2
1
LIBER ALFARABII DE SCIENTIIS
2
TRANSLATUS A MAGISTRO GIRARDO
3
CREMONENSI IN TOLETO DE ARABICO IN
4
LATINUM, CUIUS IN EO SUNT VERBA
5
|53, 2|[ed. Amine 1968]Nostra in hoc libro intentio, est scientias famosas comprehen-
6
dere, scilicet unamquamque, et docere summam quam unaque-
7
que earum continet, et partes omnis earum habentis partes, et
8
summam que in unaquaque parte earum existit. Et ponemus eas
9
in quinque capitulis.
10
|53, 6|[ed. Amine 1968]Capitulum igitur primum, est de scientia lingue, et partibus
11
eius.
12
Et capitulum secundum, est de scientia dialetice, et partibus
13
eius.
14
Et capitulum tertium, est de scientiis doctrinalibus, que sunt
15
aritmethica, et geometria, et scientia aspectuum, et scientia stel-
16
larum doctrinalis. Et scientia musice. Et scientia ponderum. Et
17
scientia ingeniorum.
18
Et capitulum quartum, est de scientia naturali, et partibus
19
eius, et de scientia divina et partibus eius.
20
Et capitulum quintum, est de scientia civili et partibus eius, et
21
de scientia iudicii, et scientia elocutionis.
4
1
|53, 12|[ed. Amine 1968]Utilitas autem que provenit ex eo quod est in hoc libro, est
2
quod cum homo vult addiscere aliquam harum scientiarum, et
3
speculatur in ipso, scit super quam sit audax, et in quam specule-
4
tur, et quid adipiscatur per aspectum eius, et que sit utilitas illius,
5
et quam bonitatem adipiscatur per ipsam, ut sit ipsius audacia
6
super illud super quod audet de scientiis secundum previsionem
7
et cognitionem, non secundum ignorantiam et casum fortuitum.
8
|54, 4|[ed. Amine 1968]Et per hunc quidem librum, potest homo comparationem facere
9
inter scientias, et scire que sit melior, et que utilior, et que certior,
10
et que firmior, et fortior, et que vilior, et infirmior, et debilior.
11
Et per ipsum iterum fit iuvamentum in detegendo illum qui se
12
iactat scire aliquam harum scientiarum, et non est ita. Nam cum
13
queritur enunciare de summa que est in ipsa, et comprehendere
14
partes eius, et summam que in unaquaque earum existit, et non
15
potest, declaratur falsitas iactantie ipsius et detegitur eius decep-
16
tio. |55, 3|[ed. Amine 1968]Et per ipsum iterum declaratur in eo qui bene scit aliquam
17
scientiam ex eis, an bene scit ipsam totam, aut quasdam partes
18
eius, et que sit quantitas quam bene scit. Et iuvatur per ipsum
19
indagator plurium scientiarum, cuius intentio est comprehendere
20
summam que est in omni scientia, et qui vult similari professo-
21
ribus alicuius scientie, ut estimetur quod sit ex eis.
6
1
|57, 1|[ed. Amine 1968]CAPITULUM PRIMUM
2
DE SCIENTIA LINGUE
3
Scientia lingue in summa, duorum est modorum. Quorum unus,
4
est conservatio dictionum significantium apud gentem aliquam,
5
et scientia eius quod unaqueque earum significat. Et secundus,
6
est scientia canonum illarum dictionum. Et canones quidem in
7
omni arte, sunt orationes universales, scilicet aggregative, in una-
8
quaque quarum continentur res plures de illis quas ars illa com-
9
prehendit, donec veniant super omnes res que sunt illi arti sup-
10
posite, aut super plurimum earum. |57, 9|[ed. Amine 1968]Et sunt preparate aut per eas
11
contineatur illud quod est illius artis, ne ingrediatur in eam quod
12
non est eius, aut removeatur ab ea quod est ipsius, aut ut per eas
13
experiatur id de quo non sit se|?|curitas quin aliquis in ipso iam
14
erraverit, aut ut per eas fiat facile scire quod hec ars comprehen-
15
dit, et servare illud. |57, 13|[ed. Amine 1968]Et res quidem singulares plures non fiunt
16
artes aut in artibus, nisi quia comprehenduntur in canonibus
17
advenientibus in anima hominis secundum ordinem notum. Et
18
illud est, sicut scriptura, et medicina, et agricultura, et archi|?|tec-
19
tura, et alie artium, active sint sive speculative. Et omnis ora-
20
tio existens canon |?| in arte aliqua, nominatur per id quod ipsa
21
est canon, propter unum eorum que diximus, aut propter om-
22
nia. Quamobrem antiqui nominabant omne instrumentum fac-
8
1
tum ad experiendum illud in quo iam forsitan erravit sensus ex
2
quantitate corporis, aut qualitate aut alio, sicut perpendiculum,
3
et circinus, et regula, et pondera, canones. Et nominabant iterum
4
aggregationes computationum, et tabulas stellarum, canones, et
5
libros abbreviatos qui sunt positi libris prolixis, rememorationes,
6
canones, quoniam sunt res parvi numeri, comprehendentes res
7
plures. Et nos per hoc quod scimus eas, et servamus ipsas et sunt
8
parvi numeri, scimus iam res pluris numeri.
9
|58, 10|[ed. Amine 1968]Et nunc quidem redeamus ad illud in quo fuimus. Et dicamus
10
quod dictionum significantium in lingua omnis gentis, duo sunt
11
modi, scilicet simplices et composite. Simplices ergo, sunt sicut
12
albedo et nigredo, et homo et animal. Et composite, sicut cum di-
13
cimus homo est animal, Socrates est albus. Et simplicium quidem,
14
alie sunt que sunt nomina propria, sicut Socrates et Plato, et alie
15
sunt que significant rerum genera et species earum, sicut homo
16
et equus, et animal, et albedo et nigredo. Et simplicium signifi-
17
cantium genera et species, alie sunt nomina et alie verba, et alie
18
prepositiones. Et nominibus quidem et verbis accidunt masculi-
19
nitas et femininitas, et singularitas, et dualitas, et pluralitas. Et
20
verbo accidunt proprie tempora. Et sunt preteritum et presens
21
et futurum.
22
|59, 6|[ed. Amine 1968]Et scientia quidem lingue apud omnem gentem dividitur in
23
septem partes magnas, scilicet scientiam dictionum simplicium,
24
et scientiam dictionum compositarum, et scientiam canonum
10
1
dictionum, quando sunt simplices, et scientiam canonum dictio-
2
num quando componuntur, et canonum verificationis scripture,
3
et canonum verificationis lectionis, et canonum versuum.
4
|59, 10|[ed. Amine 1968]Scientia ergo dictionum simplicium significantium compre-
5
hendit scientiam eius quod significat unaqueque dictionum sim-
6
plicium significantium genera rerum et species earum et servatio-
7
nem earum, et a quibus edocte sint, scilicet omnes proprie illi
8
lingue, et intrantes in eam, et extranee ab ea, et famose apud eos
9
omnes. |59, 14|[ed. Amine 1968]Et scientia dicitionum compositarum, est scientia oratio-
10
num que inveniuntur composite apud illam gentem. Et sunt ille
11
quas fecerunt rethorici ipsorum et eorum versificatores, et cum
12
quibus locuntur qui multum sapientes sunt apud eos. Et eorum
13
elocutiones qui apud eos sunt famosi. Et earumque a quibus
14
habentur, et conservationis earum prolixe sint aut breves, pon-
15
derate sint sive non pon|?|derate. |60, 3|[ed. Amine 1968]Et scientia quidem canonum dic-
16
tionum simplicium, inquirit imprimis in litteris communibus,
17
de numero earum, et unde egrediatur unaqueque earum instru-
18
mentis vocalibus, et de vocalibus earum et non vocalibus et de
19
illis que ex ipsis componuntur in illa lingua, et de illis que non
20
componuntur, et de illis earum que minus componuntur donec
12
1
proveniat ab eis dictio significans, et de eis que plurimum com-
2
ponuntur, et de litteris essentialibus que non permutantur in
3
constitutione dictionis apud accidentia dictionum ex dualitate,
4
et pluralitate, et masculinitate et femininitate, et derivatione et
5
aliis, et de litteris quibus fit alteratio dictionum apud acciden-
6
tia, et de litteris que occultantur cum sibi obviant. |60, 11|[ed. Amine 1968]Deinde post
7
hoc, dat canones exemplorum dictionum simplicium, et distin-
8
guit inter exempla primitivarum que non sunt derivata ex |?| ali-
9
quo, et inter ea que sunt derivata. Et dat exempla specierum dic-
10
tionum derivatarum, et distinguit in exemplis primis inter illas
11
que ex eis sunt masdurum, et sunt ille ex quibus fit verbum, et
12
inter illas que ex eis non sunt masdurin verbi, et qualiter alter-
13
nantur almasdur donec fiant verba. Et dat species exemplorum |?|
14
verbi, et qualiter procedunt cum verbo, donec fiat imperativum,
15
et neien et quod est homogeneum illius. Et speculatur in spe-
16
ciebus quantitatis earum. |61, 4|[ed. Amine 1968]Et sunt ternitas, et quaternitas, et que
17
sunt plures eis, et dupla earum et non dupla, et in qualitate
18
earum. Et sunt integre earum et corrupte. Et docet quomodo
19
fit totum illud apud masculinitatem et femininitatem, et dua-
20
litatem, et plurialitatem, et in personis verbi, et in temporibus
21
eius omnibus. Et persone quidem sunt ego, et tu, et ille et ipse.
22
Deinde inquirit de dictionibus quas proferre est difficile impri-
14
1
mis cum componuntur, quare alterantur donec fiat facile proferre
2
eas.
3
|61, 10|[ed. Amine 1968]Et scientie canonum dictionum quando componuntur, duo
4
sunt modi. Quorum unus dat canones extremitatum nominum,
5
et verborum quando componuntur aut ordinantur. Et secundus
6
dat canones in dispositionibus compositionis et ordinationis
7
ipsius quomodo sunt in illa lingua. Et scientia quidem cano-
8
num extremitatum, est illa quae nominatur apud arabes scien-
9
tia grammatice. Ipsa namque docet quod extremitates non sunt
10
imprimis, nisi nominibus, deinde verbis. Et quod extremitatum
11
nominum alie sunt que sunt in principiis earum sicut elif et lem
12
cognitionis in arabico, aut quod stat loco earum in reliquis lin-
13
guis, et alie sunt que sunt in finibus earum, et sunt extremitates
14
postreme. |62, 5|[ed. Amine 1968]Et ille quidem sunt que nominantur littere declina-
15
tionis, et quod verbo non sunt extremitates prime, et quod non
16
sunt ei nisi extremitates postreme. Et extremitates quidem po-
17
streme in nominibus et verbo, sunt in arabico sicut atenuiet
18
tres, et motus tres, et algesma, et res alia si amministratur in
16
1
lingua arabica extremitas. Et docet quod de dictionibus sunt
2
que non declinantur in extremitatibus omnibus, immo non sunt
3
constitute nisi super extremitatem unam tantum, in omnibus
4
dispositioni|?|bus in quibus declinantur alie dictionum, et alie sunt
5
que declinantur in quibusdam earum et in quibusdam non, et
6
alie sunt que declinantur in omnibus earum. Et comprehendit
7
extremitates omnes. |62, 12|[ed. Amine 1968]Et distinguit extremitates nominum ab ex-
8
tremitatibus verbi. Et comprehendit omnes dispositiones in qui-
9
bus declinantur nomina declinabilia, et omnes dispositiones in
10
quibus declinantur verba, deinde docet in quibus dispositionibus
11
accidit unicuique nominum et verbo que extremitas. Venit ergo
12
imprimis ad comprehendendam unamquamque dispositionum
13
nominum singularium declinabilium, que accidit eis in omni
14
qualibet dispositione cuiuslibet extremitatum nominum, deinde
15
dat simile illius in nominibus dualibus, et pluralibus. |63, 3|[ed. Amine 1968]Deinde dat
16
illius simile in verbo singulari, et in duali, et plurali, usquequo
17
comprehendat dispositiones in quibus permutantur extremitates
18
in verbis que posite sunt eis, deinde docet nomina que declinan-
19
tur in quibusdam extremitatibus, et in quibus declinantur, et in
20
quibus non declinantur. Postea docet nomina |?| quorum unum-
21
quodque constitutum est super extremitatem unam tantum, et
22
quod editum est super quam extremitatem, |63, 8|[ed. Amine 1968]et que sint preposi-
23
tiones. Quod si fuerit eorum consuetudo, ut unaqueque earum sit
24
edita super extremitatem unam, aut quedam earum super unam
25
tantum, et quedam earum declinentur, in aliqua extremitatum,
26
docet totum illud. Et si invente fuerint eis dictiones in esse qua-
27
rum dubitetur an sint prepositiones, aut nomina aut verba, aut
28
immaginetur in eis quod quedam earum simillantur nominibus,
18
1
et quedam simillantur verbis, indiget ut doceat que istarum cur-
2
rant cursu nominum, et in quibus extremitatum suarum decli-
3
nantur, et que earum currant cursu |?| verbi, et in quibus extremi-
4
tatum suarum declinantur.
5
|64, 1|[ed. Amine 1968]Modus autem qui dat regulas compositionis ipsius, declarat
6
imprimis qualiter componantur dictiones, et ordinentur in illa
7
lingua, et secundum quot species donec fiant orationes. Deinde
8
declarat, que est compositio et ordinatio melior in illa lingua.
9
Et scientia quidem canonum scripture, declarat imprimis
10
que scribantur in lineis de litteris eorum, et que non scribantur,
11
deinde declarat in eis que scribuntur in lineis, qualis sit via sua
12
ad hoc ut scribantur.
13
|64, 7|[ed. Amine 1968]Et scientia quidem verificandi lectionem, docet loca puncto-
14
rum, et signorum que ponuntur litteris apud eos, scilicet eis que
15
non scribuntur in lineis litterarum eorum, et signorum, quibus
16
discernitur inter litteras communes, et signa que ponuntur lit-
17
teris que cum sibi obviant, occultantur quedam in quibusdam,
18
aut auferuntur quedam propter quasdam, et signa que ponuntur
19
apud eos cesuris orationum. Et discernit signa cesurarum par-
20
varum a signis cesurarum mediarum et magnarum. Et declarat
21
signa maliciarum dictionum et orationum ligatarum, et quarum
22
quedam minuunt quasdam, et proprie quando elongatur quod
23
est inter eas.
