0
1
LIBER QUARTUS NATURALIUM
2
DE ACTIONIBUS ET PASSIONIBUS
3
QUALITATUM PRIMARUM
1
1
PROLOGUS
2
Iam complevimus cognitionem rerum naturalium universalium et
3
cognitionem corporum et formarum et priorum motuum mundi et
4
diversitatum suarum naturarum, deinde cognitionem dispositionum
5
|201|[ar. ed. Qāsim]generationis et corruptionis et earum elementa.
6
Expedit similiter alio modo nobis loqui in actionibus et passionibus
7
universalibus quae fiunt ex istis qualitatibus elementalibus cum adiuto-
8
rio sigillationum caelestium corporum.
9
Et postquam perfecerimus istud, incipiemus exponere maneries gra-
10
duum generatorum incipiendo in altis impressionibus et in mineralibus.
2
11
Deinde vertemus studium in dispositione animae, quia studium in
12
dispositione animae est magis universale quam studium in plantis et in
13
animalibus; deinde vertemus studium in plantis, deinde in animalibus.
14
Et cum hoc complebitur ista combinatio naturalium.
3
0
[PARS PRIMA]
1
|202|[ar. ed. Qāsim]
CAPITULUM PRIMUM PRIMAE PARTIS
2
< QUOD > EST DE ORDINE ELEMENTORUM QUATTUOR
3
Apparet quod ista quattuor elementa non inveniuntur pura neque
4
simplicia ut plurimum, propterea quod potentiae corporum < caeles-
5
tium > penetrant per ea et inducunt in inferioribus frigidis caliditatem
6
quae admiscetur eis et propter illud generatur vaporositas et fumositas,
7
et commiscetur eis igneitas et aeritas et elevantur sursum ita bene
8
vapores aquae et fumi terrei, et commiscentur eis quasi sint omnes
9
aquae et omnis aer commixta et involuta. Et, si imaginatus fueris
10
puritatem, videtur quod competat partibus superioribus ignis, quia
11
vapores et fumi sunt ponderosiores < quam > ut possint contingere
12
usque ad illum locum motibus suis et, dato quod < contingerent >,
13
ignis sua fortitudine converteret eos valde faciliter. Videtur < quod >
14
intrinsecum terrae, distans a sua superficie in fundo, debet esse istius
15
modi fere, quamvis non sit possibile quod evadat pars ignis et terrae a
16
generatione et corruptione interius et exterius, excepto igne qui depura-
4
17
|203|[ar. ed. Qāsim]tur quod accedit ad vicinitatem sphaerae et non frangitur eius puritas
18
per mixtionem; et similiter, quod depuratur versus centrum terrae
19
habet comparationem ut sit purum, quia actio caelestium corporum
20
non penetrat illud penetratione sensibili, nec penetrat per eum mixtio,
21
quia non est aliquid quod profundetur [nisi] ad illum terminum.
22
Apparet similiter pro tanto quod terra sit trium tunicarum. Una est
23
quae adhaeret puritati terrestreitatis. Et cooperitur alia tunica
24
commixta ex terrestreitate et aquositate et est ut lutum. Et alia tunica
25
cooperitur < quae detegitur > aqua quae desiccata est, cuius super-
26
ficiem desiccavit sol, et ista est de montibus et est sicca; et quod non
27
detegitur est circumdatum a mari quod est elementum aquae. Et
28
impossibile est quod sit aliud elementum aquae et habet totalitatem,
29
nisi mare. Nam illa aqua vel erit profundata interius, vel apparebit
30
exterius. Et, si apparuerit, sine dubio erit mare et non aliud quam istud
31
mare. Et, si fuerit abscondita, non potest evadere quin vel quiescat in
32
medio, vel separetur ad unam partium. Quod si requieverit in medio,
33
vel erit per naturam, et tunc erit terra levior aqua, quod est impossibile,
34
vel erit ibi per violentiam, et tunc debet ibi esse violentator aquae qui
5
35
fodiat fundum terrae, et istud est impossibile. Et, si fuerit separata ad
36
unam partium, esset tota aqua coniuncta vel unita in una modica parte
37
terrae, et tamen tota aqua sine dubio non est minus quam terra, immo
38
potius addit super eam. Deinde esset quantitas aquae maris non minor
39
illa. Et quare, quia aqua maris non esset tota aqua absque hoc quod
40
dicitis? Et cur non intrarent omnia flumina in Tartaro, videmus tamen
41
quod intrant mare et non aliud, < nec > invenitur in Tartaro congre-
42
gatio eorum? Quamvis nos non dubitemus quin in terra sint profundi-
43
tates plenae aquae, non tamen accederent in multitudine ut sint in
44
|204|[ar. ed. Qāsim]quantitate marium, nec sunt in terra tot profunditates quae fiunt in
45
multitudine respectu totius terrae, sicut nec montes impediunt ut suma-
46
tur ut sit terra sphaericae figurae.
6
47
Aer etiam ita bene habet tunicas. Est enim tunica vaporosa et est
48
tunica pura et est tunica fumosa quia, licet vapor ascendit in aere, non
49
ascendit nisi usque ad certum terminum; et fumosus penetrat illum
50
atque ascendit super illum quia est levioris motus et fortioris penetra-
51
tionis propter fortitudinem caliditatis quam habet in se. Et intendo
52
dicere per vaporem illud quod ascendit de humido inquantum est
53
humidum. Et intendo dicere per fumum quod ascendit de sicco inquan-
54
tum est siccum. Et quia veraciter, secundum quod probavimus, vapor
55
est aqua rarefacta ascendens in suis partibus, et quia natura aquae est
56
infrigidare per suam essentiam et per suam formam quando fuerit
57
amotum calefaciens in processu temporis, sequitur quod pars vaporosa
58
aeris sit frigida in comparatione alterius aeris et quod continetur ex eo
59
cum terra calefit propter vicinitatem < terrae calefactione > radiorum
60
solis qui quiescunt super eam quiete qualitatum et non corporum,
61
< et > quod elevatur ab ea infrigidatur. Erit ergo tunica inferior aeris
62
vaporosa et calefit propter vicinitatem radii. Deinde continetur cum alia
63
tunica vaporosa frigida et continetur cum aere qui est propinquior
64
puritati. Deinde continetur < cum > aere fumoso, sicut mixtio aeris et
65
ignis et terrae. Deinde continetur < cum eo > ignis.
7
66
Erunt ergo istae tunicae octo, scilicet terra prope puritatem aliquan-
67
tulum et ut lutum et siccum ut montium, et mare ut quaedam tunica
68
composita, et aer calefactus per radium et aer frigidus < et aer > qui
69
est magis prope puritatem et aer fumosus et igneus, et ignis. Istae ergo
70
sunt tunicae elementorum secundum suas ordinationes et situs.
8
1
|205|[ar. ed. Qāsim]
CAPITULUM DE DISPOSITIONIBUS UNIVERSALIBUS AQUAE MARIS
2
Iudicium aquae maris non est < idem > cum iudicio aliorum ele-
3
mentorum ut habeat tunicas diversas distinctas in diversitate et ordine
4
altitudinis et depressionis, quia aqua volvitur et commiscetur valde de
5
facili cum eo quod commiscetur ei et remollificantur res per sui humidi-
6
tatem et non remollificantur per humiditatem aeris, propterea quod eius
7
profunditas et grossities non est tanta sicut grossities aquae et eius
8
profunditas, et pro tanto fortificatur impressio suae commixtionis in
9
sua totalitate et penetrat in eam.
10
Et attractio solis ab intrinseco terrae et motio eiusdem provenit ex eo
11
quod contingit superficiem maris et extrahit illud ab eo et, nisi propter
12
istud, esset illud quod est manifestum ex mari et est versus litora, et
13
quod continetur versus superficiem, aqua iuxta naturam aeris, et non
9
14
haberet in ea magnam terrestreitas actionem. Quod tamen non sic est,
15
quia aqua maris est tota salsuginea et aqua non mutatur in mutationi-
16
bus quae sunt post primas qualitates per seipsam, immo mutatur per
17
admixtionem alterius rei; et, quando aer admiscetur ei, vertit eam ad
18
subtilitatem maiorem et est saporosior et dulcior et non convertit eam
19
ad sal, immo potius fit salsedo propter terrestreitatem combustam
20
amaram, quando admiscetur ei.
21
Et non similiter errat qui credit quod salsedo aquae maris provenit
22
propter terrestreitatem quae commiscetur ei, per hoc quod observat
23
aliam condicionem quae est combustio et amaritudo. Et tu poteris
24
facere sal ex cineribus cuiuscumque rei combustae et cuiuscumque
25
lapidis calcinati in quo est acumen et mordicatio, quando decoqueres
26
illum in aqua et depuraveris et non cessaveris a decoctione illius aquae
27
|206|[ar. ed. Qāsim]et deposueris ad solem, coagulabitur tunc in sal. Et pro tanto aliqui ex
28
saxo et ex calce et ex cineribus faciunt sal quando volunt.
29
Et apparet quod salsedo sudoris et urinae est per admixtionem
30
cholerae adustae ad aquositatem et salitur. Et propter defectum salis in
31
aliqua parte civitatum, conficiebant illi ex cineribus harundinum et ex
32
quadam natura arborum istius maneriei.
33
Non autem est verum quod credunt aliqui quod salsedo aquae maris
34
provenit ex eo quod spissum eius remanet in ea post evaporationem
10
35
subtilis et quod, ex ista ratione, est amara, sicut nitrum, quod sua
36
spissitudo provenit propter admixtionem terrestreitatis; et, si non addi-
37
derunt ibi aliam condicionem, et dixerunt quod provenit propter spissi-
38
tudinem absolute, quare non esset lutum amarum et salitum? Et,
39
quoniam revertitur quod evaporat ex eo in fluminibus dulcibus et in
40
magnis pluviis [et] cur non revertitur iterum ad dulcedinem? Scitur
41
etenim quod, quomodocumque accidit ver mari, quod eveniet hiems.
42
Et aqua secundum seipsam non est subtilior nec spissior, immo est
43
similium partium. Sed spissior pars est illa cui admiscetur terrestreitas,
44
quia non est aliquid spissius aqua praeterquam terra vel res terrestres.
45
Et, quando commiscetur ei terrestreitas absque qualitate, non recipit
46
qualitatem ab ea, sed recipit qualitatem ex qualitate terrae. Et, si fuerit
47
terrestreitas amara valde, non fit salsedo, sed fit sicut bamasitas amara.
48
Et, si fuerit modicae amaritudinis, in tantum quod, quando solvitur
49
in aqua, recipit maneriem conversionis a sua amaritudine, [et] fit
50
salsedo. Et ratio propter quam fit salsum < est > eo quod fuit decoc-
51
tum et partes fuerunt coagulatae sine dubio, et fit sal, usque ad urinam
11
52
et ad sudorem et ad aquas salsorum fluminum. Et probatio quod aqua
53
maris sit salita propter admixtionem terrae et quod non insit ei a
54
natura, est quod, quando potest sublimari cum alambico, vertitur ad
55
dulcedinem. Et iam possunt accipere unam pilam ceream et proiicere
56
|207|[ar. ed. Qāsim]eam intus, et quod est dulce subintrabit intrinsecus in eam. Et praeterea
57
in mari sunt loca aquarum dulcium et tamen uniuntur ei aquae dulces,
58
nisi quia sunt subtiliores aqua maris quae coadunata stat ibi ab
59
antiquo. Et procedunt in solutione, quia eius subtile procedit in resolu-
60
tione, et proprie quando crescit et, quoniam expanditur, iuvat ad istud,
61
sicut est si expanditur aqua super siccum. Et, quando istud sic contige-
62
rit, accidet dulci vel saporoso quod resolvatur in vaporem et fit nubes et
63
similia, et quod est salitum et spissum remanet. Et iam accidit quod
64
ascendit vapor ex illo sed, propter sui spissitudinem, non transcendit
65
terminum maris, sed descendit pluvia salsa valde cito. Istud tamen raro
66
accidit et fit dulcis propter mixtionem aeris. Scitur etenim quod sal,
67
quando decoquitur in aqua, ascendit in vapore aquae et, si fuerit sal
68
subtile, ascendit ex eo ita bene. Mare ergo verissimum est illud vulgare
69
quod dicitur scilicet quod «alteri dat clarum, spissum retinet sibi», cum
70
nihilominus ita bene revertatur clarum.
71
Mare autem propter salsedinem suae aquae et propter multitudinem
72
suae terrestreitatis est ponderosius ponderositate aliarum aquarum. Et
12
73
valde bene fuit dictum quod non submerguntur ova in eo. In mari
74
autem Philistinorum non cadit nec profundatur aliquid nec animalia
75
ligata, nec nascitur animal ex eo, nec potest vivere in eo. Et ecce hic
76
unus puteus dulcis et sapidus ita bene in quo non nascitur animal
77
propter frigiditatem a loco suae emanationis usque ad locum ubi
78
terminatur; et sunt in mari aliqua loca quae dulcorantur per illud quod
79
emanat in eis ex fontibus sui litoris.
80
Iam autem dixit Abendeclis quod salsedo aquae maris est propterea
81
quod mare est sudor terrae et istud verbum est metaphoricum, non
82
philosophicum, et tamen potest glosari quod sudor est humiditas
83
|208|[ar. ed. Qāsim]corporis quae salitur propter admixtionem materiae corporis
84
combustae, et aqua maris salitur ratione propinqua isti, quia salsedo
85
maris est propter istam rationem. Et ratio finalis est quod conservetur
86
aqua eius a putredine et corruptione quia, nisi propter istud, penetras-
87
set, et sua corruptio expanderetur in terram, et innovaretur inde
88
maxima pestilentia in omni eo quod habitatum est, cum tamen aqua
13
89
maris putrescit quando extrahitur a mari, sed illuc una pars conservatur
90
cum vicinitate alterius et additur salsedo quae accedit ad eam.
91
Istae ergo sunt causae per quas vincit salsedo in mari et eius
92
saporosum est modicum. Et natura eius est calida, ita quod inflamma-
93
tur ignis loco extinctionis quod apparet in mordicatione et in pruritu
94
qui accidunt ei qui abluitur in ea. Et, quando saporosum separatur ab
95
ea, hoc non est ratione terrae, sed est ratione fontium praedictorum;
96
nam, si non, < … > quando ponerent istam aquam in terra laudabili
97
propriam.
98
Declaratur igitur ex istis quod omnes partes aquae recipiunt mixtio-
99
nem propter illud quod ascendit de terra et propterea quod penetrant in
100
eam caelestes potentiae. Mare ergo non habet tunicas.
1
Quod autem approprietur mari per naturam suam stare in uno loco
2
et non in alio, non est necessarium; immo est verissimum quod mare
3
mutatur in temporibus quae non possunt attingi per vitas hominum,
4
nec historiae nec etiam chronicae quae transmutantur ab una aetate ad
5
aliam ad hoc sufficiunt, nisi in paucis locis et in parvis insulis.
6
Et mare sine dubio absorbet flumina et fontes quae in eum cadunt et
7
sustentatur cum eis et nutritur, quod multum distat a veritate quod
8
aliqui homines dicunt, scilicet quod subtus mare sunt fontes et emunc-
14
9
toria quae conservant illud absque fluminibus de prope apparentibus ut
10
vult Deus, et ut plurimum plura eorum sunt dulcis aquae; nam, si ibi
11
essent, eius computatio deberet alicui manifestari et non deberet occul-
12
tari intrantibus supra mare, immo conservantur maria propter flumina
13
quae infunduntur in eis ab altis cacuminibus elevatis per comparatio-
14
nem ad mare.
