiplicatur eius pena quia doloribus eius additur dolor,
5
pro eo quod remansit ei discendum, cum ipse esset cupidus
6
discendi illud; quisquis enim rei precium ignorat non desi-
7
derat eam, et cum percipit se non habere, non dolet, sicut
8
cum interfecto rege aliquo aufertur regnum filiis suis quo-
9
rum unus est puer qui nondum novit quid sit regnare. Alius
10
vero novit qui iam ceperat regnare, sed nondum contigit et
11
perfeccio regnandi, et permanencia, fit magnus eius dolor,
12
et multiplicatur eius pena; puer vero ignarus est pene; prop-
13
terea lex dicit quod maior pena in die iudicii illorum homi-
14
num est, qui cum sapientes essent, male vixerunt; dicit eciam
15
quod qui crescit in sciencia et non crescit in bona vita, elon-
16
gabitur a deo.
17
Quintum est de causa vere visionis. Scias prius quod
18
dormicio nichil est, nisi retraccio spiritus ab exterioribus ad
19
interiora. Spiritus vero est corpus subtile compositum ex
20
vaporibus humorum, cuius sedes est cor, et ipse est vehicu-
21
lum virtutum vitalium, et animalium, per quem virtutes
22
sensibiles, et motive transeunt ad sua instrumenta. Et
23
idcirco si aliquid obstruserit cursum eius per nervos quibus
24
ministratur sensus, destruitur sensus, et sequitur caducus
25
morbus, et stupor. Unde cum brachium hominis ligatur
26
prudenter, statim sentit stuporem in extremitatibus manus,
27
et destruitur mox sensus eius, donec solvatur brachium, et
28
rediet sensus post aliquantulum temporis; hic autem spiritus
29
mediantibus arteriis diffunditur ad exteriora|70v|[V] corporis. Et
30
quibusdam vero causis torpescit hic spiritus in interioribus,
31
sicut ex longa quiete, et sicut ex occupacione ad agendum
32
in interioribus cum maturat cibum, et tunc dominatur, vel
33
vincit dormicio, cum repletus est stomachus, et sicut cum
34
spiritus est paucus, et diminutus non sufficit ad exteriora, et
35
interiora, cuius augmenti, et detrimenti sunt cause medici-
189
1
nales; lassitudo autem est diminucio spiritus propter resolu-
2
cione ex motu, et sicut cum humiditas, et gravitas contingunt
3
ei, inpeditur a velocitate motus, sicut fit in balneo, et post-
4
quam exit ab eo, et sicut propter id quod humectat cere-
5
brum. Cum igitur quieverint sensus, eo quod spiritus deffer-
6
ens virtutem sensus retractus est ab illis propter aliquam
7
predictarum causarum, remanet tunc anima libera ab occu-
8
pacione sui, circa sensus; ipsa enim numquam cessat medi-
9
tari de his que refferunt sibi sensus. Cum igitur invenit
10
se liberam, et non est quod impediat, fit tunc apta coniungi
11
substanciis spiritalibus nobilibus intelligibilibus in quibus
12
est descriptum (vel insculptum) esse omnium que sunt qui
13
dicuntur liberi servati. Unde de eo quod est in illis substan-
14
ciis de formis rerum inprimitur in anima id pocius quod
15
convenit intencioni eius, et quod magis est cordi eius. Et
16
inpressio formarum illarum in anima ab illis substanciis
17
cum ipsa est coniuncta cum illis, est sicut representacio
18
(sigillacio) forme in uno speculo ab alio speculo sibi opposi-
19
to, cum nichil est medium inter illa. Quicquid enim appa-
20
ret in uno speculo, apparet ex alio secundum modulum suum.
21
Si autem ille forme fuerint singulares, ab anima venient in
22
imaginacionem, et servabit eas servatrix secundum modum
23
earum, et virtus fantastica que adulatur rebus non exempli-
24
ficabit eas. Et tunc hec visio erit certa, et non egebit inter-
25
pretacione, quia id quod vidit, id ipsum remanet. Si vero
26
fantasia vicerit, vel anima in apprehendendo formas, debilis
27
fuerit, tunc fantasia fiet velocior in sua natura, ad com-
28
mutandum exemplificando id quod vidit anima. Sicut com-
29
mutat hominem in arborem, et inimicum in serpentem, vel ad
30
commutandum in aliquid simile quod habet aliquantulam
31
comparacionem ad illud, vel aliquid quod est contrarium,
32
sicut qui vidit natum case filium sibi, et nascetur sibi filia, et
33
similiter e converso huius visionis; egebit igitur interprete.