24
|65, 1|[ed. Amine 1968]Et scientie quidem canonum versuum secundum modum qui
25
con|?|venit scientie lingue, tres sunt partes. Quarum una com-
26
prehendit pondera usitata in versibus eorum, simplicia sint pon-
27
dera sive composita, deinde comprehendit compositionem litte-
20
1
rarum almuagemmati, ex unaquaque specie quarum, provenit
2
unumquodque ponderum eorum, et sunt que dicuntur apud ara-
3
bes cause et radices, et apud grecos cesure et pedes. Deinde inquirit
4
de quantitatibus versuum, et imnorum, et ex quantis litteris, et
5
cesuris completur metrum in unoquoque pondere, deinde discer-
6
nit pondera completa a diminutis, et que pondera sunt pulcriora,
7
et meliora, et delectabiliora ad audiendum.
8
|65, 9|[ed. Amine 1968]Et pars quidem secunda est aspectus in finibus versuum, scili-
9
cet unoquoque pondere, quis eorum sit secundum modum unum,
10
et qui eorum sint secundum modos plures. Et de istis, quis sit
11
completus, et quis additus, et quis diminutus, et qui fines serven-
12
tur cum una et eadem littera in versibus omnibus, et qui eorum
13
cum litteris pluribus una in imnis, et quot plures littere sunt que
14
sunt fines versuum apud eos, deinde docet de illis qui sunt cum
15
litteris pluribus an liceat ut permutentur de loco quarumdam lit-
16
terarum, alie equales eis in tempore quo proferuntur, aut non. Et
17
declarat in istis, quarum litterarum est via ut serventur eedem in
18
imno toto, et de quibus earum licet ut permutentur cum litteris
19
equalibus eis in tempore.
20
|66, 5|[ed. Amine 1968]Et pars quidem tertia inquirit de eo quod est conveniens ut
21
utatur |?| in versibus ex dictionibus apud eos de illis quibus non
22
est conveniens uti in oratione que non est versus.
23
Hec est ergo summa eius quod est in unaquaque partium
24
scientie lingue.
22
1
|67, 1|[ed. Amine 1968]CAPITULUM SECUNDUM
2
DE SCIENTIA DIALETICE
3
Enunciabimus itaque summatim quod est in ea, deinde eius uti-
4
litatem, postea ipsius subiecta, deinde intentionem ethimologie
5
nominis eius, postea comprehendemus partes ipsius, et summam
6
|67, 5|[ed. Amine 1968]que in unaquaque earum existit.
7
Ars igitur dialetice in summa dat canones quorum est proprie-
8
tas rectificare rationem et dirigere hominem ad viam rectitudi-
9
nis, et ad veritatem in omni in quo est possibile ut error cadat
10
ex rationatis, et canones qui custodiant ipsum et defendant ab
11
errore qui provenit ignoranter, et errore qui fit cum industria in
12
rationatis, et canones quibus experitur in rationatis illud de quo
13
non sit securitas quin iam aliquis in ipso erraverit. Et illud est,
14
quoniam de rationatis sunt res in quibus numquam |?| est possibile
15
rationi errare, et sunt ille super quarum cognitionem et verifica-
16
tionem, homo invenit animam suam quasi creatam, sicut quod
17
totum est maius suis partibus et quod omnis ternarius est nume-
18
rus impar, et res alie in quibus est ut erret et avertatur a veritate,
19
ad illud quod non est verum, et sunt illa quorum proprietas est
20
ut comprehendantur cogitatione et consideratione vehementi et
21
ratiocinatione, et significatione. In istis ergo sine illis, indiget
22
homo qui querit stare super veritatem certam in omnibus suis
23
inquisitionibus, regulis dialetice.
24
1
|68, 4|[ed. Amine 1968]|?| Et hec quidem ars proportionatur arti grammatice. Et illud
2
est, quia proportio artis dialetice ad rationem et rationata, est si-
3
cut proportio artis grammatice ad linguam et dictiones. Totum
4
igitur quod dat nobis scientia grammatice ex canonibus in dic-
5
tionibus, scientia dialetice dat nobis eius compar in rationatis. |68, 8|[ed. Amine 1968]Et
6
proportionatur iterum scientie alhorod. Proportio enim scientie
7
dialetice ad rationata, est sicut proportio alhorod ad pondera ver-
8
suum. Et totum quod nobis dat scientia alhorod ex canonibus in
9
ponderibus versuum, eius compar dat nobis scientia dialetice in
10
rationatis. |68, 11|[ed. Amine 1968]Et iterum canones dialetici qui sunt instrumenta qui-
11
bus experitur in rationatis de quibus non est securitas quin ratio
12
iam erraverit in eis et defecerit in comprehensione veritatis eo-
13
rum, sunt similes ponderibus et mensuris que sunt instrumenta
14
cum quibus experitur in pluribus corporum de quibus non est
15
securitas quin sensus iam erraverit aut defecerit in comprehen-
16
sione mensurationis eorum, et sicut regule quibus experitur in
17
lineis de quibus non existit securitas quin sensus iam erraverit
18
aut defecerit in comprehensione rectitudinis earum. Et sicut cir-
19
cinus quo experitur in lineis de quibus non est securitas quin
20
sensus iam erraverit aut defecerit in comprehensione rotunditatis
21
earum. |69, 2|[ed. Amine 1968]Hec est ergo summa intentionis dialetice, et declaratur
22
ex intentione eius, maxima utilitas. Et illud, in omni cuius veri-
26
1
ficationem querimus apud nos, et in eo cuius verificationem que-
2
rimus apud alios, et in eo cuius verificationem querunt alii apud
3
nos. Nam cum fuerint apud nos canones illi, et quesiverimus in-
4
venire illud quod quesitum est et verificationem eius apud nos,
5
non absolvemus mentes nostras in inquisitione eius quod verifi-
6
camus solute procedentes in res indefinitas, et conantes incedere
7
ad illas undecumque accidat, et ex partibus que forsitan facient
8
nos errare et estimare in eo quod non est verum quod est verum,
9
et non percipiemus illud, immo |?| oportet ut iam sciamus qua via
10
oporteat nos ire ad illud et secundum quam rerum incedemus, et
11
unde incipiemus in incessu, et qualiter ultime procedemus cum
12
mentibus nostris super unamqamque rem ex eis usque quo per-
13
veniamus procul dubio ad nostrum inquisitum. Et cum hoc eri-
14
mus iam scientes omnes res facientes nos errare et regentes super
15
nos, et cavebimus ab illis apud nostram incessionem. Et tunc
16
quidem verificabitur in eo quod invenimus, quod invenimus in
17
eo veritatem, et non erravimus. Et cum viderimus rem aliquam
18
quam invenimus, et immaginabitur nobis quod iam erravimus in
19
ea, experiemur eam statim. Et si fuerit in ea error, percipiemus
20
ipsum, et rectificabimus locum erroris facile. |70, 6|[ed. Amine 1968]Et illa quidem erit
21
|?| dispositio nostra in eo cuius verificationem querimus apud alios.
22
Nam nos non verificamus sententiam apud alios, nisi cum rebus
23
et viis similibus illis quibus verificamus eam apud nos. |?| Quod si
28
1
aliquis infestaverit nos in argumentationibus et orationibus qui-
2
bus loquimur in verificatione illius sententie apud eum, et que-
3
siverit a nobis modum verificationis illius ei, et quomodo facte
4
sunt ad verificandum illam sententiam non ad verificandum con-
5
trarium ipsius, et quare facte sunt digniores aliis ad verificandam
6
illam sententiam, poterimus declarare illi omnia illa. |70, 12|[ed. Amine 1968]Et similiter
7
quando voluerint alii verificare apud nos sententiam aliquam, erit
8
nobiscum quo experiamur orationes et argumentationes eorum
9
quibus conantur verificare illam sententiam. Quod si fuerint in
10
veritate verificantes, declarabitur ex quo modo verificetur per eas.
11
Quare recipiemus illud quod inde recipiemus a scientia et provi-
12
sione. Et si aliquis errare fecerit aut erraverit, declarabitur ex
13
quo modo errare fecit, aut erravit. Quare destruemus quod de-
14
struemus inde a scientia et provisione. |71, 3|[ed. Amine 1968]Et si nos ignoraverimus
15
dialeticam, erit nostra dispositio in omnibus illis rebus econverso,
16
et secundum contrarium. Et maius toto illo et turpius et magis
17
horrendum et dignius ad cavendum et timendum, est illud quod
18
comitatur nos cum volumus considerare in sententiis contrariis,
19
aut iudicare inter disputantes in eis, et in orationibus et argumen-
20
tationibus quas unusquisque affert ad verificandam sententiam
21
suam, et destruendam sententiam adversarii sui. |71, 7|[ed. Amine 1968]Nam si nos
22
ignoraverimus dialeticam, non erimus certi secundum veritatem
30
1
de aliquo eorum qui vere invenit, quomodo vere invenit, et ex
2
qua parte vere invenit, et qualiter facte sunt eius argumentatio-
3
nes facientes necessario verificationem sententie sue, neque super
4
errorem alicuius eorum qui erravit aut errare fecit, qualiter et ex
5
qua parte errare fecit, aut erravit, et qualiter facte sunt eius ar-
6
gumentationes non necessario verificantes sententiam eius.
7
|71, 10|[ed. Amine 1968]Quare accidet nobis tunc aut ut hesitemus in sententiis omnibus,
8
ita ut ignoremus que sit vera, et que sit corrupta, aut ut estime-
9
mus quod omnes quamvis sint contrarie sint vere, aut ut estime-
10
mus quod in nulla earum sit veritas, aut ut incipiamus verificare
11
quasdam earum, et quasdam destruere. Quare conabimur veri-
12
ficare quod verificatur, et destruere quod destruitur ita quod ne-
13
sciemus ex quo modo est ita. |72, 1|[ed. Amine 1968]Et si contradixerit nobis aliquis in
14
eo quod verificamus aut destruimus, non poterimus ostendere ei
15
modos illius. Et si contingerit ut sit in eo quod verificamus, aut
16
destruimus aliquid quod sit in veritate ita, non erimus certi in
17
aliquo horum duorum quod in veritate sit sicut est apud nos,
18
immo credemus et estimabimus in omni quod est verum apud
19
nos, fortasse ut sit corruptum, et in eo quod est corruptum apud
20
nos, fortasse quod est verum, et fortasse re|?|dibimus ad contra-
21
rium eius super quod sumus in utrisque rebus simul, et fortasse
22
superveniet nobis aliquid de foris aut cogitatio aliquorum orietur
32
1
in animabus nostris, et removebit |?| nos ab eo quod apud nos est
2
hodie verum aut corruptum ad contrarium eius. Quare erimus in
3
omnibus illis sicut dicit proverbium ligneator noctis.|72, 9|[ed. Amine 1968] Et ista qui-
4
dem accidunt nobis in hominibus qui iactant se apud nos inte-
5
gritatem habere in scientiis. Ergo si nos ignoraverimus dialeti-
6
cam, non erit apud nos quo experiamur eos. Ergo aut bene |?| opi-
7
nabimur de eis omnibus, aut erimus ambigui in eis omnibus, aut
8
incipiemus discernere inter eos. Et erit totum illud a nobis for-
9
tuitum, et ita quod non erimus certi. Quare non erimus securi,
10
quin sit in eis de quibus bonam habuimus opinionem deceptor
11
et falsus. Erit ergo iam famosus apud nos destructor, et eligemus
12
illum qui derisionem faciet de nobis, et nos non percipiemus, aut
13
erit in eis quos sprevimus verax, et nos iam repulimus eum, et
14
nos non percepimus, hoc est ergo nocimentum ignorantie nostre
15
in dialetica, et iuvamentum si eam sciverimus. |73, 4|[ed. Amine 1968]Et manifestum
16
est quod necessaria est illi, qui vult ne sit contentus in suis cre-
17
dulitatibus et sententiis super opiniones, et sunt credulitates que
18
non reddunt sibi securum illum cuius sunt, quin ab eis redeat
19
ad earum contraria. Et non est necessaria ei qui eligit stare et
20
contentus esse in suis sententiis super opinionem, et sufficit sibi
21
cum eis. |73, 9|[ed. Amine 1968]Ille autem qui estimat quod usus in orationibus et
22
disputationibus topicis, aut usus in disciplinis sicut scientia
34
1
geometrie et aritmetice excusat a scientia canonum dialetice, aut
2
stat loco eius, aut facit operationem ipsius, aut dat homini virtu-
3
tem ad experiendam omnem orationem et omnem diputationem
4
et omnem sententiam, aut dirigit hominem ad veritatem et cer-
5
titudinem ita ut non erret in aliqua reliquarum scientiarum pe-
6
nitus, est sicut ille qui estimat quod usus et studium in memoria
7
versuum et epistolarum et multiplicatio reddendi eos sicut ab alio
8
audivit, excuset in rectificationem lingue, et in hoc ne erret homo
9
a regulis grammatice, et stat loco eius, et facit eius operationem,
10
et quod dat homini virtutem qua experiatur declinationem om-
11
nis sermonis an recte invenit in eo aut erravit. Et illud quidem
12
quod est dignum respondere in esse grammatice hic, est id quod
13
respondetur in esse dialetice illic. |74, 4|[ed. Amine 1968]Et similiter sermo illius qui
14
estimat quod dialetica sit superflua neque sit necessaria cum pos-
15
sibile sit in hora aliqua inveniri hominem perfecte nature qui
16
omnino veritatem non pertransit preter quod ipse iam sciat ali-
17
quid de regulis dialetice. Est sicut sermo eius qui estimat quod
18
grammatica sit superflua, cum in hominibus inveniatur aliquis
19
qui omnino non erret preter quod sciat aliquid de regulis gram-
20
matice. Nam responsio in utrisque sermonibus simul, est respon-
21
sio una.
22
|74, 10|[ed. Amine 1968]Subiecta autem dialetice et sunt ea in quibus dat regulas, sunt
23
rationata inquantum significant ea dictiones, et dictiones in-
24
quantum sunt significantes rationata. Et illud est, quoniam nos
36
1
non verificamus sententiam apud nos, nisi ita ut cogitemus, et
2
consideremus |?| multum et erigamus in nobis ipsis res et ratio-
3
nata quorum proprietas est verificare illam sententiam. Et veri-
4
ficamus eam apud alios, ita ut loquamur eis sermonibus quibus
5
facimus eos intelligere res et rationata quorum proprietas est
6
verificare illam sententiam. |75, 1|[ed. Amine 1968]Et non est possibile ut verificemus
7
quamlibet sententiam quibuslibet rationatis, neque ut suman-
8
tur illa |?| rationata quolibet numero, neque quibuslibet disposi-
9
tionibus, aut compositionibus, aut ordinibus quibuslibet, immo
10
indigemus in omni sententia cuius querimus verificationem, re-
11
bus et rationatis terminatis, et ut sint cum numero aliquo noto
12
et secundum dispositiones, et compositiones, et ordines notos.