15
|209|[ar. ed. Qāsim]Et de usu fluminum est ut nutriantur ex fontibus et ex pluviis, sed
16
quod est utilius et propinquius eis sunt fontes, quia utilitas aquarum
17
pluviarum viget uno tempore magis quam alio, et neque dispositiones
18
fontium nec pluviarum etiam in eisdemmet vallibus sunt semper eius-
19
dem modi, cum fontes submerguntur et desiccantur aquae eorum. Et
20
multotiens evenit siccitas ex parte caeli et non est possibile quod
21
< non > desiccentur flumina et rivuli. Et multotiens replentur et
22
exsiccantur flumina propter illud quod currit et cadit de terra litoris
23
maris. Et tu videbis istud in multis locis viarum et in fuminibus
24
montium et cacuminum < et > ostenditur quod aliquo tempore tempo-
25
rum fuerunt habitata, et modo materiae eorum sunt abscisae.
15
26
Et postquam istud sic est, abscindentur materiae fluminum et eveniet
27
parti quae continebatur cum mari ut desiccetur, et adhuc innovantur
28
fontes et flumina ab aliis partibus et sunt loco illius quod desiccatum
29
est, et manat aqua in illa parte super siccum. Cum ergo immutantur
30
aetates hominum et eorum generationes, mutabitur mare ab uno ter-
31
mino ad alium. Et non est impossibile quod accidens et artificium
32
inducant noviter magna flumina, quando labantur et claudantur inter
33
mare et inter aliquem locum profundum, voluntate vel geometria, vel
34
inter magna flumina vel similia. Iam scitur de nova etenim siccitate
35
quae est in quadam villa quae dicitur Alcoffa quod fuit mare et est
36
siccum. Et idem dicitur de terra Aegypti et inveniuntur hic conchylia et
16
37
vestigia animalium quae non nutriuntur nisi in mari. Et iam dicetur de
38
mari Khawarigium quod fuit elongatum a centro consueto ubi videba-
39
tur a senibus illius temporis. Sed vita nostra non sufficit ut attingat ista
40
in magnis maribus nec historiae de quibus magis videtur non sufficiunt
41
ut possint nobis ostendere propter nimias mutationes quae eis accidunt
42
simul, vel forte quia morientur omnes gentes habitantes in illa parte,
43
subito, in diluvio aquarum vel pestilentia, et mutantur subito, et non
44
remanebit ex eis qui postea enarret.
45
|210|[ar. ed. Qāsim]Et simile accidit montibus. Nam una pars eorum comminuitur et
46
planificatur, et alia pars de novo efficitur et elevatur, propterea quod
47
ipsaemet aquae quae fluunt desuper lapidificantur, vel propterea quod
48
associatur eis lutum. Et non est dubium quin mutabuntur a suis
49
maneriebus aliquo die temporum. Sed historiae et chronicae istius non
50
attingunt istud, quia gentibus eveniunt accessiones diluviorum et pesti-
51
lentiarum, et mutabuntur earum idiomata et earum scripturae et nes-
52
ciunt quod scripserunt nec etiam quid dixerunt. Et adhuc modo inveni-
17
53
tur in multis montibus et inter senes antiquos qui habitant in Aegypto,
54
secundum quod narraverunt mihi, inveniuntur scripturae earum quas
55
non possunt transferre, et sunt aliqui qui ignorant idioma.
56
Et scias quod mare stat quietum per sui naturam, sed quod accidit ei
57
ex motu est propter ventos qui oriuntur ab eius fundo, vel propter
58
ventos qui percutiunt superficiem, vel propter angustiam vel structuram
59
quam habet, et constringitur aqua sua ponderositate versus medium
60
fugiendo ab utroque latere et fluit, quocumque motore mediante,
61
deinde continuatur semper iste motus, propter repercussionem in lateri-
62
bus litoris < quae > reflectitur retro versus medium ubi est maior
63
profunditas. Et etiam < est > propter impulsionem fluminum quae
64
ingrediuntur in eum fortiter et causant inundationem in eo, et speciali-
65
ter quando meatus introitus fluminum sunt angusti et elevati et sunt
66
modicae profunditatis, tunc accidit quod moveatur versus fundum.
67
Et quando est in mari aliquis locus altus et accidit aliqua < causa >
68
movens aquam et fluit inde versus fundum, non cessat attractio primi
69
ad ultimum, unum post aliud, et durat fluxibilitas semper. Mare autem
70
quod est positum inter valles profundas, et est securius ab inundatione
71
ventorum, et non imaginatur cursus in eo sicut imaginatur quando
72
prospicitur in alto loco.
18
73
Dixerunt praeterea quod mare quod est intus ubi Hercules posuit
74
speculum in imagine, quia non est multum profundum et est valde
75
strictum et [est] quia multa flumina ingrediuntur in eum, imaginatur
76
currere. Et mare quod est ad aliam partem, versus partem Occidentis,
77
est in oppositum istius, propter nimiam sui latitudinem et propter
78
paucitatem fluminum in eo intrantium et propter suam nimiam profun-
79
ditatem.
19
1
|211|[ar. ed. Qāsim]
CAPITULUM DE COGNITIONE CAUSAE
2
PER QUAM CALIDITAS ET FRIGIDITAS FUGANTUR AB INVICEM
3
Iam accidit elementis et compositis ex eis unum quod dicitur fugatio
4
vel antiperistasis et est < quod >, quando fortificatur caliditas super
5
illud quod apparet de frigido, [et] fortificatur frigidum in interioribus
6
eius, et e converso; et idcirco invenies aquas de puteis et cavernarum
7
calidas in hieme et frigidas in aestate.
8
Et iam diversificantur super hoc opiniones, quia sunt aliqui dicentes
9
quod caliditas et frigiditas vincuntur alia ab alia, sicut qui fugit a suo
10
inimico. Et, quando unum eorum fortificatur in exterioribus corporis,
11
vincitur aliud et petit interiora et, si fortificatur interius, vincetur aliud
12
et petit exteriora, quemadmodum credunt quod fugit aqua ab igne. Et,
13
secundum istam opinionem, sequitur quod de usu accidentis est ut
20
14
mutetur ab una parte sui subiecti ad aliam partem eius et est de loco in
15
locum; nam bene erit possibile ut illud quod est interius sit corpus
16
unum distinctum per seipsum, et eveniet ei istud accidens per sui
17
essentiam; nam illud quod comprehendit et in cuius concavitate est
18
aliud fuit alteratum fortissima alteratione utpote caliditatis, et fuit quod
19
est interius conversum fortissima conversione ad frigiditatem, ac si
20
|212|[ar. ed. Qāsim]moveretur ab eius superficie et esset locus separatus pro eo. Iam tamen
21
scivisti quod non concedunt sapientes motum accidentium de loco ad
22
locum.
23
Alia autem societas noluit quod verificaretur ista ratio, nisi < in
24
hoc > scilicet quod, in corpore in quo provenit istud, calefacit illud
25
quoddam corpus subtile calidum quod penetrat per illud vel infrigidat
26
illud corpus frigidum subtile quod penetrat per eum; et, si illud corpus
27
fuerit vapor et fortificaverit se frigus exterius super illud, suffocatur
28
vapor interius in corpore propter illud quod fortificatur super exteriora
29
eius et non resolvitur et additur caliditas, vel quod fortificatur erit
30
calidum et desiccatur exterius et condensabit calidum, taliter quod illud
21
31
corpus subtile non resolvatur, immo remanet interius suffocatum, et
32
eius potentia sine dubio augmentatur; nam, nisi esset suffocatio, resol-
33
veretur.
34
Et plurimi istorum non credunt quod puteis et fontibus subterraneis
35
accidit quod dictum est, sed potius dicunt quod istud est error sensus,
36
prout accidit intranti balneum: qui, primitus quando pervenit ab extra
37
et est aer frigidus hiemalis et ingreditur, delectatur cum illa aqua tepida
38
quae cadit super caput eius. Deinde, postquam balneatur in balneo
39
interiori, reputat illammet aquam frigidam. Et causa est quia, quando
40
ab extra ingreditur, est frigida exterior pars corporis et aqua in compa-
41
ratione ad eum est calida, deinde, post moram in balneo interius calefit
42
paulatim, quousque sit corpus eius calidius illa aqua. Et, cum converti-
43
tur ad illammet aquam et cadit super corpus eius, invenit eam frigidam
44
respectu sui. Motio autem paulatina non facit isti consentire, quemad-
45
modum sentit cui subito ingreditur, et istud est quod a medicis dicitur
22
46
mala complexio diversa. Et dixerunt quod talis est modus corporum in
47
hieme: nam ipsa sunt frigidiora aquis puteorum, et in vere calidiora
48
aquis eisdem, et aquae in utroque tempore sunt fere eiusdem modi, sed
49
|213|[ar. ed. Qāsim]sensus errat in eis isto errore quem videmus. Istud tamen quod dixerunt
50
non est impossibile, sed modus in puteis et fontibus non est secundum
51
modum quem dixerunt aliqua ratione, quia nos sumus experti illas
52
aquas et invenimus eas in hieme subito liquefacientes gelu et non
53
liquefaciunt illud in vere, et propterea non erit difficile in hieme
54
calefacere nostra corpora tanta calefactione quanta est in vere. Et,
55
quando fecerimus istud et probaverimus istas aquas, inveniemus eas
56
< calidas et in vere probaverimus eas et inveniemus eas > frigidas, et
57
multotiens accedit ad frigiditatem aquarum quae infrigidantur a nive
58
vel gelu.
59
Et iam fuimus locuti aliqua particularia dispositionum naturalium
60
quae falsificabunt istam opinionem et contradicunt ei. Et adhuc narra-
61
bimus ea inter illa quae glosabimus de particularibus naturarum, sed
62
veritas istius est alia. Dicimus enim quod corpus quod habet per sui
63
naturam infrigidare vel calefacere calefaciet seipsum et infrigidabit per
64
sui naturam, et similiter infrigidat vel calefacit quod continuatur vel est
65
ei vicinum. Praeterea, dicimus quod unamet potentia, quando agit in
66
subiecto magno vel agit in subiecto parvo, quod actio in parvo subiecto
67
erit maior et fortior actione quae est in subiecto magno. Et istud iam
68
verificatum est tibi in rebus quae praeterierunt, et invenitur per expe-
23
69
rientiam veram, sicut comburere trabem magnam et trabem parvam
70
nihil aliud est quam illuminare unam lanternam angustam et unum
71
campum latum ab eadem candela. Quando igitur fuerit in aliquo
72
corpore, a seipso vel causa in qua est, principium calefaciendi, et illud
73
principium calefecerit totum, erit sua calefactio tota debilior quam
74
calefactio minoris toto. Et, quando accesserit frigiditas partibus exterio-
75
ribus eius et non receperint actionem ab eo, remanebit in eo qui recipit
76
|214|[ar. ed. Qāsim]actionem < … > ab agente in eum multo fortius quam si calefaceret
77
totum, et recipit actionem ab eademmet potentia, quemadmodum qui
78
sustinet et ducit aliquando pondus et dividit illud in partes, valet sua
79
potentia ducere illud divisum et recipit actionem ab ea artius et fortius.
80
Et hoc idem in frigidando.
81
Sequitur ergo quod per istum modum verificetur fugatio caliditatis
82
post frigiditatem. Non enim est per modum diversitatis respectivae, nec
83
per modum motus accidentis, nec etiam quod unum contrariorum ab
84
alio devincatur, quia aqua non vincitur ab igne prout credunt, sed
85
evaporant subito vapores de quorum usu est elevari sursum subito cum
24
86
quibus admiscetur aqua quae nondum alterata fuit. Et ex hoc inducetur
87
motus inaequalis et sonus qui emittitur et provenit a fortitudine motus
88
aeris qui ei accidit ibidem, non quod aqua aliquo modo fugiat et velit
89
evadere ignem. Sed istum motum facit aqua et respicit in eum, utpote
90
ad iuvandum ignem et eundum versus eum propter acquisitam calidita-
91
tem; et aliquotiens non potest, propter sui ponderositatem et propter
92
deperditionem qualitatis acquisitae et propter separationem igneitatis
93
ignis quando fervebat; et aliquotiens violentabit hoc aer qui innovatur
94
in eam valde incautum quod sparget et spuet eam valde longe, et parat
95
sibi viam propterea quia vincitur et constringitur. Et istud idem est
96
quod fit in superficie aquae ab inundatione.
25
1
|215|[ar. ed. Qāsim]
CAPITULUM IN OSTENDENDO QUOD DICUNT QUOD
2
QUANTO CORPORA MAGIS ADDUNTUR IN MAGNITUDINE
3
TANTO PLUS CRESCUNT IN POTENTIA
4
Ista igitur elementa et ex eis composita habent aliud in oppositum
5
istius quod diximus, scilicet quod, quanto augmentatur quantitas tanto
6
magis augmentatur eius qualitas. Et quando fuerit magnus ignis et
7
posuerint in eo aliquod ferrum, illud idem ferrum tangetur a superficie
8
magni ignis quod tangetur a superficie parvi ignis, sed superficies magni
9
ignis calefacit in tempore insensibili et superficies parvi ignis calefacit
10
diu. Et hoc idem est de eo quod cadit in modico sale quod non salitur
11
quemadmodum cum proiicitur in loco salinarum modico tempore.
12
Apparet igitur quod qualitas maioris est fortior qualitate minoris.
13
Sed sunt aliqui hominum qui credunt quod causa istius non est
14
propterea quod maior est fortior in qualitate sua, sed est ex eo quod
15
< inter > partes maioris subveniuntur et iuvantur quae sunt propin-
16
quae cum distantibus patientis et, quemadmodum iste patiens patitur
17
per sui materiam, et agit per sui formam, nam in naturalibus agens est
18
et patiens. Quando igitur recipiunt actionem partes propinquae istius
26
19
|216|[ar. ed. Qāsim]maioris agentis, debilis et ligatus recipit actionem, et convertuntur
20
partes quae sunt ei contiguae versus sursum et conservant potentiam
21
suam. Et simile accidit illi qui submergitur in aqua profunda. Eveniet
22
enim ei de frigiditate quod non eveniret si submergeretur in modica
23
aqua, quia modica aqua infrigidando corpus calefiet a corpore. Post-
24
quam ergo fuerit calefacta, non invenit tantum circa quod eam alteret et
25
infrigidet corpus eius, sed aqua profunda, quando calefaciet < eam >
26
pars corporis contacta, subveniunt ei aliae successive infrigidando, et
27
revertitur et infrigidat corpus et non cessat a reduplicatione suae
28
infrigidationis.
29
Isti igitur suis rationibus cum modico destruxerunt suas opiniones.
30
Primo, quia ponunt ipsi quod partes infrigidantur a partibus. Et non
31
sequitur necessario quod res calefiat ut infrigidetur quia, quando frigus
32
non fuerit < … > in fine et fieret de usu huius recipere additionem
33
frigiditatis, esset de usu eius infrigidare illud quod infrigidaretur maiori
34
infrigidatione. Et ad istud necessario sequitur quod, quanto partes
35
< vicinae > essent plures, quod adderetur in qualibet earum frigiditas
36
suae contiguae partis: nam eius contigua infrigidat per sui naturam et
27
37
infrigidat per sui vicinitatem quod circa est infrigidans. Ex hoc ergo
38
sequitur quod, quanto magis adderetur in magnitudine sua, quod
39
adderetur eius infrigidatio, dato quod non esset ibi calefaciens.