34
Sensus autem interpretacionis est, ut interpres premeditetur
35
de hoc quod de forma remansit in memoria eius, quid fuit
190
1
possibilius vidisse animam, quia fantasia commutavit illud
2
in hoc, et hoc est sicut cum quis cogitat de aliquo a quo mu-
3
tatur fantasia eius ad aliud, et ab eo ad aliud, ita quod
4
obliviscetur eius quod cogitaverat prius. Modus igitur re-
5
miniscendi fiet per resolucionem, sic scilicet dicet; hec fan-
6
tasia que modo est quomodo venit in meam memoriam? |71r|[V] Et
7
tunc recordabitur cause que fecit hanc esse debere, et deinde
8
considerando istam causam, recordabitur cause illius et sic
9
resolvendo, aliquando offendet in primam, per quam laben-
10
do, decidit in istam ultimam. Et quia commutaciones fanta-
11
siarum non retinentur in uno tantum modo, idcirco multipli-
12
cantur modi interpretacionis, et variantur secundum singu-
13
laria, et secundum disposiciones, et artificia, et tempora
14
anni, et secundum sanitatem et infirmitatem dormientis, et
15
fit ut non possit invenire interpretacio nisi secundum mo-
16
dum estimacionis quia inpedit velamen quod est ibi.
17
Sextum est de vanis sompniis scilicet, que non habent
18
radicem. Horum causa est motus virtutis fantastice, et eius
19
instabilitas. Ipsa enim in plerisque disposicionum non ces-
20
sat exemplificare, et commutare, nec cessat eciam in tempore
21
sompni in plerisque disposicionum exemplificare. Cum enim
22
est anima debilis remanet occupata exemplificacione fanta-
23
sie, sicut in vigilando remanet occupata sensibus, et tunc
24
non est apta aplicari substanciis spiritalibus. Cum vero in-
25
stabilitas fantasie fuerit forcior, ex aliqua causarum non
26
cessat adulari et advenire formas que non habent esse, que
27
remanent in virtute conservatrice, quousque evigilat et re-
28
miniscitur eius quod vidit in sompnis; et adulacionis eius
29
sunt eciam cause alique disposiciones corporum, et alique
30
complexiones quoniam si complexione dominatur colera,
31
tunc exemplificabit visa rebus citrinis. Si vero dominatur
32
calor, assimilabit ea igni, vel balneo calido; si vero domina-
33
tur frigiditas, assimilabit ea nivi vel pluvie. Si vero domi-
34
natur melancolia, assimilabit ea rebus nigris horribilibus.
35
Si autem anima fuerit occupata meditacione, et adheserit
191
1
fantasie intencio meditacionis, non cessabit fantasia revolvi
2
circa id quod pendet ex illa meditacione, nec advenit forma
3
ignis, verbi gracia, in fantasiam cum dominatur calor, nisi
4
quia calor qui est in aliquo loco, pertransit ad alium qui est
5
sibi proximus, vel habet aliquam comparacionem ad ipsum,
6
sicut pertransit lumen solis ad corpora, ita quod causa est
7
essendi ipsum, eo quod ea que sunt creata sunt in esse
8
fluente a gratia ipsius in alia a se. Virtus vero fantastica
9
sita est in corpore calido, unde eius inpressio est inpressio
10
conveniens sue nature, nec ipsa est corpus ut recipiat ipsum
11
calorem, recipit tamen de calore id quod de natura sua
12
habet recipere quod, scilicet, est forma calidi, et eius ima-
13
ginacio, scilicet ignis, hec est causa huius.
14
Septimum est de causa cognoscendi futura, in vigilando;
15
causa autem huius quod opus est dormicione ad apprehen-
16
dendum scienciam futurorum per visionem, |71v|[V] non est nisi
17
debilitas anime, et occupacio eius circa sensus. Qui cum
18
quiescunt, coniungitur anima substanciis intelligibilibus, et
19
aptatur ad recipiendum ab eis; potest autem hoc contingere
20
alicui anime in vigilando, duabus de causis. Una est cum
21
anima sic est fortis, quod non impeditur a sensibus, nec do-
22
minantur ei, nec submergunt eam ut propter eos prohibe-
23
atur ab intencione sua. Sed propter fortitudinem suam,
24
dilatatur ad speculandum simul utramque partem superio-
25
rem scilicet, et inferiorem, sicut cum aliquis adeo fortis est,
26
ut simul possit et scribere et loqui et intelligere loquentem;
27
possibile est igitur ut huius modi anima, quia cessat ab occu-
28
pacione sensuum, elevetur ad mundum superiorem, in quo
29
apparet ei aliquid de rebus, sed hec apparencia est quasi
30
fulgor cito pertransiens et hec est una species prophetandi.