13
|75, 5|[ed. Amine 1968]Et oportet ut illa sit dispositio dictionum eorum quibus fit inter-
14
pretatio de eis cum verificamus eam ad alios. Quapropter indi-
15
gemus regulis defendentibus nos in rationatis et in interpreta-
16
tione de eis, et custodientibus nos ab errore in eis utrisque. Et
17
hec duo, scilicet rationata, et sermones quibus fit interpretatio
18
de eis, nominaverunt antiqui logos et sermonem. |75, 9|[ed. Amine 1968]Et nomina-
19
verunt rationata sermonem et logos interiorem et fixum in anima.
20
Et illud quo fit interpretatio de eis, |?| sermonem et logos exterio-
21
rem cum voce. Et illud quo homo verificat sententiam apud se
22
ipsum, est sermo fixus in anima. Et illud quo verificat eam apud
23
alium, est sermo exterior cum voce. Sermonem igitur cuius pro-
38
1
prietas est verificare sententiam aliquam, nominaverunt antiqui
2
sillogismum, sive sit sermo fixus in anima sive exterior cum voce.
3
Dialetica ergo dat regulas quarum preces sit rememoratio in utris-
4
que sermonibus simul.
5
|76, 2|[ed. Amine 1968]Et ipsa quidem communicat grammatice communitate qua-
6
dam per hoc quod dat de regulis dictionum, et differt ab ea in
7
hoc, quod scientia grammatice non dat regulas nisi que sunt
8
proprie dictionibus gentis alicuius, et scientia dialetice non dat
9
regulas nisi communes que communicant dictionibus gentium
10
omnium. In dictionibus enim sunt dispositiones in quibus com-
11
municant dictiones omnium gentium, sicut quod dictionum alie
12
sunt simplices et alie composite, et simplices sunt nomen et ver-
13
bum et prepositio, et quod earum quedam sunt que sunt ponde-
14
rate, et quedam que non sunt ponderate, et his similia. |76, 8|[ed. Amine 1968]Et hec
15
sunt dispositiones que sunt proprie uni lingue et alie lingue non,
16
sicut quod nominativus est marfuha, et accusativus mansub, et
17
in genitivo non ingreditur lem, alif cognitionis. Ista enim et
18
plura alia, sunt propria lingue arabice. Et similiter in lingua om-
19
nis gentis sunt dispositiones que proprie sunt ei. Et illud quod est
20
in scientia grammatice de rebus communibus dictionibus gen-
21
tium non recipiunt grammatici nisi inquantum est inventum in
22
illa lingua cui facta est grammatica, sicut sermo grammaticorum
23
arabum quod partes orationis in arabico sunt nomen et verbum
24
et prepositio, et sicut sermo grammati|?|corum grecorum, partes
40
1
orationis in greco, sunt nomen, et verbum, et prepositio. Et hec
2
quidem divisio non invenitur in arabico tantum, aut in greco
3
tantum, immo in omnibus linguis. Et acceperunt eam gram-
4
matici arabum, secundum quod ipsa est in arabico, et gramma-
5
tici grecorum, secundum quod ipsa est in greco. |77, 5|[ed. Amine 1968]Scientia ergo
6
grammatice in omni lingua non speculatur nisi in eo quod est
7
proprium lingue illius gentis, et in eo quod est commune ei et
8
alii, non inquantum est commune, sed inquantum est inventum
9
in lingua eorum proprie. Iste ergo sunt differentie inter specu-
10
lationem illorum de grammatica in dictionibus, et inter specula-
11
tionem illorum de dialetica in eis. Et est quod grammatica dat
12
regulas que sunt proprie dictionibus gentis alicuius, et accipit
13
illud quod est commune ei et alii non inquantum est commune,
14
immo inquantum est inventum in lingua cui facta est illa gram-
15
matica. |77, 12|[ed. Amine 1968]Et dialetica in eo quod dat regulas dictionum, non dat
16
nisi regulas in quibus communicant dictiones gentium, et acci-
17
pit eas inquantum sunt communes, et neque considerat in ali-
18
quo eorum que communicant dictionibus gentis alicuius, immo
19
precipit ut sumatur illud quod necessarium est inde ab illis qui
20
habent illius lingue scientiam.
21
|78, 1|[ed. Amine 1968]Eius autem ethimologia manifestum est quod est edita a
22
summa intentionis eius. Et illud est quoniam ipsa est derivata a
23
logos. |?| Et hec quidem dictio dicta est apud antiquos secundum
24
tres intentiones, quarum una est sermo exterior cum voce, et est
25
ille quo fit interpreatio lingue de eo quod est in mente. Et se-
26
cunda est sermo fixus in anima, et est rationata que dictiones
27
significant. |78, 7|[ed. Amine 1968]Et tertia, est virtus animalis creata in homine, qua
42
1
discernit discretione propria homini absque reliquis animalibus,
2
et est illa qua homini comprehenduntur rationata, et scientie, et
3
artes, et ea fit consideratio. Et ea discernit inter bona opera et
4
mala. Et ipsa invenitur in omni homine, ita quod in infantibus,
5
sed est parva nondum perveniens ad hoc ut suas efficiat opera-
6
tiones, sicut virtus pedis infantis ad ambulandum, et sicut ignis
7
parvus qui non pervenit ad hoc ut comburat ligna crossa, et in
8
demoniacis, et ebriis, |?| sicut oculus obliquus, et in dormiente si-
9
cut oculus clausus, et in eo cui inest occultatio, sicut oculus in
10
quo est caligo ex vapore aut alio.
11
|78, 15|[ed. Amine 1968]Hec ergo scientia propterea quod dat regulas in logos exte-
12
riore, et regulas in logos interiore, et rectificat cum eo quod dat
13
de regulis in utrisque rebus logos tertiam que inest homini cum
14
creatione, et dirigit eum ita ut non faciat operationem suam in
15
utrisque rebus nisi secundum illud quod est rectius, et perfectius,
16
et melius, nominatur nomine derivato a logos que dicitur secun-
17
dum tres modos, sicut plures librorum qui dant regulas in logos
18
exteriore tantum de libris illorum qui sunt scientie grammatice
19
tantum, no|?|minantur nomine dialetice. Et manifestum est quod
20
illud quod dirigit ad illud quod rectum est in omnibus modis
21
logos, est dignius hoc nomine.
22
|79, 8|[ed. Amine 1968]Partes autem dialetice, sunt octo. Et illud est, quoniam spe-
23
cies sillogismi, et species sermonum quibus queritur verificatio
24
sententie aut quesiti in summo, et species artium quarum ope-
25
rationes post ipsarum perfectionem, sunt uti sillogismis in lo-
44
1
cutionibus, in summo sunt quinque, demonstrativa et topica, et
2
sofistica, et rethorica, et poetica.
3
|79, 12|[ed. Amine 1968]Demonstrative ergo sunt sermones quorum proprietas est, ut
4
acquirant scientiam certam in inquisito cuius scientia queritur
5
sive utatur eis homo in eo quod est inter ipsum et seipsum in
6
inventione illius quesiti, aut eis loquatur alio, aut eis loquatur
7
ipsi alius, in verificando illud quesitum. Ipsorum enim in om-
8
nibus suis dispositionibus proprietas, est ut acquirant scientiam
9
certam. Et est scientia cuius contrarium non est possibile peni-
10
tus ut sit, neque est possiblile ut homo ab ea avertatur, neque ut
11
credat in ea possibile esse ut ab ea avertatur, neque supervenit
12
ei in ipsa, sollicitudo faciens eum errare, neque error removens
13
ipsum ab ea, neque hesitatio, neque opinio aliquo modo neque
14
per causam aliquam.
15
|80, 4|[ed. Amine 1968]Et sermones quidem topici sunt, quorum proprietas est ut utan-
16
tur in duabus rebus. Quarum una est in hoc ut querat inquisitor ex
17
rebus famosis quas concedunt omnes homines victoriam respon-
18
dentis in positione, quam respondens nititur servare aut defen-
19
dere cum sermonibus iterum famosis. Et quando querit quesitor
20
victoriam respondentis expertibus, et cum sermonibus qui non
21
sunt famosi, et querit respondens servare illud quod posuit aut
22
defendere cum sermonibus qui non sunt famosi, non est illa eius
23
operatio, operatio secundum viam topice. Et secunda est ut que-
46
1
rat homo per eas casum opinionis fortis in sententia, cuius vult
2
verificationem aut apud se aut apud |?| alium, donec faciat imma-
3
ginari quod sit certa preter quod sit certa.
4
|80, 13|[ed. Amine 1968]Et sermones quidem sophistici sunt, quorum proprietas est ut
5
errare faciant, et deviant, et occultent. Quare estimari faciunt in
6
eo quod non est verum, (quod sit verum), et in eo quod est verum,
7
quod non est verum, et faciunt estimari de eo qui non est sapiens
8
quod est sapiens, (et) provectus, et faciunt opinari de eo qui est
9
sapiens (et) sciens, quod non est ita. Et hoc quidem nomen, scili-
10
cet sophystica, est nomen virtutis qua homo potest facere errare,
11
et decipere, et occultare cum sermone et deceptione, aut in se
12
ipso quod est habens sapientiam et scientiam et bonitatem, et in
13
alio quod habet diminutionem preter quod sit ita in veritate aut
14
in sententia vera quod non est vera, et in ea que non est vera quod
15
est vera. |81, 6|[ed. Amine 1968]Et est compositum in greco ex sopbos, et est sapienentia,
16
et ex estos, et est deceptio. Quare intentio eius est sapientia decep-
17
trix. Et omnis cui inest virtus ad decipiendum aut ad faciendum
18
errare cum sermone in qualibet |?| re, nominatur hoc nomine, et
19
dicitur quod est |?| sophysta. Et non est quemadmodum opinantur
20
quidam quod sophista fuit nomen hominis qui fuit in tempore
21
antiquo, cuius intentio fuit destruere comprehensa et scientias, et
22
secta illorum qui sequuntur sententiam illius et defendunt eius
23
intentionem, est eorum qui nominantur sophiste. Et omnis qui
24
concedit sententiam illius hominis et defendit eam, nominatur
25
hoc nomine, hec enim opinio|81, 12|[ed. Amine 1968] valde est feda, quoniam non fuit in
48
1
eo quod preteriit homo cuius intentio fuerit, destruere sententias
2
et comprehensa, qui hoc nomine nuncupatus fuerit, neque an-
3
tiqui nominaverunt hoc nomine aliquem ad hoc ut ipsum pro-
4
portionarent homini qui nuncupatus fuerit sophista, immo non
5
nominabant hominem hoc nomine, nisi propterea quod virtus
6
eius et modus locutionis ipsius et potentia eius erat secundum
7
bonitatem faciendi errare et decipiendi quicunque hominum es-
8
set, sicut nominabant hominem topicum non quod proportio-
9
netur homini qui nominatus fuerit topicus, immo nominabant
10
eum topicum propter virtutem eius et modum locutionis ipsius
11
et propter potentiam eius secundum bonitatem utendi arte sua
12
quicumque hominum esset. Ille ergo cui inest hec virtus, et ars,
13
est sophista. Et eius virtus, est sophistica. Et operatio eius pro-
14
cedens ab ipsius virtute, est opus sophiste.
15
|82, 10|[ed. Amine 1968]Et sermones quidem rethorici, sunt quorum proprietas est ut
16
inquiratur cum eis sufficientia homini in qualibet sententia, et
17
ut inclinetur eius sensus ad hoc ut acquiescat ei quod sibi dicitur,
18
et credat per illud credulitate aliqua aut debiliore aut fortiore.
19
Et credulitates quidem sufficientes, sunt infra opinionem for-
20
tem, et superfluunt. Ergo sunt quedam magis addite quam que-
21
dam, secundum superfluitatem sermonum in virtute et eorum
22
que utuntur cum eis. Quidam enim sermones sufficientes, sunt
23
magis sufficientes et magis ultimi et firmiores quibusdam, sicut
24
accidit in testimoniis. Ipsa enim quanto sunt plura, sunt magis
25
ultima in sufficientia et in faciendo evenire credulitatem cum
26
proposito, magis sufficientia, et sunt magis facientia acquiescere
27
animam ei quod dicitur, quamvis cum superfluitate sufficientie
50
1
sue, nullum eorum sit faciens evenire opinionem fortem proxi-
2
mam certitudini. Per ista ergo diversificantur rethorici a topicis
3
in hoc capitulo.
4
|83, 4|[ed. Amine 1968]Et poetici quidem sermones, sunt qui |?| componuntur ex re-
5
bus quarum proprietas est, ut immaginari faciant in re in qua est
6
locutio, dispositionem aliquam, aut aliquid melius, aut deterius,
7
et illud aut erit pulcritudo, aut feditas, aut altitudo, (aut vilitas)
8
aut aliud de illis que simillantur istis. |83, 7|[ed. Amine 1968]Et accidit nobis cum audi-
9
mus sermones poeticos de immaginatione que per eos cadit in
10
animabus nostris, simile ei quod accidit nobis cum aspicimus ad
11
rem que similis est ei quod abhorretur. Nam statim immagina-
12
tur nobis in illa re, quod est ex eis que abhorrentur. Eriguntur
13
ergo anime nostre |?| ex ea, et alienant eam, licet certi simus quod
14
in veritate non est sicut immaginatur nobis. Facimus ergo in eo
15
quod immaginari nobis faciunt sermones poetici, quamvis scia-
16
mus quod res non est ita, sicut esset nostra operatio in eo si certi
17
essemus quod res esset sicut immaginari nobis facit ille sermo,
18
hominis enim operationes, multociens plus secuntur eius imma-
19
ginationem, quam sequantur eius opinionem, aut ipsius scien-
20
tiam. Nam sepe est eius scientia aut ipsius opinio, contraria eius
21
immaginationi. Quare est eius operatio in re secundum eius im-
22
maginationem non secundum eius opinionem aut ipsius scien-
23
tiam, sicut accidit nobis cum aspicimus ad immagines represen-
24
tantes nobis rem, et ad res similes rei. |84, 7|[ed. Amine 1968]Et non utuntur sermoni-
25
bus poeticis, nisi in loquendo homini quem faciant procedere
26
ad faciendum aliquid cum intentione ad illud, et gradatione ad
27
ipsum. Et illud est, aut ut homini gradato non sit provisio diri-
52
1
gens ipsum, quare vadit ad operationem que queritur ab eo cum
2
immaginatione, et erigitur ei immaginatio loco provisionis, aut
3
sit homo cui |?| fit provisio a quo queritur operatio, et non est se-
4
curitas cum providerit in ea quin prohibeatur ab ipsa, quare festi-
5
nandus est sermonibus poeticis ut preveniatur eius provisio cum
6
immaginatione, ita ut properet ad illam actionem, et erit ex eo
7
cum evasione, antequam succurrat cum sua provisione ei quod
8
est in fine illius operationis, quare prohibeatur ab ea penitus, aut
9
succedat ei et videat ne properet cum ea, et postponat ipsam ad
10
horam aliam. Et propter illud facti sunt sermones poetici absque
11
aliis pulcri et decentes, et sublimes, et ponuntur eis decor et de-
12
claratio cum rebus que dicte sunt in scientia loice.