40
Non potest autem resistens dicere quod, cum aqua sit homogenea,
41
impossibile est quod una pars eius agat in aliam eiusdem et patiatur,
42
quia scitur quod res non agit in sibi simile. Quando ergo contiguum
43
fuerit frigidum sicut ipsum, [quod] non est verum ut agat in eum, immo
44
necessitaretur quod calefierent istae partes quousque eveniret ibi
45
contrarium earum, tunc frigiditas ageret in eum. Scitis tamen quare non
46
posset ista dicere, quia contiguum frigidum non patitur a suo contiguo
47
inquantum est frigidum, sed inquantum illud infrigidatum, deficit a
48
frigiditate < et est > aptum ad additionem frigiditatis; ipsum ergo,
49
|217|[ar. ed. Qāsim]inquantum est aptum, est contrarium frigidi in actu. Et, quando
50
voluerint dicere quod simile non agit in simile, est dictu quod res in
51
actu perfecta est impossibile dicere quod acquiratur causa extrinseca et
52
quod sit de < usu eius > ut innovetur in ea talis actualitas sicut est illa
53
perfecta. Et oppositum istius est quando accidit exteriori agenti
28
54
< … > et subiecto < agentis > ab extra accidit privatio illius causae
55
quam diximus eum habere in actu, et invenimus in eo perfectionem,
56
immo hoc est oppositum eius. Addere autem super illud quod est actu,
57
accidit ex parte agentis venientis ab extra, cum per sui naturam fuerit
58
agens illud, et fuerit in patiente remanens aptitudo ad recipiendum
59
illud, quomodocumque sit illud < quod > ab extra provenit in sua
60
qualitate, sive forte sive debile, nisi fuerit eius debilitas in illa qualitate
61
tanta quod ponat eam propinquiorem suae diversitatis vel contrarieta-
62
tis, et tunc erit potestas actionis in suo opposito.
63
Istud ergo est quod debet concedi de hoc quod dicunt homines
64
scilicet quod simile non agit in sibi simile: nam, si non intelligatur isto
65
modo, non debet concedi. Quando ergo frigido concomitatur frigidum,
66
accidit ei quod infrigidatio suae potentiae infrigidativae quae est per sui
67
naturam < est > fortior quam infrigidatio per eandem si eius comita-
68
tum vel vicinum esset calidum et frangens frigiditatem quae influitur ab
69
eius natura; et, quando vicinum aquae fuerit aqua, non est sic, sed cum
70
hoc < quod > non frangit infrigidationem suae potentiae, infrigidat
71
quasi potentia quae est in aqua, quemadmodum scivisti, infrigidat
72
aquam in qua est simul cum vicino sibi in omni patiente infrigidatio-
73
nem. Et secundum veritatem, ista potentia non assimilatur corpori
74
frigido ut dicatur quod non sit agens in sibi simile, quia ista potentia
75
infrigidans non est frigida quia est natura aqueitatis, et ista est movens
29
76
et non mota. Quando igitur fuerit materia infrigidans quae infrigidat et
77
|218|[ar. ed. Qāsim]quod est in ipsa non impedit infrigidationem quae influitur ab illa quia
78
est eiusdem generis et similis < et > res non destruit sibi similem,
79
sequitur necessario quod inveniatur notitia ambarum ad infrigidandum
80
materiam. Et, si illa materia quae est in eo est addens frigiditatem et
81
extenditur infrigidatio istius ad sibi vicinum, quaelibet ergo partium
82
propter vicinitatem addetur qualitatem, quia earum natura non invenit
83
impedimentum ad complendum eius actionem, et adhuc quia agit in suo
84
vicino. Et, quanto multiplicatur ista additio quantitatis, additur ista
85
actio quousque procedit ad terminum ultra quem non est alius. Et, si
86
esset possibile quod additio esset infinita, sequeretur etiam quod forti-
87
tudo esset infinita propter causam praedictam. Et pro tanto non est
88
verum illud in quo dubitant aliqui dubitantium secundum quod prae-
89
dictum fuit in scientiis Peripateticorum ubi dicitur quod, si sphaera sua
90
magnitudine esset ignis deberet omnia sub se contenta corrumpere. Et
91
dicebant quod non sequebatur illud, quia laedens veraciter est superfi-
92
cies contingens. Et ista superficies erit semper eiusdem modi, dato quod
93
corpus quod continetur cum ea sit in quacumque magnitudine possibili;
94
et nescit ille quod qualitas istius superficiei non quiesceret in eodem
30
95
termino, corpore existente magno et existente parvo. Et adhuc quaerunt
96
et dicunt quod, si augmentatio quantitatis adhaereret fortitudini in
97
qualitate, sequeretur quod comparatio frigiditatis aquae maris in com-
98
paratione ad aliam aquam esset secundum proportionem magnitudinis
99
ad magnitudinem. Et dixerunt quod non est sic, quia, quomodocumque
100
aqua maris sit frigidior, vel accidit balneari in ea, quod non valet
1
trahere moram in ea quemadmodum sustineret qui balneatur in alia
2
aqua, [quia] non tangit frigiditas proportionem quantitatis ambarum
3
aquarum.
4
|219|[ar. ed. Qāsim]Dicimus igitur quod illud ita bene erratur quia, cum dicimus quod
5
additio corporis frigidi in quantitate causat additionem fortitudinis suae
6
qualitatis, non dicimus esse necessarium quod comparatio ambarum
7
quantitatum sit secundum comparationem qualitatis additae super pri-
8
mam qualitatem, quia nos dicimus quod, quando super istam aquam
9
additur tanta, quod frigiditas addita erit fortior. Et non poterit
10
opponens dicere quod frigiditas addita erit duplicata super eam quam
31
11
habebat primo, quia nos non ponimus ei frigiditatem duplicatam ut
12
duplicetur. Et non verificatur quod post iunctionem istius necessitetur
13
ut addatur tanta frigiditas quanta in radice prima praeexistens est, vel
14
quanta est supervenientis. Verum tamen, si aqua quae infrigidat secun-
15
dum se tota mutaretur ad aliam, esset rationabilis ista consideratio, et
16
quia diceretur quod, quando qui infrigidat fuerit tantus sicut alius,
17
[quod] sua frigiditas duplicabitur: et non est ita, immo potius frigiditas
18
aquae additae super aliam cui coniungitur adhaeret et non separatur a
19
sua substantia, sed crescit et acquiritur additio actionis modicae. Et
20
quando coniuncto coniunxeris aliud, additur alia additione minore illa,
21
quia quod secundo coniungitur magis distat. Et non necessitatur in
22
additionibus quod duplicetur qualitas ex duplicatione quantitatis. Nam
23
non sequitur quod tanta sit additio quanta radix; immo est possibile
24
quod sit minor ea de multo, tali quod prodest modicum ad duplicatio-
25
nem. Non ergo est verisimile neque necessarium ut verificetur quod
26
contra dixerunt. Unde verum est quod, si ambae frigiditates quae sunt
27
in utraque aqua possent agere in eodem subiecto et ageret in eo
32
28
frigiditas primae partis, eius infrigidatio esset dupla infrigidatione alte-
29
rius: istud autem est impossibile et non prodest isti perfido.
30
Quod autem sit impossibile, apparet ex hoc quia primum est < frigi-
31
dum > per contactum et non contingit nisi tantum quantum contingi-
32
|220|[ar. ed. Qāsim]tur ab alio, et quae tangit est impossibile quod tangit ambas, scilicet
33
tactam et non tactam partes, sed duplum istius tangit ambas partes, et
34
tunc erit secunda actio consimilis actioni eius, nam patiens, si totum, est
35
duplum quam patiens primum, excepta fortitudine quae augmentatur et
36
additur in qualitate per coniunctionem.
37
Et ista est nobilissima radix et debet impetrari et sciri, et quod non
38
prodest adversanti est ex eo quia quaestio est in mutatione superficiei.
39
Et, post hoc, debes scire quod proportio in additione diminuitur semper
40
< diminutione > regulari proportionabiliter.
33
1
|221|[ar. ed. Qāsim]
CAPITULUM DE NUMERATIONE ACCIDENTIUM ACTIONUM ET
2
PASSIONUM QUAE PROVENIUNT A QUATTUOR QUALITATIBUS PRIMIS
3
QUAE SUNT CALIDITAS FRIGIDITAS HUMIDITAS SICCITAS
4
Istae quattuor qualitates agunt et patiuntur et proportionantur et
5
participantur in omnibus corporibus, et sunt aliquae earum ex agenti-
6
bus, et aliquae earum ex patientibus.
7
Sed quae proveniunt ex agentibus, aliquae proveniunt ex caliditate et
8
aliquae ex frigiditate, et aliquae ex ambabus.
9
Quae autem oriuntur a caliditate sunt sicut maturatio, coctio et
10
assatio et vaporatio et fumatio et inflammatio et liquefactio. Et quae
11
oriuntur a frigido sunt sicut cruditas et prohibitio coctionis et prohibi-
12
tio assationis et prohibitio vaporationis et suffumigationis et prohibitio
13
ignitionis et prohibitio liquefactionis quae est congelatio et prohibitio
14
coagulationis quae est liquefactio et mussificatio.
34
15
Quae autem participantur ab ambabus sunt sicut putrefactio et
16
condensatio in multis corporibus, quemadmodum ferrum et cornu
17
quodlibet namque eorum caliditate et frigiditate condensatur –, et
18
sicut coagulatio et spissatio.
19
|222|[ar. ed. Qāsim]Sed quae participantur ab ambabus qualitatibus passivis non sunt
20
aliud quam passiones actionum et sunt aliquae earum in obviatione
21
actionum istarum quae proveniunt a qualitatibus activis, quemad-
22
modum est recipere maturationem et recipere coctionem, et quemadmo-
23
dum sunt frixio, assatio et vaporatio et suffumigatio < et illuminatio >
24
et liquefactio et condensatio. Et sunt aliquae quae non sunt in obvia-
25
tione passionum istarum.
26
Et sunt aliqua quae sunt in oppositione unius qualitatis ad aliam,
27
quemadmodum remollificatio in sicco et humectatio < et > in fluxibili
28
et humido quemadmodum siccatio et desiccatio sicca.
29
Et eorum quorum oppositio non est unius ad aliam est aliquid quod
30
inest humido solum, et est aliquid quod inest sicco solum, et est aliquid
31
quod inest ex ambobus composito. Quod autem inest humido solum est
32
coniunctio et applicatio vel adhaesio facillima et ruptio vel separatio
33
facillima. Et quod inest sicco est quemadmodum fractio et constrictio et
35
34
comminutio et separatio et ut non adhaereat < simili > vel uniatur
35
cum alio. Sed quod inest composito ex ambobus est quemadmodum
36
compressio et fabricatio et conquassatio et malleatio et infiltratio et
37
unitio et extensio et extenuatio.
38
Istae igitur sunt actiones et passiones quae proveniunt ex simplicitate
39
qualitatum istarum et compositione earum: quae proveniunt a disposi-
40
tionibus actionis et passionis participatae narrabuntur simul in capitulo
41
uno; quae autem proveniunt ex dispositionibus participatis inter acti-
42
vam et passivam non erit nostri usus recitare < … > .
36
1
|223|[ar. ed. Qāsim]
CAPITULUM DE MATURATIONE ET CRUDITATE
2
ET DE PUTREFACTIONE ET COMBUSTIONE
3
Dicimus igitur quod maturatio vel digestio est alteratio caliditatis in
4
corpore habente humiditatem ad eligendum finem convenientem. Istud
5
autem fit multis modis, quia est digestio in specie rei et est digestio in
6
nutrimento et decoctio et est digestio in superabundantia et iam quod
7
fit artificialiter dicitur digestio.
8
Digestio autem in specie rerum – dicitur autem alias < maturatio > –
9
< est > sicut est digestio fructus, et agens istius maturationis invenitur
10
in substantia digesti vel maturati et convertit humiditatem ad substan-
11
tiam convenientem ad finem intentum in sua generatione. Istud comple-
12
tur in generante sibi simile quasi est huiusmodi quod possit sibi simile
13
generare.
14
Sed digestio nutrimenti non est sicut digestio quam habet species rei
15
quia digestio nutrimenti est cum corruptione substantiae nutrimenti et
16
conversione ad similitudinem naturae nutriti et quae agit istam digestio-
17
nem non invenitur in substantia digesti, sed est in substantia illius ad
18
quod convertitur et, cum toto hoc, convertitur cum caliditate et humidi-
37
19
tate ad convenientiam finis intenti qui est acquirere loco illius quod
20
resolutum fuit. Et proprium nomen istius digestionis dicitur mollitio.
21
Digestio autem superfluitatis materiae inquantum superflua, et
22
|224|[ar. ed. Qāsim]intendo dicere inquantum non est utilitas in ea ad nutriendum, distin-
23
guitur a duabus primis speciebus, quia ista digestio est cum evacuatione
24
humiditatis et conversione substantiae ad complexionem talem, qua
25
mediante, possit facile expelli a substantia corporis: vel per inspissatio-
26
nem materiae si prohibens expulsionem a corpore est fortitudo suae
27
subtilitatis et sui cursus, vel per subtiliationem si prohibens expulsio-
28
nem fuerit fortitudo suae spissitudinis, vel per incisionem et divisionem
29
materiae si causa prohibitionis [et] expulsionis fuerit fortitudo suae
30
viscositatis. Et, cum toto hoc, ista digestio est conversio caliditatis ad
31
convenientiam intenti finis.
32
Et similis est digestio et coctio artificialis. Nam est per coctionem vel
33
per torrefactionem vel per frixionem vel per similia ex praedictis.
34
Et accidunt isti digestioni duo: unum eorum est sicut privatio et est
35
cruditas, et secundum est sicut eius oppositum et est putrefactio.
38
36
Cruditas autem est permanentia humiditatis quae non accedit ad
37
finem intentum, cum tamen non convertatur ad contrariam qualitatem
38
intenti finis, ac si remaneret fructus crudus vel immaturus, vel si
39
remaneret cibus in corpore qualis est, non convertatur ad convenien-
40
tiam nutriti nec mutetur, vel si remaneret materia qualis est, quae non
41
alteratur ut possit expelli nec corrumpitur alia corruptione. Et, si
42
convertitur humiditas taliter quod aufertur eius utilitas et est mala ad
43
finem intentum, illud est putrefactio. Cruditas autem fit per accidens
44
< ex eo > quod prohibetur actio caliditatis, et quod prohibet actionem
45
caliditatis est frigiditas.