31
Si autem debilis fuerit fantasia, tunc id quod revelatur ei
32
de occultis, remanebit in conservatrice id ipsum, et fiet
33
verum presagium, sed si fortis fuerit aptabitur ex natura
34
sua ad conformandum; hoc igitur est presagium cui opus
35
est interpretacione, sicut visio in hoc eget eciam interpre-
192
1
tacione. Alia causa est, cum siccitas et calor sic dominantur
2
complexioni quod homo fit caducus propter dominium me-
3
lancolie et alienatur ab his que solent afferre sensus, et tunc
4
apertis occulis fit turbidus, et stupidus absens ab eo quod
5
videt, et audit; hoc autem contingit quia spiritus debilis
6
est ad exeundum ad exteriora; non est autem impossibile
7
anime huius modi hominis revelari aliquid de occultis a
8
substanciis spiritualibus quod loquatur, et discurrat per lin-
9
guam eius, cum ipse sit inscius eius quod loquitur; hoc
10
autem contingit aliquibus qui dicuntur demoniaci et caducis,
11
et aliquibus divinis arabicis, et loquuntur sepe aliquid con-
12
veniens ei quod debet esse. Et hic modus est inperfec-
13
cionis; primus vero perfeccior est.
14
Octavum est de causa videndi in vigilando formas que non
15
habent esse. Quoniam anima primum apprehendit occulta
16
imperfecte, et remanent in conservante secundum quod ap-
17
prehenduntur, idcirco recipit ea debiliter, quia dominatur
18
ei virtus fantasie, et assimilat ea forme sensibili. Cum vero
19
confortatur forma illa in imaginativa, descendit ad sensum
20
communem, et sigillatur forma in sensu communi, defluens
21
in eum ab imaginativa et fantastica; videre enim est cadere
22
formam in sensum communem; forma enim que extra est non
23
est sensata, sed est causa apparendi formam consimilem
24
ei in sensu communi sicut extra, sic et intus. Quocumque
25
autem modo res sit sensata erit, et ipsam esse in sensu com-
26
muni, hoc est visio, |72r|[V] quia quociens ceciderit in sensum com-
27
munem, homo erit videns eam, quamvis palpebre eius sint
28
clause, vel sit in tenebris; quod autem homo imaginat in
29
vigilando, non ob aliud non sigillatur in sensu communi, ut
30
fiat visum, nisi quia sensus communis occupatus est circa
31
id quod afferunt sensus de exterioribus qui sunt plures, et
32
forciores, sed racio refellit, et falsificat id quod fantasia
33
adinvenit de formis, et ob hoc non confortatur imaginacio
34
illarum in vigilando. Cum vero racio fuerit debilis ad re-
35
fellendum, et falsificandum propter aliquam infirmitatem,
193
1
tunc non erit longe quin sigilletur in sensu communi, et in-
2
firmus videat formas que non habent esse. Cum autem do-
3
minatur timor, et est firma oppinio, et fantasia de re que
4
timetur, sed debilitatur anima, et racio ad falsificandum
5
eam, aliquando exemplificatur sensui forma rei que timetur,
6
ita ut presentetur, et videat quod timet, et ob hoc fantasia
7
formidolosi videt formas formidabiles, et hec est causa illa-
8
rum que dicuntur iane [sic] que sunt, et locuntur, et audiun-
9
tur in silvis. Aliquando autem confortatur voluptas huius in-
10
firmi qui est debilis anime, ita ut videat quasi presentari id
11
quod appetit. Unde extendit manum ad illud veluti com-
12
mesturus illud, et ob hoc videt formas que non habent esse.