13
|85, 9|[ed. Amine 1968]Iste ergo sunt species sillogismorum et artium sillogisticarum,
14
et species locutionum quibus utuntur ad verificandum aliquid
15
in rebus omnibus. Et sunt in summa quinque, certificativa, et
16
opinativa, et errativa, et sufficiens, et imaginativa. Et unicui-
17
que harum quinque artium, insunt res sibi proprie, et insunt eis
18
res alie in quibus communicant. Et sermones quidem sillogistici
19
fixi sunt in anima aut extra cum voce, sunt compositi, in anima
20
quidem fixi, ex rationatis pluribus ligatis, ordinatis, adiuvantibus
21
se ad verificandum rem unam, et extrinseci cum voce, ex dictio-
54
1
nibus pluribus ligatis, ordinatis, significantibus illa rationata, et
2
sunt compares illis, quare facti sunt cum sua comparitate ad illos
3
comitantes, et adiuvantes se ad verificandum aliquid apud audi-
4
tum. |86, 6|[ed. Amine 1968]Et minores sermones extrinseci, sunt compositi ex duabus
5
dictionibus. Et minores sermones fixi in anima, sunt compositi
6
ex duobus rationatis simplicibus. Et isti quidem sunt sermones
7
simplices. Et sermones sillogistici, non componuntur nisi a ser-
8
monibus simplicibus, quare fiunt sermones compositi. |?| Et mi-
9
nores sermones compositi, sunt qui sunt compositi a duobus ser-
10
monibus sim|?|plicibus. Et plures eorum sunt indefiniti. Omnis
11
ergo sermonis sillogistici partes magne, sunt sermones simplices,
12
et partes eius parve, et sunt partes partium eius, sunt simplicia
13
rationatorum et dictionum significantium ea.
14
|86, 14|[ed. Amine 1968]Fiunt ergo. partes dialetice necessario octo, quarum unaque-
15
que pars est in libro. In primo quidem sunt regule simplicium ex
16
rationatis et dictionibus significantibus ea. Et sunt in libro no-
17
minato arabice quidem almaculet, et grece cathegorie.>
18
Et in secundo sunt regule sermonum simplicium, rationato-
19
rum qui sunt compositi ex duobus sermonibus simplicibus, et
20
dictionum significantium ea compositarum ex duabus dictioni-
21
bus, et sunt in libro nominato arabice quidem alhibar interpreta-
22
tio, et grece pergermenias.
23
Et in tertio sunt sermones quibus experiuntur sillogismi com-
24
munes artibus quinque. Et sunt in libro nominato arabice qui-
25
dem sillogismi, et grece analetica prima.
56
1
Et in quarto sunt regule quibus experiuntur sermones de-
2
monstrativi, et regule rerum quibus componitur phylosophia,
3
et totum quo fiunt operationes magis complete, et melius, et
4
perfectius. Et est arabice liber demonstrationis, et grece anale-
5
tica secunda.
6
Et in quinto sunt regule quibus experiuntur sermones topici,
7
et qualiter est questio topica, et responsio topica, et ad summum
8
regule rerum quibus componitur ars topica, et quibus fiunt ope-
9
rationes eius melius et perfectius et penetrabilius. Et est arabice
10
liber locorum topicorum, et grece topica.
11
|88, 3|[ed. Amine 1968]Et in sexto imprimis sunt regule rerum quarum proprietas
12
est ut errare faciant a veritate, et occultent, et hesitare faciant, et
13
comprehensio omnium rerum quibus utitur ille cuius intentio est
14
decipere et fraudare in scientiis, et sermonibus. Deinde post ista
15
comprehensio eius quo oportet obviari sermonibus errare facien-
16
tibus quibus utitur iactator et deceptor, |?| et qualiter destruantur,
17
et quibus rebus expellantur, et qualiter sibi caveat homo ab hoc
18
ut erret in questione sua, aut errare faciat. Et iste liber nominatur,
19
grece sophistica. Et est eius intentio sapientia deceptrix.
20
|88, 10|[ed. Amine 1968]Et in septimo quidem sunt regule quibus experiuntur et qui-
21
bus probantur sermones rethorici, et species prosarum, et sermo-
22
nes bene loquentis, et rethorici, et faciunt scire an sint secundum
23
intentionem rethorice, aut non, et comprehenduntur omnes res
24
quibus componitur ars rethorice, et docet qualiter sit ars sermo-
58
1
num rethoricorum, et prosarum, in unoquoque tractatu rerum,
2
et quibus rebus fiant meliores et perfectiores, et sint eorum ope-
3
rationes penetrabiliores, et magis ultime. Et iste liber, nominatur
4
grece rethorica, et est arabice alchatabati.
5
|88, 17|[ed. Amine 1968]Et in octavo sunt regule quibus experiuntur versus, et spe-
6
cies sermonum metricorum facti et illi qui fiunt in unoquoque
7
tractatu rerum, et comprehendit omnes res quibus completur ars
8
versuum, et quot sint species eius, et quot sint species versuum et
9
sermonum metricorum, et qualiter sit ars omnis |?| speciei eorum,
10
et in quibus rebus fiant, et quibus rebus componantur, et fiant
11
melius, et sublimius, et manifestius, et delectabilius, et cum qui-
12
bus oporet ut sint donec fiant magis ultimi et penetrabiliores. Et
13
iste liber nominatur grece sumica, et est liber versuum.>
14
|89, 6|[ed. Amine 1968]Iste ergo sunt partes dialetice, et summa quam unaqueque
15
earum comprehendit. Et pars quidem quarta, est vehementioris
16
antecessionis |?| earum in sublimitate et dignitate. Et per dialeti-
17
cam quidem non queritur secundum intentionem primam, nisi
18
pars quarta. Et relique partes non sunt facte, nisi propter quar-
19
tam. Et tres antecedunt eam in ordine doctrine, cum sint prepa-
20
ramenta et introductiones et vie ad ipsam. Et relique quatuor>
21
que eam sequuntur, sunt propter duas res. Quarum una est quia
22
in unaquaque earum est sustentamentum aliquod et adiutorium,
23
licet ipse sint sicut instrumentum parti quarte. Et adiutorium
24
quarundam est maius, et quarundam minus. |90, 1|[ed. Amine 1968]Et secunda est, se-
60
1
cundum modum cautele. Et illud est, quoniam si non discer-
2
nerentur iste artes ab invicem in effectu ita ut scirentur regule
3
uniuscuiusque earum secundum suam singularitatem discrete a
4
regulis alterius, non esset homo securus cum ipse inquireret ve-
5
ritatem et certitudinem, quin uteretur rebus topicis ita quod non
6
perciperet quod essent topice, quare removeretur per illud a certi-
7
tudine ad opinionem fortem, aut uteretur ita quod non perciperet
8
rebus rethoricis, et removeretur per id ad sufficientiam, aut ute-
9
retur illis que errare faciunt ita quod non perciperet, |90, 7|[ed. Amine 1968]et aut face-
10
rent ipsum estimare in eo quod non est verum quod est verum, et
11
credere illud, aut facerent ipsum hesitare, aut uteretur rebus me-
12
tricis ita quod non perciperet quod essent metrice, et ageret iam
13
in credulitate sua secundum immaginationes, et apud seipsum
14
quod ipse incederet in omnibus istis dispositionibus via ad veri-
15
tatem, et inveniret questionem suam, et non inveniret secundum
16
veritatem, sicut ille qui cognoscit cibos et medicinas nisi discer-
17
nantur eis venena ab istis actu donec certificetur cognitio eorum
18
signis suis, non erit securus quin sumat ea secundum quod ipsa
19
sint cibus aut medicina ita quod non perciperet. Quare morire-
20
tur. |90, 14|[ed. Amine 1968]Secundum intentionem vero secundam, quam ipsa dat ite-
21
rum opificibus cuiusque quatuor artium, totum quo completur
22
ars illa, ita ut sciat homo quando vult fieri topicus ultimus quot
23
res oporteat eum scire, et sciat quibus rebus experiatur |?| in se aut
24
in alio sermones eius, ut sciat an incedat in eis via topice an non.
62
1
Et similiter sciat quando vult fieri rethoricus ultimus quot res
2
oporteat eum scire, et sciat quibus rebus experiatur in se et in
3
alio an incedat in sermonibus suis secundum viam rethorice, aut
4
secundum viam aliam. |91, 6|[ed. Amine 1968]Et similiter sciat quando voluerit ut fiat
5
versificator ultimus quot res oporteat eum scire, et sciat quibus
6
rebus experiatur in se et in alio versificator, an incedat in sermo-
7
nibus suis via versuum, aut avertatur ab ea et permisceat cum ea
8
vias alias. |?| Et similiter sciat cum voluerit ut insit ei virtus ad hoc
9
ut errare faciat alium, et non faciat ipsum errare aliquis, quot res
10
oporteat ipsum scire, et sciat quibus rebus possit experiri omnem
11
sermonem et omnem sententiam, et sciat an erravit in ea, an fecit
12
errare et quomodo sit illud.
64
1
|93, 1|[ed. Amine 1968]CAPITULUM TERTIUM
2
DE SCIENTIA DOCTRINARUM
3
Hec scientia dividitur in septem partes magnas quas comprehen-
4
dimus in principio libri.
5
In aritmeticam quidem. Verum illud quod per hanc scientiam
6
scitur, est due scientie. Quarum una est scientia numeri activa
7
et altera scientia numeri spe|?|culativa. Et activa quidem inquirit
8
de numeris inquantum sunt numeri numeratorum, quorum nu-
9
merum tenere oportet, scilicet corporum et aliorum sicut ho-
10
minum, aut equorum, aut solidorum, aut dragmarum, aut alia-
11
rum rerum habentium numerum. Et est illa qua vulgus utitur in
12
comerciis negociatoriis, et comerciis civilibus. Speculativa vero,
13
non inquirit de numeris nisi absolute, secundum quod ipsi sunt
14
denudati in mente a corporibus et ab omni quod eis numeratur.
15
Et non speculatur in eis nisi denudatis ab omni quod possibile
16
est eis numerari ex sensatis, et ex parte que communicat omni-
17
bus numeris qui sunt numeri sensatorum, et insensatorum. Et
18
hec quidem scientia est illa que ingreditur in summam scientia-
19
rum. Et scientia quidem numeri speculativa inquirit in numeris
20
absolute de omnibus que accidunt eis in essentiis suis simplicibus
21
preter quod comparentur ad invicem. Et sunt sicut par et impar,
22
et de omnibus que accidunt eis cum ad invicem comparantur.
23
Et sunt equalitas, et superfluitas, et ut numerus sit pars numeri,
24
aut partes, aut duplum eius, aut equalis ei et addens partem, aut
66
1
partes, et ut sit proportionalis, aut improportionalis, et similis
2
aut dissimilis, et communicans aut seiunctus. Deinde inquirit de
3
illis que accidunt ipsis cum quidam adduntur aliis, et apud ag-
4
gregationem eorum, et apud diminutionem aliorum ab aliis, et
5
eorum separationem, et ex multiplicatione numeri per numera-
6
tionem unorum numeri alterius, et ex divisione numeri in partes
7
per numerationem unorum numeri alterius. Et illud est, sicut
8
sit numerus quadratus, aut superficialis, aut solidus, aut perfec-
9
tus, aut imperfectus. Nam ipsa inquirit de his omnibus et de il-
10
lis que accidunt eis cum comparantur iterum ad invicem, et do-
11
cebit qualis modus sit in extrahendo numerum ex numero noto,
12
et ad summum in extrahendo omne cuius via est ut extrahatur
13
ex numeris.
14
|95, 3|[ed. Amine 1968]Sed scientia geometrie. Nam illud quod scitur per hoc no-
15
men, est due res, geometria activa, et geometria speculativa, ac-
16
tiva igitur earum considerat in lineis et superficiebus in corpore
17
ligni si ille qui eis utitur fuerit carpentarius, aut in corpore ferri
18
si fuerit ferrarius, aut (in) corpore parietis si fuerit cementarius,
19
aut in superficiebus terrenis, et cultis si fuerit mensurator. Et
20
similiter omnis opifex geometrie active. Nam ipse format in se
21
ipso lineas et superficies et quadraturam, et rotunditatem et tri-
22
nitatem in corpore materiei que subiecta est illi arti active. Et
23
spe|?|culativa non considerat in lineies et superficiebus (et) in cor-
24
poribus nisi absolute et secundum communitatem et secundum
25
modum communicantem omnibus superficiebus corporum, et
26
format in anima sua lineas cum modo |?| communi qui non cu-
27
rat in quo corpore sit, et format superficies et quadraturam et
68
1
rotunditatem et trinitatem cum modo communi qui non curat
2
in quo corpore sit, et format corpora cum modo communi qui
3
non curat in qua materia sit et in quo sensato sit, immo absolute
4
preter quod erigat in anima sua corpus ens lignum, aut corpus
5
ens paries, aut corpus ens ferrum, sed corpus commune istis. Et
6
hec quidem scientia est illa que ingreditur in summam scientia-
7
rum. Et ipsa inquirit in lineis et superficiebus, et in corporibus
8
absolute de figuris ipsorum, et quantitatibus eorum et equalitate
9
et superfluitate eorum, et de speciebus situum ipsorum et ordi-
10
num eorum, et de omnibus que accidunt eis sicut punctis et an-
11
gulis et aliis, et inquirit de proportionalibus et inproportionali-
12
bus, et de illis que ex eis sunt data, et que non sunt data, et de
13
communicantibus ex eis, et seiunctis, et de rationalibus ex eis, et
14
surdis, et speciebus harum duarum, et docet qualis sit modus in
15
arte cuiuscumque earum, (et que) est via ut agat, et qualis sit
16
modus in extrahendo totum cuius via est ut extrahatur, et docet
17
causas horum omnium, et quare sunt ita cum demonstrationi-
18
bus dantibus |?| nobis scientiam certam, in qua non est possibile
19
cadere ambiguitatem. Hec est ergo summa eius in quo contem-
20
platur geometria.