46
Sed putrefactio agit in eo cuius usus est ut maturetur secundum
47
primam divisionem et est debilitas caloris naturalis et fortitudo calidita-
48
tis extraneae quia, si naturalis caliditas esset fortis, posset valde bene
49
convertere humiditatem vel eam conservare. Et, si non esset ibi caliditas
50
extranea, non converteretur ista qualitas ad caliditatem deteriorem, sed
51
|225|[ar. ed. Qāsim]remanet cruda. Et ideo cadavera propter caliditatem extraneam citius
52
putrefiunt quam caro viva de multo, et quod quiescit citius quam quod
53
movetur, et carnes crudae citius quam coctae, et frigidius eiusdem
54
generis quam calidius. Nam calidum non recipit putrefactionem quam
55
recipit eius oppositum, scilicet frigidum, sicut est de aqua maris vel de
56
aqua thermarum: istae enim minus recipiunt corruptionem quam aquae
39
57
gurgitum. Et omnia ista putrefiunt de facili propterea quod naturalis
58
caliditas deperditur. Et iam tardatur putrefactio quando non est calidi-
59
tas extranea, dato quod naturalis amittatur a materia, < quia > calidi-
60
tatis naturalis privatio non sufficit ad istud. Nam, quando volumus
61
conservare mustum a putrefactione et quod feteat, ponimus intus
62
sinapim vel cucumeres qui dicuntur alcapares. Ista enim ducunt ei
63
calorem naturalem vel vigorant in eo caliditatem naturalem et obviat
64
caliditati agenti in eum.
65
Et humiditas naturalis sustentatur a caliditate extranea et naturali et
66
fortificatur illud amborum quod vincit et, si regnat super eam caliditas
67
naturalis, sustentat ipsam et ducit eam ad partem convenientem ad
68
finem intentum. Et, si regnat super eam caliditas extranea, divertitur a
69
sustentatione modi convenientis et remanet humiditas domina qualitatis
70
extraneae ut < non > deveniat ad speciem. Et, quia non invenitur in
71
alio ut sit ei conveniens, et illa caliditas sit sua caliditas < … >,
40
72
quemadmodum invenitur de cibo quando digeritur a caliditate extranea
73
pro alio, cessabit ipsa a convenientia illius inventi. Et terminus putre-
74
factionis est siccitas. Putrefactio igitur generatorum humiditatis est ex
75
via opposita viae generationis, quia generatio convertit humiditatem ad
76
utilitatem sui complementi et putrefactio convertit illud a corruptione
77
ad deperditionem. Frigiditas [vel] iuvat ad putrefactionem, primo in eo
78
quod debilitat caliditatem naturalem, et secundo in eo quod suffocat et
79
|226|[ar. ed. Qāsim]includat de extranea interius. Istud autem [non] est putrefactio.
80
Et aliquotiens disponitur res ad receptionem alterius formae propter
81
putrefactionem et generatur inde alia res, sicut plantae vel animalia. Et,
82
si ista caliditas extranea fuerit fortis in tantum quod properet ad
83
solvendum praedictam humiditatem, non erit putrefactio, sed erit
84
combustio vel desiccatio. Nam putrefactio est dum durat humiditas
85
aliquo tempore quo non convertitur prout decet, manente humiditate.
86
Et iam scivisti ex illis verbis modum digestionis utilis ad formae
87
specificae complementum. Sed causa ambarum digestionum, scilicet
88
secundae et tertiae, est caliditas extranea ita bene, sed est naturalis pro
89
quo fuit digesta praedicta digestio. Quando igitur agit ista caliditas
90
actionem suam et attingit in ea finem intentum, iam facta est digestio
91
et, si breviatur et impeditur a frigore, erit cruditas et, si regnat super
92
eam alia caliditas extranea, damnificat actionem naturalis et vincit
93
caliditatem quae est in cibo < et cibus amovetur > de sui natura, et
41
94
non convertitur ad naturam corporis et esset excusata, non utilis, et
95
istud est putrefactio.
96
Et idem est de materia, si non remaneret suo modo neque convertitur
97
ad digestionem, remanebit putrida, licet materiae putrefactae potest
98
accidere digestio per quam poterit expelli. Nam materia istius digestio-
99
nis est corpus humidum, non siccum durum nec etiam rarefactum quod
100
non observet humiditatem quam habet, sicut est lignum, et agens est
1
caliditas naturalis. Et forma eius est talis dispositio qualitatis in humidi-
2
tate ut cum ea sit disposita ad voluntatem naturae, et finis est separatio
3
individuorum particularium. Et materia cruditatis est corpus humidum,
4
|227|[ar. ed. Qāsim]et agens est frigiditas vel privatio caliditatis, et forma est < permanere
5
humiditatem et > non prosequi finem naturalem eius; ergo forma erit
6
privatio < digestionis >, et eius finis erit accidentalis qui vanitas dici-
7
tur: iam enim probavimus iudicium eius.
8
Et mussificatio uno modo eius assimilatur putrefactioni, nisi quia
9
mussificatio incipit a caliditate putrefacta quae est in re et facit evapo-
10
rare eam, sed non attingit ad hoc ut separet eam complete ab ea, immo
11
detinet eam frigiditas super superficiem rei et super exteriora eius
12
corporis < et penetrat in eo > vel in eo quod tegit corpus eius, et
13
provenit cum hoc albus color ex mixtione aeritatis cum illa humiditate,
14
quemadmodum fit in sperma lactis, et remanet desuper. Et, si non fuerit
15
ibi aliqua caliditas, non erit ibi mussificatio et, si caliditas fuerit fortis,
16
fit putrefactio et si fuerit fortior ista, erit desiccatio vel combustio.
42
1
|228|[ar. ed. Qāsim]
CAPITULUM DE COCTIONE ET ASSATIONE ET FUMATIONE ET VAPORA-
2
TIONE ET SUBLIMATIONE ET LIQUEFACTIONE ET MOLLIFICATIONE ET
3
CARBONITIONE ET DE PATIENTIBUS ET NON PATIENTIBUS ISTA
4
Propinquum igitur agens coctionis est caliditas et humiditas quae
5
rarefacit corpus < coctum > inquantum est quid calidum, et idcirco
6
resolvit aliquid ab eius substantia et humiditate, sed, cum toto hoc,
7
humectat illud inquantum est quid humidum plus quam illud quod
8
resolvitur ab eo, et eius humiditas naturalis resolvitur ab exteriori eius
9
plus quam illa quae resolvitur ab interiori eius. Et similiter recipit
10
humiditatem extraneam in exteriori parte plus quam in interiori. Et eius
11
materia est substantia habens in se humiditatem; nam siccum purum
12
non recipit coctionem nisi aequivoce, quemadmodum dicitur de auro et
13
similibus quod decoquitur, quando caliditas ignea quae est in eo
14
devastat vel separat substantiam extraneam vel impuram, et remanet
15
purum.
16
Assationis autem agens propinquum est caliditas extrinseca sicca et,
17
pro tanto, quod accipit ab humiditate corporis assati extrinseca cum
18
resolutione est plus quam quod accipit ab humiditate interiori eius. Erit
19
ergo intrinsecum eius humidius extrinseco, et istud est in oppositum
20
cocti. Et humiditas inventa in assato erit humiditas substantialis, subti-
43
21
liata et liquefacta, et humiditas in cocto erit mixta ex naturali et
22
extranea. Assatio autem est multis modis. Nam quaedam est cuius
23
caliditas obviata est ignea et dicitur assatio absolute. Et est alia cuius
24
caliditas obviata est terrestris caliditas et, si ponitur super carbones
25
igneos immediate, dicitur assatum in prunis et, si ponitur super aliquod
26
vas terrenum quod calefit per ignem contingentem eum ab extra, deinde
27
ipsum calefacit corpus illud, dicitur frixio. Et est alia quae assimilatur
28
assationi uno modo et coctioni alio modo, et est illud in quo agit
29
caliditas viscosa oleaginosa et istud dicitur tangela. Et, quia ista calidi-
30
tas est humida, assimilatur coctioni et, quia est viscosa non penetrans in
31
substantiam rei taliter ut rarefaciat et mollificet et penetret per eam, sed
32
potius congregat eius humiditatem in interioribus eius propter oppila-
33
tionem viscositatis, actio ista est similis assationi. Et iam dicitur coctio
34
de maturatione et digestione nomine aequivoco.
35
Vaporatio autem est motus partium humidarum quae resolvuntur ab
36
humida re versus sursum propter penetrationem principii calefacientis.
37
Et fumatio competit partibus in quibus siccitas dominatur. Materia
44
38
igitur rei vaporosae est aquosa et materia rei fumosae est terreitas; et
39
vapor est aqua resoluta, et fumus est terra resoluta.
40
Et totum hoc est a caliditate quae facit ascendere, quia corpus pure
41
humidum, sicut aqua, non fumat et corpus pure siccum, sicut terra, non
42
|230|[ar. ed. Qāsim]evaporat. Et ideo erit corpus mixtum ex humido et sicco evaporans et
43
< non > fumans. Et istud accidit quando non fuerit humiditas valde
44
mixta cum sicco, et siccum fuerit durum resistens et non ascendens,
45
sicut si aliquis miscuisset attalc et ferrum et fermentaverit illa cum
46
aqua, deinde cum aqua in alambico fecerit illa ascendere in vaporem,
47
non ascendit ex eo nisi aqua, nisi fecerit ad istud aliquod ingenium. Et
48
non est possibile quod sit corpus mixtum tali mixtione quod fumet et
49
non evaporet: nam humiditas oboedientior est ad ascensum cum calidi-
50
tate quam siccitas.
51
Et eorum quae ascendunt et evaporant et fumant, quod prius ascen-
52
dit est purus vapor sine dubio, vel aliquid in quo vincit aquositas,
53
postea ascendit quod remanet: et, si est ibi oleaginositas, ascendit post
54
aquositatem et, si substantia siccitatis in eo est potens oboedire ascen-
55
sioni, tunc ascendet fumus, propterea quia humiditas est oboedientior,
56
et postea quod est mixtum ex humiditate et siccitate, sicut oleaginositas
57
viscosa, deinde aliud.
58
Et quantumcumque materia evaporationis et fumationis sit quemad-
59
modum diximus, non sequitur necessario ex hoc quod omne composi-
60
tum huiusmodi sit vaporosum vel fumosum, quia forte erit in mixtione
61
humidi cum sicco ita valida commixtio, quod erit valde difficile separare
45
62
unum ab alio et amovere. Et forte quod erit mixtio facilior ista et, si
63
fuerit facilis mixtio, possibile erit ut una portio partium separetur ab
64
aliis et evaporabit et fumabit; si autem fuerint multum congregatae,
65
non poterit una portio partium ab alia separari.
66
Et, si fuerit humidum congelatum, aliquotiens aget calidum in eum
67
quousque liquefiat, et aliquotiens non aget actionem per quam liquefiat,
68
sed mollificabitur sicut ferrum, et est possibile quod non faciet impres-
69
sionem liquefactionis ibi nec mollificationis, sicut in attalc et sicut in
70
migroia vel rubi; nam possibile est quod substantia vincentis erit aquosi-
71
tas, et congelabitur tali congelatione quod ignis non faciet impressio-
72
|231|[ar. ed. Qāsim]nem in ea, quemadmodum in lapidibus pretiosis et, quanto magis fuerit
73
sic, erit fortius et ponderosius propter vehementiam incarnationis par-
74
tium suarum. Quando autem quod resolvitur ex istis corporibus fuerit
75
modicum cum calefiunt ad ignem et eorum substantia non corrumpi-
76
tur, accidet ei quod acquiret terrestreitatem per ignem et coadunatio-
77
nem suarum partium qua de causa fit minor, sicut est de aere et argento
78
et similibus quia, quando ignis multum agit in istis, separatur ab eis
46
79
quaedam substantia, sicut sulfuris et auripigmenti, et additur ei ponde-
80
rositas; et causa est quia quod separatur ab eo est aereum, et aeritas
81
alleviat et, quando separatur et remanet terrestreitas sola, erit res
82
ponderosior et minor quam cum coadmiscetur ei aeritas.
83
Corpus igitur quod evaporat solum est humidum purum et illud in
84
quo < non fortiter > uniuntur partes humidae cum siccis < … >. Et
85
corpus quod fumat est siccum purum cuius partes recipiunt subtiliatio-
86
nem, vel compositum in quo iunguntur sua humiditas et siccitas, nisi
87
quod aperitur in suis partibus et recipiant separationem ab eo et
88
eiusdem humiditas iuvat ut ascendat sua siccitas.
89
Nam sunt multa corpora quae non ascendunt cum caliditate vel est
90
valde difficile facere ut ascendant quae, cum commiscentur aliis corpori-
91
bus forti mixtione, ascendent in societate eorum.
47
92
Et aliqui eorum laborant ut faciant ascendere ferrum et vitrum et
93
similia et comminuunt eorum partes et rarefaciunt eas commiscendo ei
94
sal nitrum comminutum, et tunc incendunt desuper ignem valde fortem
95
et ascendit totum. Et multotiens < non > erit necessarium involvere
96
cum eis aliquid quod ascendit per seipsum, sed antea comminuunt eius
97
partes et reducunt eas ad parvitatem minimam, et tunc patitur ascen-
98
dere sursum, sicut est de cupro quod habet per naturam liquefieri et
99
non ascendere quod, cum vertitur ad perfectam fuliginem vel rubigi-
100
nem, ascendit ex quocumque igne.
1
|232|[ar. ed. Qāsim]Et ita bene de multis corporibus quae ascendunt de facili possunt
2
impediri ne ascendant, vel ex eo quod < sit > vincens super ea aliquod
3
corpus quod commiscetur ei fortiter quod non ascendet, sicut est de sale
4
nitro, quando resolvitur et resolvitur salpetra, et commiscentur mix-
5
tione in qua vincit sal; deinde dimittunt illud mixtum aliquo tempore
6
quousque commiscetur forti commixtione, deinde coagulat, et non
7
permittit sal ascendere sal nitrum, propterea quod inducit ponderosita-
8
tem in eum et excusat illum ascendere, et fortitudo magnae commixtio-
9
nis non sinit eum separari, sed illud compositum liquefit. Et, si fuerit
10
victoria salis nitri, ascendet et conducet sal secum, quemadmodum, si
11
fuerit victoria salis, remanebit quiete et retinebit secum sal nitrum. Vel
12
coniungent partes eorum coniunctione stricta quousque reducantur ad
48
13
corporeitatem parvam puram, et fortificatur coniunctio et uniuntur
14
partes ne separentur nec ascendant. Et iam laborant aliqui qui faciunt
15
sal nitrum et similia per istum modum.
16
In liquefactione est necessarium quod substantia recipiens habeat
17
humiditatem quae coniungatur siccitati et, quando liquefit et liquescit a
18
sua congelatione et fluit, remanet fluxibilitas post liquefactionem ita
19
quod una consequitur aliam, quod, si non remanet, evaporabit et, si
20
manet aliquantulum et deinde spargitur, erit de eo quod resolvitur et
21
evaporat simul, sicut cera.
22
Sed mollificatio ad ignem, sicut in ferro et in vitro, debet esse in eis
23
< humiditas > per modum cursus post resolutionem subtilis, et ista
24
raro evaporant. Et humiditas in liquabili est maior quam in mollifica-
25
bili, et totum quod mollificatur non liquescit; quod autem non molli-
26
ficatur nec liquescit, < quando > acquirit acritatem ab aliqua re pingui
27
ignea in qua involvitur vel proiicitur, et patitur de facili actionem
28
ignis, et vigoratur ignis super illud et resolvitur siccum [per] rigidum
29
quod est in eo, et rarefit eius substantia quousque fluit, mediante
30
|233|[ar. ed. Qāsim]rarefactione, sicut est de ferro et attalc et de marchasita et de sale. Nam
31
omnia ista, quando assantur cum sulfure vel auripigmento vel sale
32
ammoniaco vel spuma maris vel sale quod fit ex saxo, vel cum alio
33
istius generis, liquefiunt.