13
Nonum est de causis miraculorum, et prodigiorum que
14
sunt tria, primum quod proprietas est in virtute anime, et
15
eius essencia, ut inprimat in hyle mundi, removendo unam
16
formam, et conferendo aliam; inprimat enim in aerem con-
17
vertendo illum in nubes, et provenit pluvia sicut diluvium,
18
vel sicut quod congruit tempori, vel aliud huius modi; hoc
19
autem possibile est; predictum est enim in tractatu divino-
20
rum, quod hile subiecta est animabus, et imprimitur ab eis
21
et quod hee forme adveniunt in eam ab impressionibus cele-
22
stium animarum; anima vero humana eiusdem substancie
23
est cum illis et est similima eis, cuius tamen comparacio ad
24
illas est sicut comparacio candele ad solem, sed hoc non
25
prohibet esse similimam, eo quod candela agit in caleficien-
26
do, et illuminando sicut sol, similiter anima humana agit in
27
hile mundi, sed pocius agit in suo mundo proprio, id est, cor-
28
pore eius. Unde cum venit in animam forma horribilis, con-
29
vertitur complexio corporis, et provenit inde humiditas su-
30
doris. Cum vero venit in animam forma victorie, calescit
31
complexio corporis, et rubescit facies. Cum autem venit
32
in animam forma desiderata, fit in comeatu spermatis calor
33
vaporalis movens ventum ita ut impleantur vene instrumen-
34
ti co|72v|[V]hitus et aptetur ad illud; hic autem calor, et humiditas,
35
et frigiditas que sunt in corpore ab his imaginacionibus non
194
1
fiunt ex alio calore, vel ex alia frigiditate, vel humiditate
2
sed ex sola imaginacione. Igitur sola imaginacio est causa
3
fiendi has permutaciones in hyle corporis; non autem fit hoc
4
propterea quod anima sit in corpore. Ipsa enim non est in
5
corpore, quoniam tunc oporteret ut nichil ageret in alio cor-
6
pore nec in hyle mundi simile huic accioni. Sed pendet
7
naturaliter ex suo corpore sibi proprio cum quo cepit, et ideo
8
diligit illud naturaliter, et inclinantur ad illud, nec est mirum
9
si in anima fit huius modi dileccio naturalis, cum si filius
10
alicuius cadat in ignem, vel aquam, mater statim se pro-
11
hiciat ibi post illum; postquam autem verum est quod diligat
12
aliud corpus quod est decisum a suo, tunc cur non est verum
13
quod diligat suum corpus naturaliter, quamvis non sit exist-
14
ens in eo, nec in corpore filii, hic autem affectus dileccionis
15
erga corpus suum facit eam inprimere in illud. Aliquando
16
autem impressio alicuius anime pertransit ad aliud corpus,
17
sic ut destruat spiritum estimacione, et inficiat hominem
18
estimacione, et hoc dicitur fascinacio. Et propter hoc est
19
illud proverbium, quod oculus mittit hominem in fossam,
20
et camelum in caldarium, et dicitur quod homines fascinari
21
verum est; huius autem rei sensus hic est, quod quia multum
22
placet ei camelus, et miratur de eo, et eius anima est maligna,
23
et invidiosa, estimat casum cameli, et inficitur corpus cameli
24
ab eius estimacione, et statim cadit; postquam autem hoc
25
possibile est, tunc non est longe quin aliqua anima multo
26
forcior quam ista, aliquando imprimat in hile mundi, faciens
27
calorem, et frigiditatem, et motum ex quibus tribus, scilicet
28
calore, frigiditate, et motu derivatur omnis prosperitas huius
29
mundi, sicut predictum est in his que fiunt in aere et aliis,
30
et huius modi dicitur magnificencia et miraculum proprie.
31
Secundum est virtus speculativa. Clarificatur enim ani-
32
ma in tantum, quod fit aptissima coniungi cum intelligencia
33
agente, sic ut infundantur ei sciencie; animarum enim alia
34
est que eget doctrina. Alia que non eget. Que autem eget
35
doctrina, alia est que non recipit eam quamvis multum stu-
195
1
deat; alia est que facile recipit, et alia est que ex se adin-
2
venit sciencias sine doctore quia si considererentur sciencie,
3
profecto invenientur esse adinvenciones animarum; non enin
4
unus doctor discit ab alio doctore, et ille ab alio, et sic in
5
infinitum, sed pervenitur usque ad eum qui didicit per se
6
ipsum; nullus enim speculator est, qui non adinveniat multa
7
per se sine doctrina. Transit enim per mentem eius prius
8
conclusio, et deinde excitatur ad cognoscendum medium
9
terminum, quasi |73r|[V] veniat in animam eius, et nesciat unde
10
vel prius percipit medium terminum, et deinde presentatur
11
ei conclusio, sicut cum quis videns descensum lapidis deor-
12
sum animadvertit quod nisi esset diversitas parcium, non
13
descenderet lapis deorsum. Deinde percipit quod diversitas
14
parcium non est nisi per elongacionem, vel propinquitatem
15
corporis; hoc autem non potest intelligi nisi per circundans,
16
et per centrum, et sic per hoc percipit, quia celum est cir-
17
cundans, et quia necesse est esse celum; vel videt motum, et
18
percipit quia omne contingens eget causa ex qua contingit;
19
motus vero tendit in infinitum. Sed quia hoc non est nisi
20
in circulari, percipit quod motus circularis non est natura-
21
lis, quoniam non est nisi revolucio eius quod discedit a situ.