21
|96, 13|[ed. Amine 1968]Et hec quidem scientia habet duas partes, scilicet partem spe-
22
culantem in lineis et superficiebus, et partem in corporibus. Et
23
que speculatur in corporibus, dividitur secundum species corpo-
24
rum, sicut cubus, et piramis, et sp(h)era et columna, et serratilia,
25
et pinealia. Et speculatio in omnibus istis, est secundum duos
26
modos, unus eorum est ut consideret in unoquoque secundum se,
70
1
sicut speculatio in lineis secundum se, et superficiebus secundum
2
se, et cubo secundum se, et piramide secundum se. Et alter est
3
ut consideret in eis et in ipsorum accidentibus cum comparantur
4
ad invicem. Et illud est, quoniam aut comparantur ad invicem et
5
consideratur in equalitate eorum et ipsorum superfluitate aut in
6
aliis ab istis duobus suorum accidentium, aut ponuntur quedam
7
eorum cum quibusdam et ordinantur, sicut ponatur et ordine-
8
tur linea in superficie, aut superficies in corpore, aut superficies
9
in superficie, aut corpus in corpore. Et oportet ut sciatur quod
10
geometrie et aritmetice sunt elementa et radices, et res alie que
11
declarantur ab illis radicibus. Radices ergo sunt definite, sed illa
12
que declarantur a radicibus sunt indefinita. Et in libro quidem
13
comparato Euclidi pithagorico sunt radices geometrie, et arit-
14
metice, et est liber nominatus Liber elementorum. Et consideratio
15
in eis, est duabus viis, via resolutionis, et via compositionis. Et
16
antiqui quidem de illis qui fuerunt huius scientie, aggregaverunt
17
in libris suis inter ambas vias, nisi Euclides. Nam ipse considerat
18
in libro suo |?| secundum viam compositionis solum.
19
|98, 2|[ed. Amine 1968]Et scientia aspectuum inquirit de eo de quo inquirit scientia
20
geometrie, scilicet ex figuris et magnitudinibus et sitibus, et or-
21
dine, et equalitate, et superfluitate et aliis, sed (non) ita ut sint in
22
lineis, et superficiebus, et corporibus, absolute. Est ergo specu-
23
latio geometrie communior. Et non est necessarium ut singula-
24
ris fiat scientia aspectuum licet ista ingrediatur in summam eius
25
de quo inquirit geometria, nisi quia plurimum eorum que geo-
26
metria necessario facit, quod sint secundum dispositionem ali-
27
quam figure, aut situs, aut ordinis, aut alterius, fiunt dispositio-
72
1
nes cum ad ea aspicitur secundum contrarium illius. Et illud est,
2
quoniam illa que in veritate sunt quadrata cum ad ea aspicitur
3
ex longitudine aliqua, videntur rotunda. Et plurima eorum que
4
sunt equidistantia, videntur concurrentia, et equalia |?| superfluen-
5
tia, et superfluentia equalia. Et plurima eorum que sunt posita
6
in superficie una, apparent quedam eorum inferiora, et quedam
7
altiora. Et plurima eorum que sunt priora, apparent posteriora,
8
et similia istis plurima, discernitur ergo per hanc scientiam in-
9
ter illud quod apparet in visu diverso modo, ab eo quod est in
10
ipso in veritate, et inter illud quod apparet secundum quod est
11
in ipso in veritate, et dat causas horum omnium, et quare sunt
12
ita per demonstrationes certificativas et docet in omni in quo est
13
possibile visum errare, et modos ingeniorum ad hoc ut non er-
14
ret, immo inveniat secundum veritatem in eo ad quod aspicit ex
15
re et quantitate eius, et ipsius figura, et eius situ, et ordine ipsius,
16
et reliquis, illud in quo possibile est errare visum. Et per hanc
17
quidem artem est possibile homini ut stet super mensuram eius
18
quod elongatur ex magnitudinibus postquam difficile sit in eo
19
pervenire ad ipsum, et super quantitates elongationum earum
20
a nobis, et elongationum earum ab invicem. Et illud est, sicut
21
altitudines arborum longarum, et parietum, et latidudines rivu-
22
lorum, et fluviorum, et super altidudines montium, et profundi-
23
dates aquarum postquam cadit visus super fines earum. Amplius
74
1
elongationes nubium et aliorum ex |?| loco in quo sumus, et in quo
2
opposito loco terre fuerint, deinde elongationes corporum cele-
3
stium, et quantitates eorum, et totum ad quod possibile est per-
4
venire a reflexione aspicientis ipsum, et ad ultimum omnis ma-
5
gnitudo super cuius quantitatem aut longitudinem ab aliqua re
6
queritur statio, postquam cadit visus super eam, quedam quidem
7
cum instrumento facto ad dirigendum visum ita ut non erret, et
8
quedam eorum sine instrumento.
9
|99, 11|[ed. Amine 1968]Et omne quidem ad quod aspicitur et videtur, non videtur nisi
10
cum radio penetrante in aerem et in omne corpus pervium tan-
11
gens oculos nostros, usque quo cadat super rem ad quam aspi-
12
citur. Et radii quidem penetrantes in corpora pervia ad illud
13
ad quod aspicitur, aut sunt recti, aut reflexi, aut conversi, |?| aut
14
fracti. Recti igitur sunt qui cum egrediuntur a visu protendun-
15
tur secundum rectitudinem sunt visus usque quo pertranseant
16
et abscindantur. Et reflexi quidem sunt quorum cum incipit
17
penetratio ex visu, obviat eis in viis suis antequam pertranseant
18
speculum prohibens eos a penetratione secundum rectitudinem,
19
quare reflectuntur oblique ad partes laterum speculi, deinde ex-
20
tenduntur in latera ad que reflectuntur eundo ad illud quod est
21
inter manus aspicientis secundum hanc figuram
22
visus visum
23
24
<speculum>
76
1
Et conversi quidem, sunt illi qui redeunt a speculo in viis suis
2
quibus incesserunt imprimis donec cadant super corpus videntis
3
ex cuius visu exierunt. Quare videt homo aspiciens seipsum cum
4
illo eodem radio. Et fracti quidem, sunt illi qui redeunt ex spe-
5
culo ad partem aspicientis ex cuius visu exierunt, et extenduntur
6
flexuose ab eo ad unum laterum eius, et cadunt super rem aliam
7
que est post aspicientem, aut a dextra eius, aut ab ipsius sinistra,
8
aut super ipsum, quare videt homo illud quod est post ipsum, aut
9
quod est in uno aliorum laterum eius. Et est reversio eius secun-
10
dum hanc figuram
11
visus
12
speculum
13
visum
14
Et medium quidem inter visum et inter illud ad quod aspici-
15
tur aut speculum, omnino sunt corpora pervia, scilicet aer aut
16
aqua, aut corpus celeste, aut quedam corpora composita apud
17
nos, ex vitro, aut homogeneo ipsi. Et specula que reddunt radios
18
et prohibent eos a penetratione secundum suam rectidudinem,
19
aut sunt ex speculis notis que sunt apud nos de ferro aut aliis, aut
20
sunt vapores crossi humidi, aut aqua, aut corpus aliud |?| si fuerit
21
simile istis. Scientia ergo aspectuum inquirit de omni quod vide-
22
tur et ad quod aspicitur cum istis quattuor radiis in unoquoque
23
speculorum, et de omni quod accidit ei ad quod aspicitur. Et ipsa
24
quidem dividitur in duas partes. Prima quarum est inquisitio de
25
eo ad quod aspicitur cum radiis rectis. Et secunda est inquisitio
78
1
de eo ad quod aspicitur cum radiis non rectis, et est appropriata
2
scientie speculorum.
3
|102, 12|[ed. Amine 1968]Scientia autem stellarum est due scientie, quarum una est
4
scientia significationum stellarum super illud quod erit in fu-
5
turo, et super plurimum eius quod est nunc inventum, et super
6
plurimum eius quod preteriit. Et secunda est scientia stellarum
7
doctrinalis, hec ergo est illa que numeratur in scientiis et in
8
doctrinis. Illa vero, non numeratur nisi in virtutibus, et poten-
9
tiis quibus potest homo iudicare illud quod erit, sicut interpreta-
10
tio visionis, et augurium in avibus et sternutationibus et similia
11
istis virtutibus. Scientia ergo stellarum doctrinalis inquirit in
12
corporibus celestibus et in terra, de tribus summis, prima est de
13
numeris eorum et ipsorum figuris, et sitibus eorum ab invicem,
14
et ordinibus eorum in mundo, et quantitatibus corporum eorum,
15
et proportionibus eorum ad invicem, et quantitatibus elongatio-
16
num ipsorum ab invicem, et quod terre totalitati non |?| est mo-
17
tus localis neque a loco suo neque in suo loco. Et secunda, est de
18
motibus corporum celestium |?| quot sunt et quod motus eorum
19
omnes sunt sp(h)erici, et quis eorum communicet omnibus eis,
20
scilicet stellis eorum, et non stellis, et quis communicet stellis
21
omnibus, deinde (de) motibus qui sunt proprii unicuique stella-
22
rum, et quot species motuum sint unicuique earum, et partes ad
23
quas moventur, et secundum quam partem advenit unicuique ea-
24
rum iste motus, et docet viam ad comprehendendum locum cuius-
25
que stelle ex partibus signorum in unaquaque hora cum omni-
26
bus speciebus motuum eius, et inquirit iterum de omnibus que
27
accidunt corporibus celestibus, et de motibus qui sunt unicuique
80
1
eorum in signis, et quid accidat eis cum ad invicem comparantur
2
ex coniunctione et separatione, et diversitate situum ab invicem,
3
et ad ultimum omnia que accidunt eis a motibus ipsorum absque
4
comparatione eorum ad terram sicut eclipsis solis, et de omnibus
5
que accidunt eis iterum propter situm terre ab eis in loco mundi
6
in quo sunt sicut eclipsis lune, et declarat illa accidentia, quot
7
sint in qua dispositione, et in qua hora accidat illud, et in quanto
8
tempore, sicut orientalitates et occidentalitates, et alia. Et ter-
9
tia inquirit in terra de eo quod ex ipsa habitatur, et quod non ha-
10
bitatur, et declaratur quantum est illud quod habitatur, et quot
11
sunt partes eius magne, et sunt climata, et comprehendit habi-
12
tationes quas contingit esse in unaquaque illarum, in illa hora,
13
et ubi sit locus cuiusque habitationis, et ordinem eius ex mundo,
14
et inquirit de eo quod sequitur necessario ut accidat unicuique
15
climatum et habitationum a revolutione mundi communi toti, et
16
est revolutio diei et noctis propter situm terre in loco in quo sunt,
17
sicut ortus, et occasus, et longitudo dierum, et noctium et bre-
18
vitas eorum, et que sunt illis similia. Hec est ergo summa quam
19
comprehendit hec scientia.
20
|105, 9|[ed. Amine 1968]Scientia vero musice, comprehendit in summa cognitionem
21
specierum armoniarum, et illud ex quo componuntur, et illud ad
22
quod componuntur, et qualiter componuntur, et quibus modis
82
1
oportet ut sint donec faciant operationem suam penetrabiliorem
2
et magis ultimam. Et illud quidem quod hoc nomine cognosci-
3
tur, est due scientie. Quarum una est scientia musice activa, et
4
secunda est scientia musice speculativa.
5
Musica igitur activa, est illa cuius proprietas est ut inveniat
6
species armoniarum sensatarum in instrumentis que preparata
7
sunt eis aut per naturam aut per artem. Instrumenta igitur natu-
8
ralia, sunt epiglotis, et uvula, et |?| que sunt in eis, deinde nasus. Et
9
artificialia, sunt sicut fistule, et cithare, et alia. Et opifex quidem
10
musice active, non format neumas, et armonias, et omnia acci-
11
dentia earum, nisi secundum quod sunt in instrumentis quorum
12
acceptio consueta est in eis.
13
Et speculativa quidem dat scientiam eorum, et sunt rationata,
14
et dat causas totius ex quo componuntur armonie, non secundum
15
quod sunt in materia, et materia immo absolute, |?| et secundum
16
quod sunt remota ab omni instrumento et materia, et accipit ea
17
secundum quod sunt audita secundum communitatem ex quo-
18
cumque instrumento accidat, et ex quocumque corpore accidat.
19
Et dividitur scientia musice speculativa, in partes magnas quin-
20
que. Prima earum, est sermo de principiis, et primis, quorum
21
proprietas est ut amministrentur in inventione eius quod est in
22
hac scientia, et qualiter sit modus in amministratione illorum
23
principiorum, et qua via inventa sit hec ars, et ex quibus rebus,
24
et ex quot rebus componatur, et qualiter oportet ut sit inquisi-
25
tor de eo quod est in ea. Et secunda est sermo de dispositionibus
26
huius artis, et est sermo in inveniendo neumas, et cognitionem
27
numeri neumarum |?| quot sint, et quot species earum, et decla-
28
ratione proportionum quarundam ad alias, et demonstrationum
84
1
super omnia illa, et sermo de speciebus ordinis earum, et situum
2
ipsarum quibus fuerint preparate ut accipiat acceptor ex eis quod
3
vult, et componat ex eis armonias. Et tertia est sermo de conve-
4
nientia que declaratur in radicibus cum sermonibus et demon-
5
strationibus super species instrumentorum artificialium que pre-
6
parantur eis et acceptione eorum omnium in ea, et situ ipsorum
7
in ea secundum mensurationem et ordinem qui declaratur in
8
radicibus. Et quarta est sermo de speciebus casuum naturalium
9
qui sunt pondera neumarum. Et quinta, est de compositione
10
armoniarum in summa, deinde de compositione armoniarum
11
integrarum, et sunt ille que sunt posite in sermonibus metricis,
12
compositis secundum ordinem, et ordinationem, et qualitate ar-
13
tis earum secundum unamquamque intentionem armoniarum, et
14
docet dispositiones quibus fiunt penetrabiliores, et magis ultime
15
in ultimitate intentionis ad quam facte sunt.