49
34
Corpus autem inflammabile est illud ex quo separatur vapor non tam
35
humidus nec tam frigidus nec sit convertibilis ad ignem, immo est
36
humidus calidus, oleaginosus, vel siccus subtilis quia, si fuerit siccus
37
densus vel humidus in quo non sit oleaginositas, non inflammatur.
38
Omnis igitur vapor qui separatur a rebus oleaginosis vel a vinis calidis
39
complexionaliter et ab aqua maris igniuntur a quolibet igniente. Quod-
40
libet ergo inflammabile est illud de cuius usu est ut elevetur ab eo fumus
41
qui recipit conversionem ad igneitatem luminosam et luciditatem et
42
caliditatem.
43
Quod autem fit pruna et non inflammatur est illud cuius partes
44
convertuntur ad ignem et luciditatem et luminositatem et rubedinem, et
45
non separatur ab eo quicquam, et hoc, vel sua siccitate, sicut est de
46
silice et lapide, vel fortitudine suae humiditatis, ita ut illud quod
47
resolvitur ab eo sit vapor aquosus subtilis qui non incenditur, et siccum
48
eiusdem remanet in sui substantia et comburitur.
49
Sed quod inflammatur et non reducitur ad prunas [non] est illud de
50
cuius usu est ut non convertatur ad ignem, absque eo quod evaporat,
51
sicut est oleum quod nunquam reducitur ad prunam, sed inflammatur.
52
Quod autem ignitur et fit pruna est illud in quo coniunguntur ambae
53
res simul.
54
Carbo autem est substantiae terrestris quae recipit ignitionem, amissa
55
tamen prunatione prima quae est in substantia materiae dispositivae ad
56
igniendum.
50
57
Cinis est residuum terrestris substantiae cuius partes separantur
58
|234|[ar. ed. Qāsim]propter ascensionem fumosi quod erat in suis partibus et ascendit. Et, si
59
fuerit substantia rei ignita, fiet cinis et, si non fuerit ignita, sed est
60
solum ad modum prunae vel liquescit, tale quid secundum aliquos est
61
calcimentum.
62
Et est possibile quod una et eadem res patiatur liquefactionem,
63
fumationem et ignitionem simul, quemadmodum cera, et talis res sicut
64
ista non est dificilis ad liquefaciendum [vel ad liquefiendum] ut apparet.
51
1
|235|[ar. ed. Qāsim]
CAPITULUM DE LIQUEFACTIONE ET CONGELATIONE
2
Debemus accedere ad finem rationis in negotio liquefactionis et
3
congelationis. Non enim sequitur quod omnis res liquefiat per liquefac-
4
tionem caliditatis quia iam dissolvuntur aliqua per frigiditatem et
5
humiditatem et iam condensantur aliqua per caliditatem. Sal namque
6
valde difficiliter dissolvitur per ignem, sed liquefit cum aqua valde de
7
facili et cum humiditate quousque sit aqua, et cum frigiditate quousque
8
sit aqua, absque penetratione aquae in sui substantia quae faceret
9
sensibilem augmentationem vel esset per talem modum quod, si miscue-
10
rint cum ea aliquod corpus siccum tantum quantum ipsum, faceret
11
fluidum illud. Et ova coagulantur cum igne quousque indurantur, cum
12
prius sint fluida.
13
Et multa sunt quibus accidit ut non coagulentur per caliditatem, sed
14
potius condensantur. Et multis accidit istud per frigiditatem, quemad-
52
15
modum oleo. Et multa sunt quae condensantur ex utraque, sicut mel,
16
sed sperma rarescit sine dubio cum frigiditate.
17
Dicimus igitur primitus quod de usu aqueitatis est condensari per
18
mixtionem et congelari per frigiditatem et < coagulari > etiam per
19
siccitatem, et idcirco convertitur aqua in terram non per additionem
20
quam attingat in frigiditate. Et, quando congelat frigiditas, et aliquo-
21
tiens eveniet id primitus cum participatione constrictionis caliditatis
22
[quo] advenientis, quousque inducitur inde vapor calidus et resolvitur,
23
et consequitur eum congelatio.
24
Et praeterea, quia de usu aqueitatis est ut resolvatur et subtilietur
25
|236|[ar. ed. Qāsim]cum caliditate, et illud scitur. Et de usu eius est ut inspissetur per
26
mixtionem vel rarescet, sicut in mixtione pulveris ex quo fit lutum, vel
27
sensibiliter propter mixtionem aeritatis ex qua fit spuma, et illud accidit
28
propter multitudinem specierum superficierum quae fit in eo, ex quibus
29
disgregatur visus et non penetrat illud sicut penetrat in lucido claro. Et,
30
cum toto hoc, cum nimia constrictione quae accidit aeri, natura con-
53
31
stringente, et reduplicatione super ipsum cum sua ponderositate, accidit
32
ei tale impedimentum quale accidit utri pleno ventositate quando
33
comprimitur cum manu.
34
Et de usu terrestreitatis est ut fortificetur eius siccitas per caliditatem;
35
sequitur ergo necessario quod humectetur et fluat per frigiditatem. Et
36
de usu frigiditatis est congelare frigidum fluidum et mollificare eius
37
oppositum. Et de usu caliditatis est desiccare siccum et indurare eum et
38
subtiliare eius oppositum.
39
Et de usu aeritatis et igneitatis est non congelare aquam propter
40
subtilitatem suarum naturarum et, si congelant, hoc est propterea quod
41
alterantur in suis substantiis, vel propter quamlibet humiditatem in qua
42
vincat terrestreitas et aeritas: < quae > non congelabitur per aerita-
43
tem, sed condensabitur per caliditatem propter id quod est in ea de
44
terrestreitate, et per frigiditatem < propterea quod > corrumpitur aeri-
45
tas quae est in ea, et illud est sicut oleum.
46
Et de natura sicci est convertere contrarium ad suam similitudinem,
47
quia de usu sicci est congelari, et de usu humiditatis est liquefieri et
54
48
resolvi, et ista est veritas. Et caliditas iuvat [ad] omnem siccitatem et
49
humiditatem ad faciendum actionem, quia humidum calidum vehemen-
50
tius resolvit quod per eum resolvitur, et siccitas calida vehementius
51
coagulat quod per eam coagulatur.
52
|237|[ar. ed. Qāsim]Mel autem fit < per caliditatem > subtilius in sui substantia primi-
53
tus, propterea quod liquescit eius subtile et remanebit subtilius in
54
comparatione ad ipsum prius [autem] quam contingeret eum caliditas;
55
si occupatur a frigiditate, non subtiliatur primitus in respectu ad illud
56
quod prius erat et, quando fuerit mel secundum istum modum, congela-
57
tur fortius quam prius erat. Frigiditas namque gelabit illud propter
58
humiditatem quae est in eo, et caliditas congelabit illud propter siccita-
59
tem quae est in eo et vincet cum caliditate, quemadmodum scivisti, et
60
iuvat ad istud illud quod ex humiditate resolvitur.
61
Sed oleum < non > multum de facili condensatur et [cum] est
62
propter viscositatem eius et propter illud quod est in eo de aeritate, cum
63
tamen inspissatur propter conversionem suarum partium aerearum ad
64
modum nebulae. Et decoctio non condensat illud magna condensatione,
65
quia non potest separare inter humiditatem et siccitatem propter fortem
66
mixtionem eius, et pro tanto est viscosum. Et minoratur eius quantitas
67
propter evaporationem eius quod evaporat, sed quod evaporat est
68
eiusmodi cum remanente in eo, inquantum illud quod ascendit est
69
mixtum ex ambabus substantiis et non est multo subtilius eo, quemad-
70
modum quod evaporat et ascendit ab aqua dimittit quod remanet quale
71
ipsum, vel ascendere oleum est difficile quia est viscosum et inflamma-
72
bile.
55
73
Caliditas autem coagulat ova et removet ab eis fluxibilitatem, deinde
74
dividit inter ea per separationem et non per fluxibilitatem, et coagulan-
75
tur ova cum caliditate propter illud siccitatis quod extenditur in sui
76
substantia quam extenuavit maturatio humiditatis quae, quando cale-
77
facta fuerit, iuvabitur siccitas a caliditate, sicut scivisti, et vincit humidi-
78
tatem et coagulatur.
79
Et quod coagulat materiam salis est siccitas terrestris quae commisce-
80
tur ei, caliditate auxiliante, et ideo dissolvitur cum frigiditate, et specia-
81
liter si est cum humiditate; ita bene dissolvitur ab humiditate calida, si
82
humiditas non fuerit viscosa, quia viscosum, non inducet sua humiditas
83
resolutionem nec addit sua caliditas coagulationem. Et quod magis
84
|238|[ar. ed. Qāsim]vincit ad dissolvendum sal est humiditas, quia coagulatio materiae
85
< humiditatis eius > est propter siccitatem terrestrem quae est in eo et,
86
si non esset ibi humiditas quae congelaretur, sed esset siccitas terrestris,
87
esset valde difficile eum resolvere per humiditatem. Sed frigiditas dissol-
88
vit illud, propterea quod vincit potentiam siccitatis quae est in eo et
89
quae acquisita est in eo a calido, ratione cuius non valuit siccum
90
dissolvere illam humiditatem quae disposita est sua dispositione ad
91
fluendum.
92
Et sunt aliqua quae congelantur per frigiditatem et dissolvuntur per
93
humiditatem, sicut sanguis qui est aquosus terrestris qui, propter aquo-
94
sitatem congelatur a frigiditate, et propter terrestreitatem dissolvitur ab
56
95
humiditate. Et fila vel vermes quae sunt in sanguine iuvant ad congela-
96
tionem sanguinis propter eorum siccitatem et, si illa fuerint pauca,
97
tardabitur eius coagulatio. Sperma autem inspissatur a ventositate
98
aerea quae admiscetur ei et, quando frangitur a frigiditate vel converti-
99
tur vel separatur, subtiliatur. Et sanguis iam coagulatur sed, si fuerit
100
subtilis, congelabitur et non inspissabitur et, si fuerit spissus, inspissabi-
1
tur primitus propter diversitatem congelationis suarum partium.
2
Et caseositas est causa ut lac coaguletur propter sui terrestreitatem et
3
propter sui desiccationem, et omne lac in quo est minus de partibus
4
caseosis, non coagulatur, et similiter, quando amovetur caseositas, non
5
coagulabitur. Et sanguis eodem modo propter sui ponderositatem et
6
propter fila quae sunt in eo disponitur ad coagulationem; et si eius
7
ponderositas fuerit modica et eius fila pauca, sicut est sanguis quorun-
8
dam animalium, vel sanguis aquosus indigestus cuiuscumque animalis
9
quando amoventur inde fila, non congelatur.
10
Omne autem quod dissolvitur cum caliditate est illud quod congela-
11
tur cum frigiditate vel quod vincit super illud est humiditas, et omne
12
quod dissolvitur cum frigiditate est illud quod coagulatur cum caliditate
13
et quod vincit super illud est siccitas.
14
Et iam coadunabuntur caliditas et frigiditas ad congelationem rei, et
15
est difficilis eius dissolutio et liquefactio, et illud est in quo iuvit
16
caliditas ad coagulationem per illud quod resolvit [et] ex humiditate. Et
57
17
quandoque vincit vigoratio siccitatis et iuvat frigiditatem in conge-
18
|239|[ar. ed. Qāsim]lando, propterea quod vertitur iterato super residuum humidi, et parti-
19
cipant in effectu congelationis. Et istud est sicut ferrum et testa terrea;
20
et, si fuerit quod remansit multa portio humiditatis, poterit tamen
21
liquefieri artificialiter vel coercere, quia terrea testa < ita > bene
22
mollificatur et fluit cum forti caliditate. Et scias quod, quando vigora-
23
tur caliditas, rarefacit materiam et facit fluere humiditatem, et deperdi-
24
tur congelatio sicci cum qua iuvatur ad illud rarefactionis quae induci-
25
tur vel innovatur ex eo in illa siccitate ita bene. Et sal et testa iam
26
liquefiunt finaliter; sed, quando volunt quod liquefiat sal, conantur
27
quod siccum sit in eo modicum in quantitate et multum in fortitudine,
28
et hoc idem quando liquefit in aqua.
29
Et sunt alia quae prius mollificantur et inspissantur, deinde lique-
30
fiunt. Et aliquae humiditatum recipientium inspissationem sunt terres-
31
tres, sicut mel, et sunt aliquae aereae terrestres, sicut oleum. Et omne
32
quod condensatur a frigiditate < et > est in eo aeritas et dealbatur
33
primo propter congelationem sui aeris qui accedit ad aquositatem. Et
34
multae humiditates, quando decoquuntur ad ignem, dealbantur sicut
35
oleum, et illud est propter residentiam et resolutionem sorditiei eius et
36
resolutionem alicuius aquositatis < et > aeritatis commixtae, et multo-
58
37
tiens denigratur propter illud quod admiscetur ei et includitur in eum ex
38
fumo per combustionem.
39
Et eius quod proiicitur in humiditate, aliud est quod dissolvitur, et
40
aliud est quod [non] commiscetur alteri. Et quod dissolvitur est id quod
41
non residet in fundo, et convertitur ad partes modicas cuius potestas
42
non est ut rumpat corpulentiam humiditatis nec penetrat per illam,
43
sicut sal et sal nitrum. Et est aliud quod residet in fundo, sicut lutum
44
quando dissolvitur in aqua, nam ibi non facit humiditas dissolutionem
45
|240|[ar. ed. Qāsim]quam facit in sale, propterea quod pori salis sunt multi et directi et eius
46
partes sunt subtiles. Et non est modus similis in testa nec penetrat
47
humiditas in eam, penetratione dividente et separante.
48
Et qui voluerit commiscere res diversas, mixtione fortiter adhaerente,
49
debet ingeniari dissolutionem illarum rerum, deinde aggregationem
50
earum, et postea earundem congelationem, sed ut plurimum, quando
51
fecerint istud, amittunt suam proprietatem, et pluribus earum remanet
52
sua proprietas, sicut sali et thuri.
53
Et, quando vincitur humiditas, congelantur a qualibet frigiditate et
54
dissolvuntur valde forti caliditate et, si vincat, erit in oppositum; et pro
55
tanto est plumbum facile ad liquefaciendum et dificile ad congelan-
56
dum, et ferrum est in oppositum.
59
1
|241|[ar. ed. Qāsim]
CAPITULUM DE MANERIEBUS PASSIONUM
2
EX ACTIONIBUS HUMIDI ET SICCI
3
Loquamur igitur in madefactione et in remollificatione et in exsicca-
4
tione et in fluxibilitate. < … >
5
Quod ergo madefit est illud cui adiungitur humiditas extranea ex
6
corpore aquae quando contingitur ab ea, et quod non madefit est illud
7
cui non advenit istud accidens quando contingitur a corpore humido
8
aquae. Et istud accidit vel propter fortitudinem suae lenitatis politae,
9
vel propter fortitudinem suae oleaginositatis, quamvis oleaginositas faciat
10
illud < per > quod inducitur in eum de lenitate polita, quia in polito,
11
propter aequalitatem suae superficiei, diffugit ab eo humiditas et disce-
12
dit ab eo complete, et in non polito adhaeret illa humiditas quae est in
13
eo poris et meatibus, deinde unitur et continuatur illi et erit inde
14
multum quod < erit super > superficiem eius.