22
Unde eget anima; anima vero eget intelligencia, sicut pre-
23
dictum est: hoc autem et consimilia, non est impossibile per-
24
cipi. Quod cum intellectum fuerit, item non est impossibile
25
sic pervenire usque ad ultimum eorum que intelliguntur,
26
vel in longo tempore, vel in parvo. Ille autem cui revelantur
27
hec omnia intellecta in parvo tempore sine doctrina, dicitur
28
sapientissimus vel propheta. Et hoc est magnificencia, et
29
miraculum, et est possibile, non inconveniens; postquam au-
30
tem possibile est esse hominem adeo minimum ut non pos-
31
sit percipere doctrinam, sic eciam per contrarium possibile
32
est hominem esse adeo excelsum, et subtilem, qui non egeat
33
doctrina; quomodo enim potest negari hoc, cum ex discipulis
34
unus superet alium in cognoscendo veritatem scienciarum,
196
1
quamvis sit minoris studii, sed forcioris animi, et subtilioris
2
ingenii. Igitur sic semper augeri unum est de possibilibus.
3
Tercium est fantastica virtus. Cum enim fortis est anima
4
in vigilando coniungitur seculo prescienciarum, sicut predic-
5
tum est, et id quod apprehendit anima, fantasia assimilat
6
formis pulcris, et vocibus modulatis, et videt tunc, et audit
7
vigilans, sicut solet videre, et audire in sompno propter
8
causam quam diximus. Unde forma assimilata substancie
9
nobili est forma mirabilis pulcherrima. Et hec est angelus
10
quem videt propheta, vel sapientissimus, et revelaciones que
11
fiunt anime propter sui coniunccionem cum substanciis ex-
12
cellentibus, sunt quasi verba ornata modulata que cadunt
13
in sensum communem, et audiuntur; hoc eciam possibile est,
14
non inconveniens. Isti sunt ordines prophecie. In quocum-
15
que autem convenerint isti tres modi, profecto ipse propheta
16
excellentissimus est. Et hic gradus est ultimus graduum
17
hominum, qui est coniunctus gradibus angelorum. Sed pro-
18
phete in hoc differunt. Aliquando enim unus habebit duo
19
ex his tribus. Aliquando unum ex his. Aliquando non
20
habebit nisi puram visionem. Aliquando ha |73v|[V] bebit aliquid
21
de unoquoque trium, et propter hoc distinguntur ordines
22
eorum secundum propinquitatem, et elongacionem ipsorum
23
a deo, et angelis eius.
24
Decimum est quod necesse est prophetam esse, et quod
25
debet credi ipsum esse. Mundus enim non gubernatur nisi
26
secundum regulam, que communis est omnibus creaturis, ut
27
per eam iuste iudicetur. Aliter interficerent se homines, et
28
periret mundus. Et quia necessaria est pluvia ad guberna-
29
cionem mundi, idcirco providencia divina non destitit attri-
30
buere celo naturam dandi pluviam; igitur gubernacio mundi
31
omnino eget homine, qui faciat scire modum quo aptentur
32
homines huic mundo, et alteri. Non potest autem hoc im-
33
plere omnis homo. Sed hec gubernacio est in mundo; igitur
34
et causa gubernacionis est, et id eciam quod est causa guber-
35
nacionis est; id vero quod est causa gubernacionis in hoc,
197
1
est creatura dei in terra eius, qua mediante, venit creatura
2
ad animadvertendum aptitudinem huius mundi, et alterius.
3
Et propter hoc dicitur quod deus indidit rebus animadver-
4
tendi naturam, quia sicut dedit omni rei creacionem suam,
5
sic et sensum animadvertendi. Igitur angelus est medius
6
inter deum, et prophetam, et propheta est medius inter an-
7
gelum, et sapientes. Et sapientes sunt medii inter prophe-
8
tam, et vulgus. Sapiens igitur proximus est prophete, et
9
propheta proximus angelo, et angelus proximus deo; deinde
10
differunt gradus angelorum, et prophetarum, et sapientum
11
secundum ordinem differenciarum propinquitatis et elonga-
12
cionis, quarum non est numerus; hoc igitur est quod nos
13
volumus inducere de scienciis philosophorum logicis, divinis,
14
et naturalibus.