16
|107, 9|[ed. Amine 1968]Verum scientia ponderum comprehendit de re scientie gra-
17
vium duas res, aut speculationem in ponderosis inquantum men-
18
surantur aut mensuratur cum eis, et est inquisitio de radicibus
19
sermonis in ponderibus, aut considerationem in ponderosis que
20
moventur, aut cum quibus movetur, et est inquisitio de radicibus
21
instrumentorum quibus elevantur res graves, et super que per-
22
mutantur de loco ad locum.
23
|108, 3|[ed. Amine 1968]Ingeniorum vero scientia est scientia modi preparationis ad
24
faciendum convenire omnia quorum modi demonstrantur in
25
doctrinis quarum narratio preteriit cum sermone et demonstra-
26
tione, super corpora naturalia, et in acceptione eorum et situ ip-
86
1
sorum in eis actu. Et illud est, quoniam ille scientie omnes non
2
considerant in lineis et superficiebus et corporibus et numeris et
3
reliquis in quibus contemplantur, nisi secundum quod sunt ra-
4
tionata solum, separata a corporibus naturalibus. Et indigemus
5
apud acceptionem istorum et faciendo apparere ea cum voluntate
6
et arte in corporibus naturalibus et sensatis, ingenio quo prepa-
7
ratur eorum acceptio in eis, et ipsorum convenientia super ea,
8
propterea quod materiis |?| et corporibus sensatis insunt disposi-
9
tiones et accidentia prohibentia ab hoc ut ponantur in eis illa que
10
declarata sunt cum demonstrationibus cum queritur ut ponantur
11
in eis qualiter convenit, et eo modo quo convenit, immo opor-
12
tet ut preparentur corpora naturalia ad suscipiendum illud quod
13
queritur de acceptione eorum in ipsis, |?| et ut subtilietur in remo-
14
vendo prohibentia. |108, 15|[ed. Amine 1968]Scientie ergo ingeniorum sunt que dant mo-
15
dos cognitionis preparationis et vias in subtiliando ad invenien-
16
dum ista per artem et faciendum apparere ea actu in corporibus
17
naturalibus, et sensatis. Ex eis itaque sunt ingenia numerorum
18
et sunt secundum modos plures, sicut scientia nominata apud il-
19
los nostri temporis algebra et almuchalaba, et que sunt illi similia,
20
quamvis hec scientia sit communis numero et geometrie. Et ipsa
21
quidem comprehendit modos preparationis in inveniendo nume-
22
ros quorum via est ut amministrentur in eis quorum radices dedit
23
Euclides ex rationalibus et surdis in tractatu decimo libri sui De
24
elementis et in eo quod non rememoratur ex eis in illo tractatu.
25
Et illud est, quoniam propterea quod proportio rationalium et
26
surdorum est ad invicem sicut proportio numeri ad numerum, est
88
1
omnis numerus compar magnitudini alicui rationali aut surde.
2
Cum |?| ergo inveniuntur numeri qui sunt compares proportio-
3
nibus magnitudinum, tunc iam inveniuntur ille magnitudines
4
modo aliquo. Propter illud ergo ponuntur quidam numeri ratio-
5
|109, 12|[ed. Amine 1968]nales, ut sint compares magnitudinibus rationalibus, et quidam
6
numeri surdi ut sint compares magnitudinibus surdis.
7
Et ex eis sunt ingenia geometrica que sunt plura, de quibus
8
est ars principatus fabricandi cementarie. Et de eis est ingenium
9
geometricum in mensuratione specierum corporum. Et de eis est
10
ingenium in arte instrumentorum elevandi. Et in instrumentis
11
musicis. Et preparatio instrumentorum artibus pluribus activis,
12
sicut arcus, et species armorum. Et de eis est ingenium aspec-
13
tuale in arte que dirigit visus ad comprehensionem veritatis re-
14
rum ad quas aspicitur elongatas a nobis, et in arte speculorum
15
et in scientia speculorum secundum loca que reddunt radios ita
16
ut flectant eos, aut convertant ipsos, aut frangant eos. Et hinc
17
iterum sciuntur loca que reddunt radios solis corporibus aliis, et
18
provenit inde ars speculorum adurentium, et ingenium in eis. Et
19
ex eis est ingenium in arte ponderum mirabilium, et instrumen-
20
torum ad artes plurimas. Iste ergo et cause earum, sunt scien-
21
tie ingeniorum, et sunt principia artium civilium activarum que
22
amministrantur in corporibus, et figuris, et ordine, et sitibus, et
23
mensuratione sicut ars in fabricatione cementaria, et carpentaria
24
et aliis. Iste ergo sunt doctrine et earum species.
90
1
|111, 1|[ed. Amine 1968]CAPITULUM QUARTUM
2
DE SCIENTIA NATURALI ET
3
SCIENTIA DIVINA
4
Scientia itaque naturalis contemplatur de corporibus |?| naturali-
5
bus et de accidentibus quorum essentie sunt per ista corpora, et
6
docet res a quibus et per quas, et ad quas existunt ista corpora,
7
et accidentia quorum essentie sunt per ea. Et corporum quidem
8
quedam sunt artificialia, et quedam naturalia, artificialia igitur
9
sunt, sicut vitrum, et ensis, et lectus, et pannus, et ad ultimum
10
omne cuius esse est per artem et per voluntatem hominis. Et na-
11
turalia sunt, quorum esse non est per artem, neque per volun-
12
tatem hominis, sicut celum et terra, et que sunt inter utraque,
13
et plante, et animalia. Et dispositio quidem corporum natura-
14
lium in istis rebus, est sicut dispositio artificialium. Et illud est,
15
quoniam in corporibus artificialibus inveniuntur res quarum es-
16
sentie sunt per corpora artificialia, et inveniuntur eis res a qui-
17
bus esse corporum artficialium existit, et res per quas est eorum
18
esse, et res ad quas existit ipsorum esse. Et ista quidem in arti-
19
ficialibus magis sunt apparentia quam in naturalibus. |112, 3|[ed. Amine 1968]Illa ergo
20
quorum essentie sunt per corpora artificialia, sunt sicut lixatura
21
in panno, et splendor in ense, et pervictas in vitro, et sculptura
22
in lecto. Et res ad quas sunt corpora artificialia, sunt in finibus
23
et intentionibus ad quas facta sunt, sicut pannus factus est ut
24
cooperiat, et ensis ut |?| expugnetur cum eo inimicus, et lectus ut
25
prohibeatur per ipsum ros terre, aut propter rem aliam ex eis ad
26
quas fit lectus, et propter quas, et vitrum ut in eo reponatur illud
92
1
in quo non est securitas quin exsuccet ipsum aliud ex vasis. Fi-
2
nes vero et intentiones ad quas sunt accidentia quorum essentie
3
sunt per corpora artificialia, sunt sicut lixatura panni, ut per eam
4
fiat pulcher, et splendor ensis, ut per ipsum terreatur inimicus, et
5
sculptura lecti, ut per eam aspectus eius sit bonus, et pervictas
6
vitri, ut sit illud quod in eo ponitur visibile. Et res a quibus sunt
7
corpora artificialia, sunt facientes et generantes ea, sicut carpen-
8
tarius a quo est lectus, et tersor a quo est ensis. |113, 1|[ed. Amine 1968]Et res per quas
9
existunt corpora artificialia, sunt in omni corpore artificiali due
10
res, sicut in ense. Esse namque eius per duas existit res, |?| scili-
11
cet per acuitatem et ferrum, acuitas ergo est constitutio et forma
12
eius per quam suam efficit operationem, et ferrum est materia
13
subiecta, et est sicut defferrens formam et constitutionem eius.
14
Et panni esse, est per duas res, per fila et per connexionem cor-
15
poris eius cum textura. Connexio ergo est forma eius et ipsius
16
constitutio, et fila sunt sicut defferrens connexionem, et sunt su-
17
biectum eius et materia ipsius. Et lecti iterum esse est per duas
18
res, per quadraturam et lignum. Quadratura ergo est eius forma
19
et ipsius constitutio, et lignum materia eius, et est sicut deffer-
20
rens quadraturam. |113, 9|[ed. Amine 1968]Et similiter sunt reliqua corpora artificialia.
21
Et per aggregationem horum et ipsorum unitionem, advenit
22
esse unicuique eorum actu, et perfectio, et ipsius essentia. Et
23
unumquodque istorum non agit aut fit per ipsum, aut ammini-
24
stratur, aut per ipsum provenit iuvamentum, nisi in rem prop-
94
1
ter quam factum est per formam suam, cum advenit in materia
2
sua. Ensis enim non efficit suam operationem, nisi su|?|a acui-
3
tate. Et per pannum non provenit iuvamentum, nisi per corpus
4
suum cum est connexum per suam texturam. Et similiter reli-
5
qua corpora artificialia. |113, 15|[ed. Amine 1968]Et illa est dispositio, corporum natura-
6
lium. Nam unumquodque eorum, non est nisi ad intentionem et
7
finem aliquem. Et similiter omnis res et accidens cuius essentia
8
est per corpora naturalia, non existit nisi ad intentionem et ad
9
finem aliquem. Et omni corpori, et omni accidenti in ipso, inest
10
agens et generans a quo est. Et uniuscuiusque corporum natu-
11
ralium esse et ipsius substantia, est per duas res, quarum unius
12
comparatio ad ipsum est comparatio acuitatis ensis ad ensem, et
13
est constitutio illius corporis naturalis, et secunde comparatio
14
ad ipsum, est comparatio ferri ensis ad ensem, et illa est materia
15
corporis naturalis, et subiectum eius, et est sicut defferrens con-
16
stitutionem eius iterum. Verumtamen ensis, et lecti, et panni
17
et reliquorum corporum artificialium testificantur visu, et sensu,
18
constitutiones et materie, sicut acuitas ensis et ferrum ipsius, et
19
quadratura lecti, et ipsius lignum. |114, 9|[ed. Amine 1968]Corporum vero naturalium
20
constitutiones plurium, et materie, sunt non sensate, et ipsorum
21
esse non verificatur apud nos nisi per ratiocinationem et demon-
22
strationes certificatas, licet inveniantur in pluribus corporum ar-
96
1
tificialium, corpora quorum constitutiones non sunt sensate, si-
2
cut vinum. Nam ipsum est corpus existens per artem. Et virtus
3
qua inebriat non est sensata. Et non cognoscitur eius esse, nisi
4
per ipsius operationem. Et illa quidem virtus est forma vini et
5
eius constitutio. Et comparatio eius ad vinum, est (sicut) compa-
6
ratio acuitatis ensis ad ensem, cum sit illa virtus illud quo vinum
7
suam efficit operationem. Et similiter medicine composite per
8
artem |?| medicine sicut tiriaca, et alie, non operantur in corpo-
9
ribus, nisi per virtutes evenientes in eis per compositionem. Et
10
ille virtutes non sunt sensate, et neque testificantur per sensum,
11
nisi (per) operationes factas ab illis virtutibus. Et omnis quidem
12
medicina non fit medicina, nisi per duas res, per medicinas ex
13
quibus componitur, et per virtutem qua suam peragit operatio-
14
nem. Species ergo sunt eius materia. Et virtus qua suam efficit
15
operationem, est eius forma. Et si destruatur illa virtus eius,
16
non erit medicina, sicut si destruatur acuitas ensis non erit ensis,
17
et sicut si destruatur panni connexio per texturam cum corpore
18
suo, non erit tunc pannus. |115, 6|[ed. Amine 1968]Secundum hanc ergo similitudinem
19
oportet ut intelligantur forme corporum naturalium, et mate-
20
rie ipsorum. Ipse |?| enim cum non testificentur sensu, fiunt si-
21
cut materie et forme que non testificantur sensu ex materiis cor-
22
porum artificialium, et formis ipsorum. Et illud est sicut corpus
98
1
oculi, et virtus qua fit visus, et sicut corpus manus, et virtus qua
2
fit agilitas. Et similiter unumquodque membrorum. Nam virtus
3
oculi non est visa, neque testificatur iterum per aliquem aliorum
4
sensuum, immo non ratiocinatur nisi ratione. Et nominantur
5
virtutes alie que sunt in corporibus naturalibus, forme et con-
6
stitutiones secundum viam assimilationis cum formis corporum
7
artificialium. |?| Et constitutio et forma et creatio, fortasse sunt
8
nomina sinonima significantia apud vulgus figuras animalium
9
et corporum artificialium, et permutantur, et posita sunt nomina
10
virtutibus et rebus quarum comparatio in corporibus naturali-
11
bus est comparatio creationum et constitutionum et formarum in
12
corporibus artificialibus secundum viam assimilationis, quoniam
13
consuetudo est in artibus ut permutentur ad res que sunt in eis
14
nomina que vulgus facit cadere super similia illis rebus. |116, 4|[ed. Amine 1968]Et ma-
15
terie quidem corporum et eorum forme et ipsorum actores et fi-
16
nes propter quos existunt, nominantur principia corporum. Et si
17
sunt accidentibus corporum, nominantur principia accidentium
18
que sunt in corporibus. Et scientia quidem naturalis, facit scire
19
corpora naturalia ita quod ponit illud quod ex eis est apparen-
20
tis esse positione et demonstratione probat esse illud quod ex eis
21
est non apparentis esse. Et docet cuiusque corporis naturalis ma-
22
teriam, et formam, et actorem, et finem propter quem est illud
23
corpus. Et similiter in accidentibus eius. Nam ipsa docet illud
24
quo eorum existunt essentie, et res facientes ea, et fines propter
25
quos facta sunt illa accidentia. Hec ergo scientia dat principia
100
1
corporum naturalium, et principia accidentium eorum. |116, 14|[ed. Amine 1968]Et cor-
2
porum quidem naturalium, alia sunt simplicia, et alia composita.
3
Simplicia igitur corpora sunt quorum esse non est a corporibus
4
aliis ab eis. Et composita sunt corpora, quorum esse est a corpo-
5
ribus aliis ab eis, sicut animalia et plante.
6
Et dividitur scientia naturalis in octo partes magnas. Qua-
7
rum prima est inquisitio de eo in quo communicant corpora
8
naturalia omnia, simplicia eorum et composita ex principiis et
9
accidentibus consequentibus illa principia. Et hoc totum est in
10
auditu naturali. |117, 5|[ed. Amine 1968]Et secunda est inquisitio de corporibus simpli-
11
cibus an sint inventa, et si sunt inventa, tunc que corpora sunt
12
et quantus sit eorum numerus. Et hec est consideratio in mundo
13
quid est et que sint partes eius et quot sint, et quod ipse sunt in
14
summa tres aut quinque. Et hoc est in consideratione in celo et
15
discretione eius a reliquis partibus mundi, et quod materia que
16
est in eo est una. Et est in parte prima tractatus primi libri Celi
17
et mundi, deinde inquisitio post illud de elementis corporum
18
compositorum, an |?| sint in istis simplicibus quorum esse decla-
19
ratur an sint corpora alia extra ea. Quod si sunt in istis et non
20
est possibile ut sint extra ea, an sint omnia ea, aut quedam ipso-
21
rum. |117, 14|[ed. Amine 1968]Quod si fuerint quedam eorum, tunc que sunt ex eis, hoc
22
est inquisitio de eis an sint testificata aut non testificata, et reli-
23
qua que inquiruntur de eis usque ad finem tractatus primi libri
24
Celi et mundi. Deinde consideratio post illud in eo in quo com-
25
municant simplicia omnia que ex eis sunt elementa et radices
26
corporum compositorum, et que ex eis non sunt elementa ipsis.