15
Sed remollificatio erit propter profundationem humiditatis in sub-
16
stantia, et fit inde mollities cum retentione quia, nisi fieret in eo
60
17
mollities, non diceretur remollificatum et, si liquefieret, non esset
18
remollificatum.
19
Omne autem remollificatum est madidum et non omne madidum est
20
remollificatum, quia corpora humida vel erunt humida per humiditatem
21
quae est in eis per seipsa, quemadmodum est in ramo viridi, vel erunt
22
humiditate extranea et illa humiditas erit coniuncta superficiei, sicut est
23
in ligno madido, vel penetrabit in profundo eius, sicut in corpore quod
24
|242|[ar. ed. Qāsim]remollificatur in aqua. Et, quando penetrat humiditas in profundo eius
25
et non sequitur inde praedictum accidens, quemadmodum est illud
26
quod fit, quando exsiccatur, quod corpus non accedit ad finem humec-
27
tationis, non dicitur subtiliatum.
28
Et desiccatio fit ex consumptione introitus humiditatis aquosae, post
29
resolutionem partium aerearum ex poris sicci corporis quae fuerunt
30
inclusae in eum < et > quae detinentur in suis meatibus propter
31
necessitatem vacui. Quando igitur invenitur aliquid quod penetret et sit
32
in loco illius, potest per naturam resolvi quae facit illud separari ab eo;
33
quando < enim > includitur aeritas in terrestreitate et in aquositate,
34
est necessaria inclusio. Quando igitur resolvitur et separatur, et labitur
35
aqua in suis meatibus, potest accidere ut quod labitur in meatibus et
61
36
commiscetur corpori coaguletur a siccitate cui commiscetur, eadem
37
ratione qua coagulatur sal et similia. Et evenit ei illud quod accidit
38
gypso quando commiscetur aquae, et similiter calci et similibus, et
39
aliquotiens non accidit ei istud.
40
Et multis eorum quae desiccantur accidit quod fiunt leviora subito, et
41
illud est propterea quod humiditas, quando fuerit pauca et fuerit ducta
42
per violentiam ad interius, non potest super eius superficiem detineri:
43
nam invenimus quod aliquis aer qui eam consequitur ingreditur per
44
amotionem aeris separati, et erit ductio aeris violentati fortior quam
45
contrarietas aeris in suo naturali loco existentis, quia detentus et
46
violentatus habet inclinationem in actu. < Et qui est in suo naturali
47
loco non habet inclinationem in actu >, nisi quando movetur et
48
separatur a suo loco, et patitur ab aere subintrante in quo nos sumus,
49
quia existens quietus in omni suo loco non habet inclinationem et,
50
quando movetur, vincit similiter eius inclinatio naturalis, et non est
51
sicut quietus qui per sui essentiam non movetur inclinatione naturali.
52
|243|[ar. ed. Qāsim]Et, quando humiditas quae exsiccatur fuerit aquosa subtilis, penetrabit
53
valde cito. Et multotiens erit velocitas motus causa ut calefiat humidi-
54
tas, quousque fit vapor et resolvitur et, si non fuerit humiditas aquosa
62
55
sed oleaginosa, tardat in sua penetratione. Et siccorum corporum non
56
desiccatur aliquid, nisi habens meatus subtiles in actu, quia totaliter
57
densum non desiccatur, nec habens poros vel meatus plenos alio quam
58
aere.
59
Et iam remansit ex eo quod debemus loqui de inclusione et continua-
60
tione et irruptione.
61
Inclusio autem est situs commovens receptionem humidi, et est aequa-
62
lis eius figura vel vestigium interiori figurae circumdantis et, si circum-
63
dans comprehenderet totum, figurabitur illud totum secundum suam
64
figuram, dato etiam quod sit maior eo. Et, si fuerit corpus humidum
65
aquosum, erit eius extremitas quae non attingitur a comprehendente
66
quae est superficies superior, ad modum figurae gibbosae arcualis ad
67
modum pontis. Et causa quare ista figura fit est eo quod isti superficiei
68
non coniungitur figura extranea nec contingitur ab ea et, quando non
69
coniungitur, habebit figuram quam haberet per sui naturam. Et sua
70
natura, [vel] figura est sphaerica ad modum pilae. Et, si corpus humi-
71
dum dimittatur per se, extenditur per se solum et transcendit et, si fuerit
72
inclusum vel detentum, figurabitur ad modum figurae detinentis et
73
resistentis qui contingit. Et continuitas est quid proprium ipsi humido
74
et est quia humidum, quando obviat alicui eiusdem generis, destruitur
63
75
de facili superficies inter ambo et fiunt unum cum continuitate. In sicco
76
autem non fit istud de facili. Et diversae humiditates, quemadmodum
77
aqua et oleum, quando coniunguntur, ostenditur separatio superficie-
78
rum inter ea. Et quae non fuerunt per istum modum, sed fuerunt
79
quemadmodum duo olea, vel quemadmodum vinum et acetum, vel
80
vinum et vinum, et non apparet. Causa igitur istius est ex eo quod una
81
portio superficierum capitur et alia tegitur a sensu. Verificare autem
82
rationem istius causae et eam determinare in omni valde est difficile.
83
|244|[ar. ed. Qāsim]Ruptio autem est proprietas humidi et est facilitas separationis
84
secundum quantitatem corporis penetrantis per eum, cum tamen unia-
85
tur statim quando amovetur. Et maneries divisionis continuitatis sunt
86
ruptio et finditio et fractio et concussio et comminutio. Ergo < rup-
87
tio > dicitur de eo quod diximus. Et dicitur de eo quod dividitur [et]
88
continuitas in corporibus mollibus, non solum corpore penetrante per
89
ea, sed attractione quarundam partium ab aliis finditur. Et scissio est
90
divisio per causam separantem penetrantem per illud, quae tenditur
91
aequaliter ad interius secundum modum scindentis versus partem sui
92
motus penetrando et non est maior eo; quod diximus autem «versus
93
partem motus», < est > quia possibile est quod sit maior corpore ex
94
parte illa a qua incepit motus.
64
95
Et finditio est separatio continuitatis per causam separantem et
96
scindentem versus partem sui motus quae est maior quam locus in quo
97
pervenit vigoratio causae primo. Et illud est duobus modis. Quando-
98
cumque erit per introitum magni corporis in eum, et crescet divisio
99
continuitatis in corpore versus partem ex qua provenit motus; vel non
100
erit ex introitu corporis in eum, sed potius erit per attractionem quae
1
accidit aliquibus partibus ab aliis. Et causa istius est propterea quod
2
inter partes scissas est divisio recta et utraque partium sicca, versus
3
duritiem. Quando ergo volunt eas ad divisionem ducere, non conve-
4
niunt partes elongatae < solae > cum violentia quae fit eis ut elongen-
5
tur, quod remaneat continuitas, tamquam quod non vult flecti; immo
6
est quasi coacta elongatio quae faciat multas aliarum partium eam
7
sequi et, ut plurimum, quod finditur in longitudine scinditur in latitu-
65
8
dine. Et de natura scissionis est ratio et circumferentia, vel scissio est [sic]
9
perforatio, delabratio et fissio, et alia in quorum mentionibus non
10
elongabimus capitulum.
11
Fractio autem est divisio duri corporis per fortem impulsionem
12
alicuius impellentis, absque eo quod penetret corpus eius, in partes
13
magnas. Et concussio est idem, sed est in partes modicas. Comminutio
14
autem est sicut concussio est, nisi quia ibi accidit concussio a potentia
15
debili. Quod autem frangitur et conteritur et comminuitur est illud
16
quod habet poros vacuos ab alio quam aere. Et conferuntur pori
17
secundum plus et minus < … >, sed pori contritibilis sunt plures et
18
minores, et pori istorum amborum continuantur et uniuntur accedendo
19
ad certos terminos in quibus retinentur, et quod comminuitur est illud
20
in quo sunt pori multi et parvi et valde debiles in termino suae unionis.
21
Dicimus etiam quod quaedam corporum compositorum sunt mollia
22
et quaedam dura.
23
Molle est cuius superficies comprimitur de facili per impulsionem et
24
potest sic manere postquam dividitur longo vel brevi tempore, et in hoc
25
differt a fluxibili, quia fluxibile non observat illam impressionem, nisi
66
26
inquantum inducitur necessario inter duos motus contrarios, et tunc
27
continget a faciente illam impressionem signatam, sed non poterit
28
observare illam [per] corporeitatem nec illam figuram quando agens
29
separatur ab eo.
30
Durum autem est cuius superficies non comprimitur nisi valde tarde.
31
Et species mollis patiuntur modos figurarum et situum quas non
32
patiuntur species duri, quia sunt aliqua quae comprimuntur et aliqua
33
quae flectuntur et aliqua quae extenduntur. Et quod comprimitur est
34
universalius quam quod malleatur. Et quod conteritur et quod premitur
35
est illud in quo moventur eius partes ad interius: et est aliud in eo in
36
quo remanet tale quale est illud quod fit in eo, et hoc est illud quod
37
recipit malleationem, et est aliud in quo non manet illud sed revertitur,
38
sicut spongia quae comprimitur et revertitur.
39
|246|[ar. ed. Qāsim]Et inter illud quod comprimitur et inter illud quod malleatur est
40
differentia. Nam quod malleatur est continuum in partibus non
41
commixtum corpori extraneo, sed descendit et deprimitur pars eius
42
respondendo impellenti, non per aliquid quod exivit extra eum. Et quod
43
comprimitur et constringitur est a quo egrediuntur aliqua et egrediun-
44
tur aquositas et aeritas; et est possibile quod remaneat in illa disposi-
45
tione vel non. Et quod patitur malleationem est illud quod comprimitur
67
46
versus eius centrum per extensionem quae accidit ei etiam in aliis
47
duobus diametris paulatim, et observat istud in seipso, absque separa-
48
tione et deperditione alicuius rei ab eo. Et quod patitur constrictionem
49
opponitur ei in ambabus condicionibus vel in una earum, quia, quod
50
recipit constrictionem et remanet in positione et in figuratione quam
51
fecit ei [et] acquirere constrictio, si fuerit siccum, nuncupatur infuma-
52
tum et, si fuerit molle, nuncupabitur malleatum. Dicitur etiam mallea-
53
tio impulsio siccarum partium in eo quod admiscetur eis ex aquosa
54
humiditate, et ex hoc sua porositas partium vigoratur. Et accidit omni
55
malleato quod extenuatur et, propter sui impulsionem versus centrum
56
eius, est malleatum, et, inquantum diminuitur in sua profunditate vel
57
crescit in aliis suis dimensionibus, extenuatur. Quod autem flectitur est
58
illud de cuius usu est ut fiat aliud latus scilicet < in > longitudine
59
maius et aliud minus, propterea quod flectitur a rectitudine ad aliam
60
partem. Et istud accidit molli propterea quod est in eo oboedientia, et
61
hoc est per humiditatem quam habet in se.
62
Extensio autem est motus corporis per augmentum in latitudine et
68
63
diminutionem in aliis duabus dimensionibus, et illud corpus, vel erit
64
viscosum, vel valde molle. Et rationabilius est quod istud vocetur suave,
65
hoc est quod patiatur flexibilitatem et extensionem et non patitur
66
scissionem de facili. Et est porosum in totalitate sua. Vel erit fortificata
67
mixtio suae humiditatis cum sua siccitate, taliter quod eius humiditas
68
|247|[ar. ed. Qāsim]non fluit, sed potius retinetur mixtione < … > humiditatis, quia humi-
69
dum fortius detinetur per siccum et siccum retinetur propter coniunctio-
70
nem humidi. Extenuabilium autem quoddam est quod sequitur mate-
71
riam adhaerendo ei et est viscosum, et aliud consequitur eam depen-
72
dendo ab ea, sicut corrigia. Et talis natura non dicitur viscosa, immo
73
dicitur suavis, quia viscosum est quod de facili potest figurari et
74
comprimi et adhaeret corpori quod tangit, et istud, ideo quia quod
75
vincit in eo est humiditas. Sed viscosum est magis adhaesivum quam
76
humidum, quia humidum est magis fluxibile. Et partes viscosi quae
77
adhaerent rei sunt plures quam partes humidi et, quia viscosum non
78
dividitur de facili ad partes modicas, quemadmodum humidum, erit
79
tardior eius motus et non de facili dividetur. Non autem est verum
80
quod omne viscosum possit extendi, quia oleum non extenditur, sed
81
viscosum < habet > multum corpulentum et patitur extensionem vis-
69
82
cosum quod non exsiccatur, et istud est viscosum verum, quia viscosum
83
quod est de viscositate completum non desiccatur, sed desiccatur visco-
84
sum in quo non accessit mixtio humidi cum sicco ad hoc ut unum non
85
separetur ab alio, sed, cum toto hoc, misceretur mixtione penetrationis
86
aliarum partium in aliis usque ad terminum in quo non possunt
87
separari, nisi per potentiam subtilem resolventem.
88
Et corpora quae per sui naturam habent aliquam humiditatem, vel
89
erant tota simul congelata et non poterant malleari nec extendi nec
90
flecti, quemadmodum sunt lapides anulorum et cristallum et multi
91
lapides qui generantur ab aquis quae congelantur, sed fit secundum
92
identitatem gelu, < vel > iam erat ibi superabundantia humiditatis
93
quae non fuit congelata, et non congelatur propter suam oleaginosita-
94
tem, et illud potest malleari, et specialiter quando calefit et fuit ex eo
95
|248|[ar. ed. Qāsim]aliquid de congelato; et, si fluit totum, erit liquefactum. Et, quamvis
96
ignis coagulet rem, auxiliante sicco, istud devenit usque ad unum
97
terminum, dum durat et non vigoratur sua actio in sicco nec extrahit
98
eum a siccitate et spissitudine, sed, quando se fortificaverit super
99
siccum, rarefaciet et aperiet siccum ita bene; et < si > dissolvet siccum,
100
et resolvet eum totum.
70
1
|249|[ar. ed. Qāsim]
PARS SECUNDA LIBRI QUARTI
2
DE INNOVATIONE SENSIBILIUM QUALITATUM QUAE
3
PROVENIUNT POST QUATTUOR PRIMAS QUALITATES
4
|250|[ar. ed. Qāsim]
CAPITULUM DE COMPARATIONIBUS
5
QUAS HABENT AD TEMPERAMENTUM COMPLEXIONIS
6
Quid est complexio et per quem modum, iam fuimus locuti, et tu
7
debes reminisci de omni eo quod fuit dictum in ista ratione. Et in quo
71
8
debemus prolixe loqui est in dispositione rerum inventarum in istis
9
compositis quando miscentur.
10
Et dicimus quod in istis quattuor elementis non inveniuntur ex
11
qualitatibus nisi quattuor nec ponderositas nec levitas, excepta terra de
12
qua videtur quod habeat colorem.