102
1
Hoc est inquisitio de celo et partibus eius. Et est in principio
2
tractatus secundi libri Celi et mundi usque circiter duas tertias
3
eius. |?| Deinde consideratio in eo quod appropriatur eis que non
4
sunt elementa, deinde in eo quod appropriatur eis que ex eis sunt
5
elementa ex principiis et accidentibus communicantibus ea. Hoc
6
est illud in quo consideratur in fine |?| tractatus secundi, et ter-
7
tii et quarti libri Celi et mundi. |118, 5|[ed. Amine 1968]Et tertia est inquisitio de gene-
8
ratione corporum naturalium, et eorum corruptione secundum
9
communitatem, et de omnibus quibus componitur illud, et in-
10
quisitio de qualitate generationis elementorum, et ipsorum cor-
11
ruptione, et qualiter generentur quedam a quibusdam, et qualiter
12
generentur ab eis corpora composita in summa, et dare principia
13
omnium illorum. Et hoc est in libro De generatione et corruptione.
14
|118, 9|[ed. Amine 1968]Et quarta, est inquisitio de principiis accidentium et passionum
15
que propria sunt elementis solum sine compositis ab eis. Et est in
16
primis tribus tractatibus libri Impressionum superiorum. Et quinta,
17
est consideratio in corporibus compositis ab elementis, et quod
18
ex eis sunt que sunt similium partium, et quod ex eis que sunt
19
similium partium, sunt que sunt partes ex quibus componuntur
20
ea que sunt diversarum partium, et ex eis que sunt diversarum
21
partium, sicut caro et os, et ex eis sunt que penitus non sunt par-
22
tes corporis naturalis diversarum partium, sicut sal, et aurum, et
23
argentum. Deinde consideratio in eo in quo communicant cor-
24
pora composita omnia. Deinde consideratio in eo in quo com-
104
1
municant composita similium partium omnia, sive sint partes
2
corporis compositi diversarum partium, aut non partes. Hoc est
3
in tractau quarto libri Impressionum superiorum. Et sexta et est
4
in libro Mineralium, est consideratio in eo in quo communicant
5
corpora composita similium partium que non sunt partes com-
6
positi diversarum partium, et sunt corpora mineralia, et species
7
eorum, et species rerum mineralium, et in eo quod appropriatur
8
omni speciei eorum. |119, 9|[ed. Amine 1968]Et septima et est in libro Plantarum, est
9
consideratio in eo in quo communicant species plantarum. Et
10
quod appropriatur unicuique earum, est una duarum partium
11
speculationis in compositis diversarum partium. Et octava, et
12
est in libro Animalium, et libro Anime et qui sunt post utrosque
13
usque ad postremum Librorum naturalium, est consideratio in eo
14
in quo communicant species animalium, et quod (ap)propriatur
15
omni speciei eorum. Et est pars secunda speculationis in com-
16
positis diversarum partium. Dat ergo scientia naturalis in omni
17
specie horum corporum principia quattuor, et accidentia eorum
18
communicantia illa principia. Hec est ergo summa eius quod
19
est in scientia naturali, et partium eius, et summa que est in
20
unaquaque partium eius.
21
|120, 5|[ed. Amine 1968]SERMO IN SCIENTIA DIVINA
22
Et est totus in libro suo De metaphysicis. Et scientia quidem di-
23
vina dividitur in tres partes. Pars prima inquirit de existentibus
106
1
et rebus que accidunt eis per hoc quod sunt existentia. Et se-
2
cunda inquirit de principiis demonstrationum |?| in scientiis spe-
3
culativis particularibus. Et sunt ille que omnis scientia earum
4
singularia facit per considerationem in esse proprio, sicut diale-
5
tica et geometria, et |?| aritmetica, et relique scientie particulares
6
que simillantur istis scientiis. Inquirit ergo de principiis scien-
7
tie dialetice, et principiis scientiarum doctrinalium, et princi-
8
piis scientie naturalis, et inquirit verificationem eorum, et do-
9
cet eorum substantias, et ipsorum proprietates, et comprehen-
10
dit estimationes corruptas que acciderunt antiquis in principiis
11
harum scientiarum, sicut estimatio eius qui estimavit in puncto
12
et uno et lineis et superficiebus, quod sunt substantie, et quod
13
sunt separata, et opiniones que simillantur istis in principiis re-
14
liquarum scientiarum, destruit ergo eas, et ostendit, quod sunt
15
corrupte. |121, 2|[ed. Amine 1968]Et in parte tertia inquiritur de existentibus que non
16
sunt corpora neque in corporibus. Inquirit ergo de eis imprimis,
17
an sint existentia an non, et demonstratione probat quod sunt
18
existentia. Deinde inquirit de eis an sint plura an non. Et demon-
19
strat quod sunt plura. Postea inquirit an sint finita in numero an
20
non. Et demonstrat quod sunt finita, deinde inquirit an ordines
21
eorum in perfectione sint uni an ordines ipsorum sint superfluen-
22
tes. Et demonstratione probat quod sunt superfluentes in perfec-
23
tione, |?| deinde demonstrat quod ipsa quamvis sint multa, tamen
24
surgunt ex minore ipsorum ad perfectius, et perfectius usque quo
25
perveniunt in postremo illius, ad perfectum quo perfectius non
108
1
est possibile aliquid esse, neque est possibile ut sit aliquid penitus
2
in similitudine ordinis esse eius, neque sit ei compar, neque con-
3
trarium, et ad primum ante quod non est possibile invenire prius,
4
et ad precedens quo nichil est possibile magis esse precedens, et
5
ad esse quod non est possibile acquisivisse suum esse a re alia pe-
6
nitus, et quod illud esse est unum, et primum, et precedens, ab-
7
solute solum. |122, 1|[ed. Amine 1968]Et demonstrat quod reliqua esse posteriora sunt eo
8
in esse, et quod ipsum est esse primum quod acquirit omni exi-
9
stenti quod est preter ipsum esse, et quod est unum primum quod
10
acquirit omni rei uni preter ipsum, unitatem, et quod est verum
11
primum quod acquirit omni habenti veritatem preter ipsum, ve-
12
ritatem, et secundum quem modum acquirit illud, et quod pe-
13
nitus non est possibile in ipso esse multitudinem neque aliquo
14
modorum, immo est dignius nomine unius et eius intentione, et
15
nomine entis et eius intentione, et nomine veri et eius intentione,
16
omni re de qua dicitur quod est una, et ens, aut vera preter ipsum,
17
deinde declarat quod illud quod est cum istis proprietatibus, est
18
illud de quo oportet credi quod est Deus cuius est fama sublimis,
19
postea procedit post illud in reliquis quibus narratur Deus glori-
20
osus et |?| sublimis, ut compleat ea omnia. |122, 11|[ed. Amine 1968]Deinde docet qualiter
21
provenerunt existentia ab eo, et qualiter adepta sunt ab eo esse.
22
Postea inquirit de ordinibus existentium, et qualiter advenerunt
23
eis illi ordines, et quare meretur unumquodque ut sit in ordine
24
suo in quo est, et declarat qualis (est) ligatura eorum ad invicem,
25
et eorum connexio, et quibus rebus fit eorum ligatura et ipsorum
110
1
connexio, deinde procedit ad comprehendendas reliquas opera-
2
tiones eius cuius sublimis est fama, et in existentibus usque quo
3
compleat eas omnes. Et ostendit quod non licet in aliqua earum
4
ut sit falsitas neque error neque effugatio, neque malicia ordi-
5
nis, neque malicia compositionis, et ad ultimum, non est dimi-
6
nutio penitus in aliqua earum, neque additio manifesta omnino,
7
|123, 3|[ed. Amine 1968]deinde vadit post illud, ad destruendum opiniones corruptas que
8
estimantur de Deo cuius sublimis est fama, et de operationibus
9
eius, ex illis que intromittunt diminutionem in eo et in |?| opera-
10
tionibus eius, et in existentiis que creavit, et destruit eas omnes
11
per demonstrationes que faciunt adipisci scientiam certam in qua
12
non est possibilile ut homini ingrediatur hesitatio, neque altera-
13
tio in ipsa, et neque est possibile ut redeat ab ea penitus.
112
1
|124, 1|[ed. Amine 1968]CAPITULUM QUINTUM
2
DE SCIENTIA CIVILI ET SCIENTIA LEGIS
3
ET SCIENTIA ELOCUTIONIS
4
Scientia quidem civilis inquirit de speciebus operationum, et
5
consuetudinum voluntariarum, et de habitibus, et moribus, et
6
segea, et gestibus, a quibus sunt ille actiones et consuetudines,
7
et de finibus propter quos fiunt, et qualiter oportet ut sint illa
8
inventa in homine, et qualis sit modus ad comprehendendum
9
et ordinandum ea in eis, secundum modum qui est necessarius
10
ut sit eorum inventio in eo, et modus ad conservandum ea super
11
ipsum. Et distinguit ex finibus propter quos fiunt operationes et
12
sunt in usu consuetudines. Et declarat quod ex eis sunt qui sunt
13
in veritate beatitudo, et quod ex eis sunt qui sunt estimati quod
14
sunt beatitudo, preter quod sit ita, et quod illi qui sunt in veritate
15
beatitudo, non est possibile ut sint in hac vita, immo in vita alia
16
post istam, et est vita postrema. Et opinati quidem sunt felicitas,
17
sunt sicut victoria, et gloria, et delectationes cum ponuntur ipse
18
fines tantum in hac vita. |124, 14|[ed. Amine 1968]Et discernit operationes et consuetudi-
19
nes. Et declarat quod illa quibus acquiritur illud quod est in veri-
20
tate felicitas, sunt bonitates, et decora, et optima, et quod illa que
21
sunt preter ea, sunt malicie, et feda, et diminuta, et quod modus
22
inventionis eorum in homine, est ut sint operationes et consue-
114
1
tudines optime separate in civitatibus et gentibus, secundum
2
ordinem, et utantur usu communi. Et declarat quod illa non ad-
3
veniunt nisi per regna|?|tum stabilientem illas actiones et consue-
4
tudines, et gestus, et habitus, et mores in civitatibus et gentibus,
5
et studeat ut servet ea super eas ita ut non removeantur. Et quod
6
regnatus ille non preparatur nisi per virtutem et habitum a qui-
7
bus sunt operationes stabilitatis, in eis, et operationes servantes
8
quod stabilitum est in eis super ipsos. Et illa quidem virtus est
9
regnatus et regnum, aut quod voluerit homo nominare eam. Et
10
ethica, est operatio huius virtutis. Et quod regnatus duo sunt
11
modi. |125, 12|[ed. Amine 1968]Regnatus stabiliens actiones et consuetudines et habitus
12
voluntarios, quorum proprietas est ut eis acquiratur illud quod
13
in veritate est beatitudo. Et est regnatus optimus. Et civitates et
14
gentes obedientes huic regnatui, sunt civitates et gentes optime.
15
Et regnatus stabiliens in civitatibus operationes et consuetudi-
16
nes, quibus non acquiritur nisi quod estimatum est quod ipsum
17
sit beatitudo, preter quod sit ita. Et est regnatus stolidus. Et hic
18
|126, 4|[ed. Amine 1968]quidem regnatus dividitur divisionibus pluribus, et nominatur
19
unaqueque earum cum intentione que intendit eam et vult eam.
20
Et sunt secundum numerum rerum que sunt fines et intentiones
21
ad quas inquirit iste regnatus. Nam si inquirit divitias, nomina-
22
tur regnatus vilitatis. Et si inquirit gloriam, nominatur regna-
116
1
tus glorie. Et si est propter aliud ab istis duobus, nominatur no-
2
mine finis illius.
3
|126, 9|[ed. Amine 1968]Et ostendit quod virtus regia optima componitur per duas vir-
4
tutes. Quarum una est cum virtute super canones universales, et
5
altera est virtus quam acquirit homo per longitudinem assidua-
6
tionis actionum civilium, et visionis operationum in unis, et in-
7
dividuis et civitatibus particularibus, et studii in eis per experi-
8
mentum, et longitudinem testimonii, secundum similitudinem
9
eius quod est in medicina. |?| Medicus enim non fit medicator per-
10
fectus, nisi per duas virtutes, quarum una est virtus super univer-
11
salia et canones que acquirit ex libris medicine, et altera virtus
12
que advenit ei per longitudinem frequentie actionum medicine
13
in egris, et studii in eis per longitudinem experimenti, et visionis
14
corporum individuorum. Et per hanc virtutem potest medicus
15
mensurare medicinas et curationem secundum unumquodque
16
corpus in (una)quaque dispositione. Similiter virtuti regie non est
17
possibile ut mensuret actiones, secundum unumquodque acci-
18
dens et quamque dispositionem, et quamque civitatem in quaque
19
hora, nisi per hanc virtutem, et experimentum.
20
|127, 3|[ed. Amine 1968]Et phylosophia quidem civilis contenta est in eo de quo in-
21
quirit ex actionibus et consuetudinibus et habitibus voluntariis
22
et reliquis de quibus inquirit, regulis universalibus, et dat de-
23
scripiones in mensuratione eorum secundum dis|?|positionem, et
24
dispositionem, et horam et horam, et qualiter et cum quot rebus,
25
et cum quibus rebus mensurentur, deinde dimittit ea non men-
118
1
surata, quoniam mensuratio actu est per virtutem aliam sine hac
2
scientia, et est via eius ut adiungatur ei. Et cum hoc, dispositio-
3
nes et intentiones secundum quas fit mensuratio, sunt non diffi-
4
nite, |?| neque comprehenduntur.