13
Sed istud est per aliquod impediens quod prohibet. Dicit igitur quod
14
color qui invenitur in terra, invenitur propter admixtionem aqueitatis
15
quae accidit ei vel aliquid aliud, < et > quod disponitur ad illam
16
mixtionem quod sit colorata. Et dicit quod, si esset via ad inveniendum
17
terram puram, inveniretur immunis coloribus et nullius coloris, et
18
inveniretur clara. Namque competit simplicibus corporibus non habere
19
colorem. Et < quod > videtur mihi rationabile – absque ista dubita-
20
tione qua debet iuste dubitari, et absque distinctione sermonis ubi non
21
est syllogismus de quo utamur, sed notitia ad istud non est nisi
22
experimentum quod difficile probatur – est quod terra de sui essentia
23
habet colorem, quia mixtio quae advenit ei non impedit nos ad inve-
24
|251|[ar. ed. Qāsim]niendum rem in qua vincat terrestreitas. Et sequeretur necessario quod,
25
in aliqua partium terrestrium quae non generantur generatione mine-
26
rali, manifestetur aliquid in quo esset aliqua pervietas et claritas. Et de
27
iure, non extenderetur illa qualitas in aliqua alia partium terrae, et
72
28
iudicium terrae esset secundum iudicium aquae et aeris, nam, quamvis
29
misceatur, non amovetur ab eis pervietas. Sed videtur rationabile quod
30
terra sit colorata, nam visus non penetrat per eam. Volumus enim
31
dicere [quod] per coloratum illud post quod, < si > ponitur visibile,
32
non attingit visum, quia simplicitas non prohibet ut sit corpus colora-
33
tum et non pervium, quemadmodum luna secundum populum philoso-
34
phorum qui tenent quod iste est modus eius.
35
Deinde, si aliquis resistens negaverit istud, erit sententia rationis
36
quod elementa non habebunt qualitatem nisi quam praediximus et, si
37
consenserit, non habebunt colorem nisi aliqua eorum.
38
Sapor autem et odor non inveniuntur in aliquo eorum, nisi per
39
mixtionem. Si igitur est aliquid quod habeat aliquid eiusmodi, credent
40
forte quod habeat terra, et vere non habet odorem terra quae non fuit
41
conversa ad mixtionem, quia in terra sana, quemadmodum terra in qua
42
nascitur aurum, non invenitur aliquis odor, et hoc idem in quo vincit
43
terra. Et illud in quo scitur quod istud innovatur per mixtionem est
44
quia videmus quod fortificatur per mixtionem. Praeterea, si terra
45
haberet saporem vel odorem, et alia haberent illud ratione terrae,
46
deberent inveniri in composito ex terra et alio ille sapor confractus et
47
ille odor confractus, vel sapor et odor extraneus, sed non est. Quomodo
48
igitur sapores et odores erunt contrarii, nisi fuerit natus odor per
73
49
mixtionem et non, < ut > crediderunt aliqui, scilicet quod acquisivit
50
illud ex terrestreitate, et idem in coloribus?
51
|252|[ar. ed. Qāsim]Et nos videmus manifeste in compositis sapores, odores et colores
52
quae non inveniuntur in simplicibus. Et videmus etiam manifeste
53
actiones quae proveniunt ab eis quas non habent simpliciter puras nec
54
confractas, sicut est attractio ferri a lapide adamante, et paleae a
55
karabe, et cholerae a scammonea, et aliae actiones et proprietates quas
56
habent mineralia et plantae et etiam animalia, et vivere etiam est istius
57
modi: nam scitur quod ista inveniuntur in istis corporibus post tempe-
58
rationem et commixtionem.
59
Et sunt aliqui homines qui credunt quod istae actiones non cadunt
60
inter mixta, sed potius inter aggregata, et isti non loquuntur de
61
complexione. Et dicunt quod non est generatio secundum veritatem, et
62
quod color apparens est situs et ordo proprius qui accidit corporibus
63
indivisibilibus quibusdam, respectu aliorum corporum et respectu
64
radiorum cadentium super ea. Et etiam, quod sapores sunt passiones
65
actionum quae proveniunt a scissione acuta illorum corporum et eorum
66
angulorum proprio ordine. Et illud quod scindit scissiones valde parvas
67
multas numero, parvas unitate, fortes in penetratione, apparet ut
74
68
acredo acuta; cui obviat scindendo secundum istum modum, videtur
69
dulce. Et idem in odoribus quia, secundum veritatem, non est sapor nec
70
color nec odor. Nam, si veraciter esset color, non esset iudicium coloris
71
colli columbi diversum, respectu visus, quando diversificantur positio-
72
nes respicientis vel quando moventur aspicientes, et mutatur in compa-
73
ratione eius et solis, situs post situm, et, si esset sapor verus, non
74
reputaret cholericus mel amarum. Ista igitur est opinio.
75
Et alia societas tenet quod negotium est in oppositum et quod in
76
elementismet invenitur color, odor et sapor, nisi quod est absconditus et
77
submersus cum eo quod non habet colorem nec odorem, et quod
78
complexio et mixtio non prosunt ad dandum quod non invenitur in ea,
79
sed prosunt ad manifestandum quod [non] invenitur in ea. Et isti sunt
80
de secta occultationis.
81
|253|[ar. ed. Qāsim]Et quaedam societas tenet quod mixtionis et temperamenti qualitas
82
est media ad certum terminum, nam, quando eius terminus fuerit
83
secundum unum modum, erit color et sapor unus et, si fuerit secundum
84
alium modum, erit alius color et alius sapor, et quod non est sapor et
85
color et alia similia unum, et temperamentum aliud, sed potius quodli-
86
bet eorum habet propriam complexionem et facit actionem unam in
87
tactu et aliam in visu.
88
Alia autem societas dixit quod non est negotium in aliqua istarum
89
manerierum, sed temperamentum ad mensuram cui accidit, < est >
90
aptitudo < materiae > ad recipiendum formam et qualitatem pro-
75
91
priam. Quod habet de se istud pati per causas agentes quibus non est
92
necessarium habere terminatum situm, istud patitur cum complemento
93
aptitudinis, sicut est de anima et de vita et similibus; et cuius passio est
94
per causas quibus est necessarius situs terminatus, patietur illud quando
95
fuerit < illi > ille situs cum illa causa, sicut est de maturatione fruc-
96
tuum per solem quando splendet super eos. Istae ergo sunt opiniones
97
quas debemus tractare in hoc capitulo.
98
Nam opinio quae fundatur super indivisibilitate corporum et
99
< quod > diversitas qualitatum innovatur per diversitatem suarum
100
passionum, secundum quod diversificantur in ordine et in situ quae eis
1
accidunt, quod primo praediximus nos excusat a reiteratione prolixa in
2
eius contradictione. Quia autem scimus quod ista corpora sunt conti-
3
nua et eorum nigra sunt nigra quomodocumque sit eius figura et situs,
4
< et eorum alba > sunt alba quocumque modo sit eius situs, et idem
5
dicamus in saporibus et odoribus, et quod istud non diversificatur
6
ratione situs corporum nec ordinis, < et quod > nisi per proprietatem
7
cuiuslibet contrariorum corporum, esset sensibus impossibile imaginari
76
8
|254|[ar. ed. Qāsim]ex eo contrarias imaginationes vel pati contrarias actiones. Quod autem
9
videtur de collo columbi non est unum, sed ibi summitates pennarum
10
possident duas vel plures partes, et quaelibet partium eius penetrat una
11
in aliam in comparatione aspicientis. Et istud est ad modum texturae
12
filorum qui superaequitant sibi in plantis et in pannis.
13
Et iam accessimus ad finem in destructione opinionis occultationis in
14
loco suo.
15
Opinio autem dicentium quod quodlibet eorum est complexio, non
16
quod sequitur complexionem, haec opinio est erronea, quod quaelibet
17
complexionum, quantumcumque sit diversitas inter eas, non transcendit
18
terminum extremorum, et erit tangibile sine dubio, si egreditur versus
19
extremum tactus, vel erit aequalis tangenti et non patietur ab eo, vel
20
mixtio seu temperamentum erit quod non attingitur per tactum, sed per
21
visum vel per odorem: et istud est mendacium, nam complexio est
22
qualitas tangibilis, color autem non; et hoc idem sapor et alia.
23
Et nequeunt dicere quod visus est tactus figuratus qui provenit per
24
propriam mixtionem quam non habent alia instrumenta tactus, quod
25
omne tangibile est sensibile et habet respectum ad frigiditatem vel
26
caliditatem vel humiditatem vel siccitatem. Et in colore non attingit
27
anima [aut] aliquid istius nec in sapore nec in odore. Et in istis
28
qualitatibus inveniuntur extrema in contrarietate, et complexiones sunt
77
29
media, non extrema aliqua ratione. Istae ergo sunt res per se, absque
30
mixtione complexionis.
31
Sed diversae complexiones diversificantur in aptitudine receptionis
32
unius rei absque alia. Nam aliqua disponuntur ad rubedinem et aliqua
33
ad palledinem et aliqua ad albedinem, et aliqua ad saporem certum et
34
aliqua ad odorem certum, et aliqua ad augmentum et aliqua ad
35
|255|[ar. ed. Qāsim]sentiendum et aliqua ad rationem. Sed invenitur cum mixtione compo-
36
sitorum aptitudo ad potentias agentes actionum quae proveniunt ab eis
37
per naturas, quae non sunt de genere actionum simplicium, sicut est
38
attractio ferri ab adamante et similia. Ergo istarum potentiarum quae
39
veraciter innovantur, aliquae sunt naturae ex eo quia sunt principia
40
< motuum eius in quo sunt essentialiter et aliquae sunt principia >
41
motuum ad res extraneas et agitur in eis per voluntatem.
42
Et iam cadunt homines in labore et anxietate quando volunt studere
43
causas istarum proprietatum et potentiarum, et volunt ut imputetur
44
istud qualitatibus et figuris et similibus ex eis quae a simplicibus
45
possidentur, et laborant in ista ratione et attingunt taedium et laborem
46
qui deviat eos a tramite recto, et non est via ad attingendum dependen-
47
tias quae sunt inter res complexionatas particulares et inter istas
48
potentias et proprietates quae sequuntur et inveniuntur post inventio-
49
nem earum.
50
Et de consuetudine hominum est non studere in cognitione causarum
51
rerum manifestarum apparentium, ex eo quod nimius usus earum
78
52
amovet admirationem earum ab eis, et remotio ab earum admiratione
53
diminuit < laborem ad quaerendam causam et plerique eorum non
54
advertunt > ad sciendum quare est ignis talis maneries quia comburit
55
in una hora quandam magnam civitatem vel quare frigiditas congelat
56
aquam, et advertunt ad sciendum quare adamas attrahit ferrum. Nam,
57
si esset ignis quid difficile ad inveniendum et duceretur ab aliquo
58
angulo distanti ex angulis mundi, deinde vidissemus quod ex una
59
scintilla eius incenditur magnus ignis, et terreretur homo ex maximo
60
prodigio quod invenitur in eo, et quaereret causam illius efficacius
61
quam causam actionis adamantis. Et similiter, si duceretur frigus ab
62
una civitate ad aliam et operaretur in aquam et congelaret eam,
63
|256|[ar. ed. Qāsim]mirarentur homines illius; et nunc nimius usus quo utuntur deviat ne
64
laborent ad illud, taliter quod, si quaereret aliquis quare frigiditas agit
65
istud, vilipenderent illum et dicerent quod «quia habet per naturam illud
66
facere et quia infrigidat». Et similiter dicunt de igne quod facit illud
67
quia est ignis. Et prudentior eorum qui extollitur supra gradum gentis
68
dicit quod materia ignis est quae acquisivit formam per quam agit istam
69
actionem per sui essentiam, et quod frigiditas habet per naturam ut
70
faciat condensare corpus et eum congelare. Et non sufficit ei in lapide
71
adamante ratio ista ut dicat quod in mixtione suae complexionis est
79
72
causa ex qua venit in composito potentia quae, per sui essentiam et
73
naturam, attrahit ferrum et non per aliam causam. Et attractio ada-
74
mantis ad ferrum non est magis mirabile quam ortus plantarum quae
75
oriuntur, et quam sensatio sensati, et motio moti per voluntatem. Ex
76
omnibus enim istis non mirantur propter sui frequentiam et quia
77
multotiens invenitur.
78
Ratio autem in omnibus istis est una, et est quod corpus compositum
79
disponitur per sui complexionem ad recipiendum positionem vel for-
80
mam vel potentiam propriam quae influitur ei a datore formarum et
81
virtutum absque alio, et eius influentia est per sui largitatem, et
82
< quod > non impeditur per eum dum non deficit dispositum cui
83
pertinet receptio. Sed appropriatio istius influentiae in illo et non in alio
84
est per dispositionem completam quae evenit ei per sui complexionem.
85
Omnia ergo ista agunt suas actiones propterea quia habent illam
86
potentiam agentem et possident ex dono et virtute Dei.
87
Debet ergo verificari quod mixtio et complexio est illud quod dispo-
88
nit ad istud, cum tamen multa accidentia eveniunt eis ratione mixtionis
89
et non complexionis. Si ergo omne corpus pervium vel diaphanum,
90
quando admiscetur ei aer et reducitur in partes modicas, efficitur
91
album, sicut aqua quando fit spuma et vitrum quando conteritur et
92
similia, fit istud propterea quod lux penetrans cadit super multas
80
93
|257|[ar. ed. Qāsim]superficies parvas quae non apparent quando sunt separatae, et appa-
94
rent quando sunt coniunctae, et continuatur visus rei separatae eo quod
95
penetrat lux in pervio ad superficies interiores et reflectuntur ab eo et
96
quiescunt super eo, et non transcendit lux in eis propter multitudinem
97
reflexionis luminis earum retro, quia pervium clarum est in quo trans-
98
cendit visus et fit ab eo retrogradatio luminis retro, non apparet
99
pervium ubi fit retrogradatio radiorum. Quando ergo non apparet
100
pervium, videtur habere colorem qui est albus. Et similiter, quando in
1
sicco ignis agit vehementer et extrahit humiditatem per poros eius et
2
ingreditur aer, flamma videtur alba. Sed, si posset esse albedo absque
3
ista, et < in > unum corpus continuum, adhuc nescio si est possibile, et
4
adhuc loquar completius in ista ratione.
5
In odoribus autem et saporibus non est negotium per istum modum,
6
nam non est in eis quiddam gustabile vel odorabile per sui essentiam
7
quod penetrat per corpora et faciat taliter ut acquirant ex eo saporem et
8
odorem, quemadmodum < lux est > quid visibile per sui essentiam,
9
< et >, quando commiscetur corporibus, facit ea acquirere dispositio-
10
nem per quam videantur. In hoc ergo disiunguntur dispositiones coloris
11
a dispositione saporis et odoris, quia color videtur per aliud quod
12
videtur per sui essentiam, et istud est lux, < … > secundum quod
81
13
postea certificabimus negotium, et est vera qualitas, et similiter sapor et
14
odor.
15
Potentiae autem non sunt istius generis, quia non attinguntur a sensu
16
nec sunt respectu alterius absque re quae sit < patiens > ab eis. Nam,
17
nisi esset corpus ex quo provenit actio propria [ad] appropriatum
18
signatum < ab eo > ex quo < non provenit actio quae est ei pro-
19
|258|[ar. ed. Qāsim]pria >, non proveniret < ab eo > actio quae est ei < propria >. Et,
20
postquam appropriatio non est per corporeitatem, erit per aliud a
21
corporeitate. Et, < postquam > haec actio principaliter non influitur
22
per mixtionem influentia prima, nam < actio > quae influitur a mix-
23
tione est quae provenit a calido et frigido, humido et sicco, confractis,
24
et ista actio non est huiusmodi: influitur ergo a potentia, non a
25
mixtione.