5
|127, 11|[ed. Amine 1968]Et hec quidem scientia, habet duas partes, scilicet partem que
6
continet cognitionem beatitudinis, et discernit inter veram ex eis,
7
et estimativam, et comprehensionem operationum, et consuetu-
8
dinum, et morum, et gestuum voluntariorum universalium quo-
9
rum proprietas est ut separentur in civitatibus, et in gentibus, et
10
|127, 15|[ed. Amine 1968]discernit optimos eorum a non optimis, et partem que continet
11
modum ordinis gestuum, et consuetudinum optimarum in civi-
12
tatibus et gentibus, et cognitionem operationum regalium qui-
13
bus stabiliuntur gestus et operationes optime, et ordinantur in
14
illis qui sunt in civitatibus, et operationes quibus servatur super
15
eos illud quod ordinatum est et firmatum in eis, deinde com-
16
prehendit species virtutum regalium non optimarum quot sunt,
17
et que sit unaqueque earum, et comprehendit operationes quas
18
unaqueque earum efficit, et quas consuetudines et habitus requi-
19
rit unaqueque earum ut stabiliat in civitatibus et gentibus ita ut
20
acquirat per eas intentionem suam ex illis qui sunt in civitatibus
21
et gentibus que sunt sub eius regnatu. Et hoc quidem est in libro
22
qui Politica dicitur, et est liber Ethice Aristotilis. Et est iterum in
23
libro Ethice Platonis. Et in libris Platonis et aliorum. Deinde de-
24
monstrat quod ille operationes, et consuetudines, et habitus, om-
25
nes sunt sicut egritudines civitatibus bonis. |128, 9|[ed. Amine 1968]Sed operationes que
120
1
appropriantur virtutibus regiis ex eis, et consuetudines earum,
2
sunt sicut egritudines virtuti regie bone. Consuetudines vero et
3
habitus qui appropriantur spacio earum, sunt sicut egritudines
4
civitatibus bonis, deinde comprehendit quot cause et partes sint,
5
propter quas non est conveniens ut convertantur regnatus boni,
6
et consuetudines civitatum bonarum ad consuetudines et habi-
7
tus stolidos, et comprehendit cum eis species operationum qui-
8
bus tenentur civitates, et regnatus boni ut non corrumpantur et
9
convertantur ad non bonos, et comprehendit iterum modos pre-
10
parationis et ingeniorum et res quarum via est ut amministrentur
11
quando convertuntur ad stolidos ita ut redeant ad illud secun-
12
dum quod fuerunt. Deinde demonstrat cum quot rebus ordine-
13
tur virtus regia bona, et quod ex eis sunt scientie speculative et
14
active, et quod adiungatur eis virtus adveniens ab experimento
15
facto per longitudinem assiduationis operationum in civitatibus
16
et gentibus, et est potens super |?| inventionem inveniendi condi-
17
tiones quibus mensurantur actiones, et consuetudines et habi-
18
tus secundum unumquemque populum aut quamque civitatem
19
aut quamque gentem, aut secundum quamque dispositionem, et
20
quodque accidens. |129, 8|[ed. Amine 1968]Et ostendit quod civitas bona non perdurat
21
bona et non convertitur, nisi quando fuerint reges eorum con-
22
tinui in temporibus secundum conditiones unas et easdem ita
23
ut sit secundus qui succedit precedenti secundum dispositiones
24
et conditiones, secundum quas fuit precedens, et ut sit eorum
25
continuitas absque abscisione et sine separatione. Et docet quod
122
1
oporteat fieri ut non ingrediatur continuitatem regum abscisio.
2
|129, 13|[ed. Amine 1968]Et declarat que conditiones et dispositiones naturales oportet ut
3
observentur in filiis regum, et in aliis, donec eligatur per eas ille
4
in quo inveniuntur ille conditiones ad regnum post illum qui
5
est hodie rex. Et ostendit qualiter oporteat illum morigerari in
6
quo inveniuntur ille conditiones naturales, et cum quo oporteat
7
ipsum doceri donec adveniat ei virtus regia, et fiat rex perfec-
8
tus. Et declarat cum hoc quod illi quorum regnatus sunt sto-
9
lidi, non oportet ut nominentur reges penitus, et quod ipsi non
10
indigent in aliqua suarum preparationum et actionum suarum
11
|130, 2|[ed. Amine 1968]phylosophia, neque speculativa neque activa, immo possibile est
12
unicuique eorum ut |?| perveniat ad suam intentionem in civitate
13
et gente que sunt sub suo regnatu per potentiam experimenta-
14
lem que advenit ei per assiduationem generis actionum quibus
15
acquirat intentionem suam et perveniat ad suam intentionem ex
16
bonitatibus, quando accidit ei virtus ingenii boni, bone prepa-
17
rationis ad inveniendum illud quo indiget in actionibus quibus
18
acquirat bonum quod intendit ex delectatione aut gloria, aut alia
19
re, et adiungatur ad bonitatem successionis eius qui precessit ex
20
regibus quorum intentio fuit intentio eius.
21
|130, 12|[ed. Amine 1968]Et ars legis est illa qua potest homo invenire mensurationem
22
cuiusque rei ex illis quas legis positor non propalavit, determi-
23
natio ergo eius erit a rebus in quibus propalatio facta est cum
24
determinatione et mensuratione. Et oportet ut subtilietur ad
25
verificandum illud secundum intentionem positoris cum secta
26
quam posuit in gente cui statuta est. |131, 3|[ed. Amine 1968]Et in omni quidem secta
124
1
sunt sententie et actiones. Sententie ergo sunt sicut sententie que
2
posite sunt de Deo, cuius sublimis est fama, et de eo quo ipse
3
narratur, et de mundo et de aliis. Et actiones sunt sicut actiones
4
quibus magnificatur Deus, et actiones |?| quibus sunt ea que sunt
5
statuta in civitatibus. Quapropter scientie legis sunt due partes,
6
pars in sententiis, et pars in actionibus.
7
|131, 10|[ed. Amine 1968]Et ars elocutionis, est virtus qua homo potest defendere sen-
8
tentias et actiones determinatas quas secte positor propalavit, et
9
reicere totum quod diversificatur eis cum sermonibus. Et hec
10
iterum in duas dividitur partes, partem in sententiis et partem
11
in actionibus, et est preter legem. Quoniam legista accipit sen-
12
tentias et actiones quas propalavit positor secte absolute, et ponit
13
eas radices per quas invenit res consequentes ab eis. Et loquax
14
defendit res quibus usus est pro radicibus legista, preter quod
15
ipse inveniat ab eis res alias. Cum ergo contingit ut insit alicui
16
homini potentia super utramque rem simul, tunc est legista, et
17
loquax. Est ergo defensio eius in illis per hoc quod est loquax,
18
et inventio eius per eas per hoc quod est legista.
19
|132, 7|[ed. Amine 1968]Modi vero |?| et sententie quibus oportet tueri sectas, sunt isti.
20
Nam quibusdam loquatium videtur ut defendant sectas, dicen-
21
tes quod sectarum et totius quod est in eis de positionibus, non
22
est via sua ut experiantur sententiis, et consideratione multa, et
126
1
rationibus humanis, quoniam sunt altioris ordinis eis, cum sint
2
assumpte ab inspiratione divina, quoniam in eis sunt secreta di-
3
vina a quorum comprehensione debilitantur rationes humane,
4
neque consequuntur ea. |132, 13|[ed. Amine 1968]Et iterum hominis via non est ut ipsum
5
adipisci faciat prophetia, nisi illud cuius proprietas est ne ipsum
6
comprehendat ratione sua et a quo <ratio> ipsius non pertran-
7
sit. Et si non, tunc inspirationi non esset intentio neque lucrum
8
cum homo non lucraretur nisi illud quod scit, et quod ei possibile
9
est comprehendere sua ratione cum ipsum consideraverit. Et si
10
esset ita dimittendi essent homines suis rationibus, et non esset
11
eis necessitas prophetie neque inspirationis. Verum illud non est
12
factum eis. Quapropter oportet ut sit illud quod adipsci facit
13
secte ex scientiis illud cuius comprehensio non est in potentia
14
nostrarum rationum. Amplius non illud tantum, immo et quod
15
nostre rationes negant etiam. Nam totum quod vehementer est
16
negatum apud nos, est ultimum in hoc ut sit adeptum. Et illud
17
est, quoniam illa que suscipiuntur in sectis que negant rationes,
18
et abhorrent mentes, non sunt |?| in veritate neganda neque incon-
19
venientia immo sunt vera in rationibus divinis. |133, 10|[ed. Amine 1968]Nam licet homo
20
consequatur finem perfectionis in humanitate, tamen ordo eius
21
apud habentem rationes divinas, est ordo infantis et pueri apud
22
hominem perfectum. Sicut enim plures infantium et puerorum
128
1
negant suis rationibus res plures de illis que in veritate non sunt
2
negande neque impossibiles, et videtur istis quod sint impossi-
3
biles, similiter est ille |?| qui est in fine perfectionis rationis hu-
4
mane, apud habentem rationes divinas. |134, 3|[ed. Amine 1968]Et sicut homo antequam
5
erudiatur et exerceatur negat res plures et abhorret eas, et ima-
6
ginatur ipsi in eis quod sunt impossibiles, et quando eruditur in
7
scientiis et exercetur (in) experimentis, removentur ab eo ille vie
8
in eis, et convertuntur que erant apud eum impossibiles, et fiunt
9
ipse necessarie, et fit apud eum illud de quo mirabatur prius in
10
ordine quod miratur de eius contrario, similiter non prohibetur
11
homo perfecte humanitatis quin neget res et imaginetur ei quod
12
sunt impossibiles preter quod in veritate sint ita. |134, 10|[ed. Amine 1968]Ergo propter
13
res istas visum est istis ut ponant verificationem sectarum, quod
14
ille qui advenit nobis per inspirationem ex Deo, sit verax, et non
15
licet ut iam sit mendax. Et verificatur quod est ita ex uno duo-
16
rum modorum aut per miracula que ipse facit aut apparent super
17
manus eius, aut per testimonia eorum, qui precesserunt ante ip-
18
sum ex veridicis quorum suscepti sunt sermones super veritatem
19
huius, et ordinis ex Deo glorioso et sublimi, aut per utrosque si-
20
mul. |135, 3|[ed. Amine 1968]Cum ergo verificaverimus veritatem eius hoc modo, et quod
21
non est possibile ut sit mentitus, tunc non oportebit ut remaneat
22
post illud in rebus quas dicit impossibile rationibus neque per-
23
scrutatio neque previsio neque consideratio. Per ista ergo et eis
24
similia visum est istis ut defendant sectas.
130
1
|135, 7|[ed. Amine 1968]Et quibusdam aliis videtur ut defendant sectas ita ut referant
2
imprimis omnia que propalavit positor secte etiam per dictiones
3
quibus interpretatus est de eis, deinde distinguendo sequuntur
4
sensata, et famosa, et rationata, et per ea que inveniunt ex eis aut
5
ex comitantibus ab eis quamvis |?| elongetur testimonium alicuius
6
ex eis que sunt in secta, defendunt illam rem. Et que inveniunt
7
ex eis contraria alicui ex eis que sunt in secta, et possibile est eis
8
exponere dictiones quibus interpretatus est de ea positor secte se-
9
cundum modum convenientem illi contrarietati licet expositione
10
longinqua, exponunt super eam. Et si non est eis possibile illud,
11
et est eis possibile respuere illud contrarium, aut afferrant illud
12
secundum modum convenientem ei quod est in secta, faciunt il-
13
lud. Quod si contraria sunt famosa et sensata in testimoniis, sicut
14
si sensata aut comitantia ab eis faciunt necessarium esse aliquid,
15
et famosa aut comitantia ab eis faciunt necessarium esse contra-
16
rium illius, considerant ad illud quod est fortioris testimonii ei
17
quod est in secta, et accipiunt illud et respiciunt aliud, et reiciunt.
18
|136, 3|[ed. Amine 1968]Si vero non possunt afferre dictionem secte secundum quod con-
19
venit uni istorum, neque afferre aliquid istorum secundum quod
20
convenit secte, et non est eis possibile ut respu|?|ant neque ut re-
132
1
iciant aliquid ex sensatis neque famosis neque rationatis que con-
2
traria sunt testimoniis eorum, videtur eis tunc ut defendant illam
3
rem ita ut dicant quod est verum, quoniam interpretatus est illud
4
ille quem non fuit possibile mentiri neque errare. Et dicunt isti in
5
hac parte secte, quod dicunt illi primi in omnibus suis. Per hunc
6
|136, 11|[ed. Amine 1968]ergo modum videtur istis, ut defendant sectas.
7
Et quibusdam |?| istorum videtur ut defendant huiusmodi res,
8
scilicet que immaginantur in eis quod sunt horribiles, ita ut in-
9
vestigando sequantur reliquas sectas, et colligant res horribiles
10
que sunt in eis. Cum ergo voluerit aliquis illorum qui sunt de illis
11
sectis destruere aliquid de illis que sunt in secta istorum, oppo-
12
nunt isti per illud quod est in secta illorum de rebus horribilibus
13
et expellunt ipsum per illud a secta sua.
14
|137, 3|[ed. Amine 1968]Et alii eorum propterea quod vident quod in sermonibus qui-
15
bus fit defensio huiusmodi rerum non est sufficientia ad hoc ut
16
per eos verificentur ille res verificatione perfecta ita ut sit silen-
17
tium adversarii eorum ab eis per verificationem eorum apud il-
18
lum, neque deficit resistere eis in ipsis per sermonem, indigent
19
tunc ut utantur cum eis, rebus que refrenant illum ad hoc ut sileat
20
a resistentia eorum aut verecundando, aut stupendo, aut timendo
21
ex malo quod veniet ei. |137, 9|[ed. Amine 1968]Et aliis propterea quod eorum secta est
22
vera apud illos neque ambigitur in eius veritate, videtur ut de-
134
1
fendant eam apud alios, et faciant eam bonam, et auferant hor-
2
ribilia ex ea et reiciant adversarios suos ab ea cum quacumque
3
re contingit, et non curant si utantur mendacio, et faciente er-
4
rare et deceptione et tumultuatione, quoniam ipsi vident quod
5
ille qui contrarius est secte ipsorum, est unus duorum hominum,
6
aut inimicus et licet ut amministretur mendacium et quod er-
7
rare facit in reiciendo et in ipsum vincendo, sicut fit in eventibus
8
ad pugnam et in pugna, aut non est inimicus, sed ignorat quid
9
pertineat sibi ipsi ex hac secta per debilitatem sue rationis et sue
10
discretionis, et licet ut deducatur homo ad illud quod pertinet
11
sibi ipsi cum mendacio et eo quod errare facit, sicut fit mulieri-
12
bus et infantibus.
13
Completus est liber.