26
Aliquis tamen dicit: «vos dicitis quod mixtio nihil aliud est quam
27
qualitas confracta quae inducit aptitudinem quam simplicia non
28
habent, et non est confractio aptitudinis simplicium; sequeretur ergo ita
29
bene quod provenirent actiones quas non habent simplicia absque
30
confractione suarum actionum». Sed dicimus quod illud est error, quia
31
actiones determinantur appellatione prima < qualitatibus >, et mate-
32
riae non habent in eis participationem; et omnis potentia est id quod
33
est per sui actionem. Et, quando dicimus quod ista potentia est fortis
34
pura, ratio verbi vel sermonis est quod eius actio provenit ab ea fortis
35
pura; et, quando dicimus quod ista potentia est debilis confracta, ratio
82
36
sermonis nostri est quod actio quae ab eadem provenit est debilis
37
< … >.
38
Praeterea, non est extraneum ut sint actiones caliditatis diversae in
39
fortitudine et debilitate quae diversificantur multis diversitatibus, taliter
40
quod quoddam erit comburere et aliud digerere, sed participant in
41
ratione et causalitate caliditatis: quod igitur ex ista ratione provenit ut
42
sit forte vel vigorosum, provenit ex eo comburere, et quod provenit
43
istius usque ad unum terminum, erit digerere. Nec est etiam extraneum
44
ut innoventur aliqua participata inter caliditatem et siccitatem et
45
< inter caliditatem et > humiditatem, et erunt diversitates inter ea, sed
46
finaliter revertuntur ad illud quod inducit caliditas et siccitas vel
47
caliditas et humiditas.
48
Sed quod res fit extra totam naturam caliditatis et naturam particula-
49
rem quae fuit inducta ex caliditate et ex re alia, non erit istud actio
50
|259|[ar. ed. Qāsim]caliditatis essentialiter, et ista est sicut attractio ferri ab adamante,
51
< vel > aliud quod non potest temptari aliqua ratione. Non ergo
52
inducitur a caliditate pura vel mixta, et sic non est de genere mixtionis
53
et est quemadmodum color. Et quanto fortius, < cum > complexio et
54
mixtio tanguntur et sentiuntur et non inquirunt aliquem colorem, et
55
color attingitur et videtur et non acquirit mixtionem alicuius qualitatis?
56
Erit ergo sine dubio quod attingitur aliud ab eo quod non attingitur. Et
57
non sequitur ex hoc quod non sunt res quae attingunt huiusmodi
83
58
qualitates et sequantur eas propter diversitatem suarum dispositionum,
59
quae non sunt actiones istarum qualitatum, immo sunt alia quae
60
sequuntur eas [aliquid].
61
Illud autem quod dicimus de facto dispositionis vel aptitudinis, debes
62
scire quod dispositio vere est res quam habet materia, et potest esse illa
63
materia disposita ad omnia, et habet in se potentiam recipiendi omnia,
64
sed aliqua ex eis quae inveniuntur in ea habent de consuetudine ut non
65
coniungantur cum aliquibus aliis rebus, quamvis habeat in se potentiam
66
recipiendi res eas, et, quando invenitur ista, non invenitur illa, et tunc
67
dicitur quod in materia non est dispositio ad illam rem. Et sunt aliqua
68
de quorum consuetudine est ut coniungantur et conveniant ei, et hoc
69
totum provenit < non > propterea quia qualitas egit in hac aliquam
70
actionem, < sed > quia materia per seipsam habet hoc de consuetu-
71
dine. Et non est impossibile ut sit aliqua portio qualitatum inutilis ad
72
aliqua et aliqua portio utilis ad illa. Scimus etenim quod omne vincens
73
et temperatum non sunt aequalia, quamvis sciamus quod actio vincentis
74
et confracti est eiusdem generis, sed aliquando erit fortis, aliquando
75
confracta; et non est verisimile quod, si sit laudabilis ad aliqua et
76
conveniens, [ut] eius actio sit talis, nam non est verum quod, si eius actio
77
sit unius generis, [quod] eius utilitas sit unius generis. Scis etenim quod
78
vehemens caliditas non prodest ad decoquendum panem, sed caliditas
79
|260|[ar. ed. Qāsim]temperata ad mensuram, non fortis, prodest ad illud.
84
80
Mixtio igitur non inducit aptitudinem quae non erat < … > in
81
materia, sed bene erit possibile quod impediet materiam in illud cum
82
quo erat disposita, et hoc per sui qualitatem. Et erit possibile quod
83
opponatur illa qualitas oppositae sui et evaderet aptitudo ab impedi-
84
mento, et non quod innovetur aliquid in materia quod non erat ibi.
85
Complexio autem et mixtio est quoddam accidentale ad dispositionem
86
vel aptitudinem, propterea quod obviet impedienti, et non necessitatur
87
ex hoc quod actiones ambarum caliditatum opponantur, nisi intensione
88
et remissione. Ex hoc ergo probatur quod comparatio quam dixerunt
89
non est comparatio dispositionis vel aptitudinis.
85
1
|261|[ar. ed. Qāsim]
CAPITULUM DE DEPURATIONE RATIONIS
2
ILLIUS QUOD PROSEQUITUR MIXTIONEM
3
Debes scire quod corpora quae temperantur et commiscentur et
4
uniuntur, erit possibile ut non eveniat < aliquibus >, mixtione aliorum
5
cum aliis, nisi ipsamet mixtio et non aliud. Et non necessitatur quod
6
omnis mixtio sit per modum ut prosit ad inducendum formam speciei et
7
eius proprietatem et quod quaelibet adveniens mixtio praeparet tempe-
8
ramentum quod prosit ad formam speciei et ad eius proprietatem,
9
taliter ut non sit mixtio ex mixtionibus quae exuant istum modum.
10
Sed istud, ut credo, est iudicium timorosum, quia sunt aliqua, ex
11
mixtis quae acquirunt per mixtionem additionem ad rationem rei, quae
12
acquirunt per illud additionem simplicis qualitatis ex qua non comple-
13
tur actio nec passio naturalis, sicut color et figura et similia; et sunt
14
aliqua quibus facit acquirere additionem potentiae agentis vel patientis
86
15
vel formae specificae, et istius erit quod acquiritur in ea quandoque
16
potentia animalis et quandoque erit quod acquiritur in ea potentia per
17
quam agit actiones suas non secundum modum actionum animalium, et
18
ideo ostendimus tibi istud in transactis fen.
19
Et quae sunt non animalia ex istis potentiis activis et passivis
20
dicuntur proprietates, cum tamen aliqui homines sunt qui absolute
21
attribuunt vocabulum proprietatis in hoc loco super omnia ista, et istae
22
proprietates sequuntur species compositorum generatorum, vel sunt
23
|262|[ar. ed. Qāsim]idem cum identitate differentiarum suarum specierum. Nam, quando
24
dicimus quod tale quid agit per suam substantiam, intendimus dicere
25
quod agit per formam per quam specificatur et, quando dicitur quod
26
agit per suam qualitatem, intendimus dicere quod agit per illud quod
27
acquisivit ab elementis per qualitatem suam vel per suam complexio-
28
nem. Nam scammonea calefacit per illud quod est in eadem < de >
29
substantia ignis, sed non attrahit choleram ex ista causa, immo per
30
potentiam quam acquisivit et habet per sui speciem quae fuit disposita
31
ad recipiendum eam per mixtionem. Et multotiens erit ista potentia
32
differentia speciei, et multotiens erit proprietas, et est dificile dare signa
33
per quae ista ab alia separentur. Sed vocabulum proprietatis in hoc loco
34
sumitur secundum quod utuntur naturales, quia dicitur indifferenter de
35
re quae nuncupatur in logica differentia, et de re quae dicitur proprie-
36
tas.
87
37
Multae autem potentiarum existentium in compositis non agunt
38
actionem suam quousque ingrediuntur corpus animalis vel plantae et
39
patiantur a corpore, et tunc movetur potentia vincens in ea.
40
Et multotiens erit res calefaciens aliqua calefactione, existente in sui
41
substantia frigido devincente, et istud accidit quando substantia frigida
42
quae est in ea non patitur actionem caloris naturalis quemadmodum
43
patitur substantia calida, ex eo quod ista est solida vel spissa et non
44
alteratur vel non penetrat per poros, et agit substantia calidi actionem
45
suam. Erit ergo res illa calida per comparationem ad actionem quam
46
agit in corpus, et erit frigida per comparationem substantiae devincentis
47
in eo.
48
Et bene erit possibile, in oppositum istius, quia multotiens erit
49
calidum vincens in eo, sed erit vehementer commixtum cum sicco spisso
50
quod est in eo, et erit frigidum facilis mixtionis et festinat ad separatio-
51
nem de facili.
52
Et bene est possibile quod unum istorum duorum sit per sui naturam
53
non recipiens actionem caliditatis naturalis, et aliud per modum talem
54
quod recipiet actionem ab ea.
55
Et etiam est possibile quod erit calidum vincens in eo et non calefacit
56
sicut calefacit aliud tam calidum, ex eo quod est facilis resolutionis et
57
separationis, sicut est de oleo balsami quando utuntur eo in unguentis.
58
|263|[ar. ed. Qāsim]Et videtur quod vinum novum debet esse calidius per seipsum quam
59
vetus a quo exhalavit igneitas et remansit sua aquositas et terrestreitas,
88
60
sed istud manet in corpore et tardius resolvitur et plus calefacit, et
61
< illud > resistit fortius resolutioni.
62
Similitudo est autem secundi sicut a pruna quae, quando contingitur,
63
comburit fortius quam comburat purus ignis quando contingitur, prop-
64
terea quod illa pruna est densa solida, cum ignis est subtilis rarefactio-
65
nis.
66
Et multa rerum infrigidant uno tempore et calefaciunt in alio,
67
propter diversitatem temporis in quo recipit actionem quod est in illa
68
substantia frigida et quod est in calida, et patitur quodlibet eorum a
69
corpore unum post aliud. Et multotiens erit infrigidans conversum ad
70
nutrimentum, et calefacit inquantum est nutrimentum et sanguis. Et erit
71
possibile quod calefaciens erit compositum ex substantia subtili et
72
grossa, et anticipat subtile ad faciendum actionem suam, deinde resolvi-
73
tur, et post eum agit grossum, quemadmodum agit in caepis in quibus
74
est substantia calida quae calefacit, sed eorum corpulentia quae rema-
75
net post istud infrigidat et humectat et fit inde crudum phlegma.
76
Et devenire ad finem particularium in istis pertinet alteri scientiae.
77
Iam autem scivisti quod mixtio non potest esse nisi uno duorum
78
modorum quia < … >, vel erunt contrarietates adaequatae vel contra-
79
rietates inaequales. Et, si essent humidum et siccum aequalia in eo, sed
80
calidum plus quam frigidum vel frigidum plus quam calidum, < vel, si
89
81
essent calidum et frigidum aequalia in eo, sed siccum plus quam
82
humidum vel humidum plus quam siccum >, vel erunt aut caliditas et
83
humiditas < vincentes simul, vel caliditas et siccitas, vel frigiditas et
84
|264|[ar. ed. Qāsim]humiditas >, vel frigiditas et siccitas: erunt igitur divisiones novem.
85
Sed quae possunt inveniri et quae non possunt inveniri, expedit ut nos
86
excuset de locutione istius quod praeteriit de radicibus quas tibi dedi-
87
mus, nam posse tibi dedimus ad inveniendum istud.
88
Est autem hic aliud. Nam complexiones ita bene opponuntur secun-
89
dum corpora animalium et plantarum et eorum partium et aliorum
90
generatorum. Nam sunt aliqua quae sunt sicut expedit ad salutem
91
nobilissimi ad complexionem speciei, utpote dicamus quod sit in ea
92
duplum aquae respectu terrae quae, si fuerit sic, erit aequalis in
93
comparatione eius et erit aequalis suae complexionis. Et, si exiverit
94
istum terminum assignatum, vel exibit taliter quod transcendat termi-
95
num extremum complexionis illius speciei ( nam omnis complexio cuius-
96
cumque speciei extremorum habet latitudinem quam sustinet et,
97
quando transcendit finem cuiuscumque extremorum, deperditur eius
98
species), et tunc non convenit ut sit complexio illius; vel exibit taliter
99
quod poterit sustineri, et erit victoria simpliciter, ut diximus, vel
100
composite.
1
Et super huiusmodi mixtionis complexiones ostendunt qualitates
2
consequentes eas fortem ostensionem, quia odores acuti arguunt super
90
3
caliditatem fortem, et mansueti odores arguunt super complexionem
4
frigidam.
5
Sapores etiam arguunt super potentias: radices enim saporum sunt
6
novem et componuntur ex complexionibus calidis frigidis humidis et
7
siccis et temperatis ex corporibus cum corporibus subtilibus et densis et
8
temperatis, quemadmodum poteris colligere ex libris medicorum, quia
9
acutum vel acre et amarum et salsum arguunt super caliditatem, et
10
acetosum et ponticum, super frigiditatem.
11
Et colores etiam habent demonstrationes, quia corpora quae acqui-
12
|265|[ar. ed. Qāsim]runt colorem tendentem ad nigredinem et rubedinem et similia, dum
13
non habeant istud per sui substantias, ostenditur quod declinant in
14
naturis suis ad caliditatem. Sed dicimus: < in eo > quod continet in se
15
humiditatem [nam] rubedo et nigredo arguunt super caliditatem, et
16
albedo super frigiditatem; et in siccis est negotium in oppositum, quia
17
caliditas dealbat siccum et denigrat humidum aquosum.
18
Nihilominus, cum toto hoc, potest accidere aliquid ex quo amittentur
19
iudicia in demonstratione istorum colorum, et erit possibile valde bene
20
quod falsificabuntur iudicia aliorum. Nam pluries accidit quod erit
21
medicina fortis in potentia, existente modica in quantitate, et quemad-
22
modum scivisti. Si igitur commisceatur modicum istius cum pluribus ex
23
medicinis valde debilibus in potentia, vincens ad sensum erit aliud a
91
24
vincente secundum potentiam, et erit actio fortis in victo secundum
25
sensum et non in vincente secundum sensum, et erit natura vincentis
26
secundum sensum per sui substantiam quod remanebit in eadem dispo-
27
sitione qua primo erat. Igitur, cum istud possit esse quod accidat per
28
artificium, ita bene erit possibile quod aliqua corpora erunt, per sui
29
naturam, composita ex corporibus compositis, et devictum in eis erit
30
forte in potentia et parvum in quantitate, et contrariatur secundum
31
naturam vincenti secundum quantitatem, debili in potentia fortitudinis.
32
Erit ergo quod ad sensum cognoscitur qualitas devincentis secundum
33
visum, et quod cognoscitur in fortitudine virtutis erit qualitas devicti
34
secundum visum, tamquam si esset aliquod corpus compositum per
35
naturam quemadmodum illud quod est compositum per artem, ac si,
36
componens semi-dragmam euphorbii cum una libra seri, serum non
37
sentietur euphorbium nec immutabit colorem nec saporem et erit color
38
seri et sapor eius manifestius, sed, quando fueris expertus potationem
39
istius compositi, manifestabitur in euphorbio [et] actio manifesta in
40
calore faciendo. Et tunc album humidum non erit calefaciens, immo erit
41
illud quod fuit ei commixtum; et non erit mendacium de albo et
42
|266|[ar. ed. Qāsim]humido quod est frigidum, quia etiam invenimus album humidum esse
43
frigidum, sed quod calefacit est aliud.
92
44
Et quando accidit simile istius in aliquo per sui generationem natura-
45
lem, non declarabant veritatem demonstrationes istarum qualitatum
46
super qualitates primas in omnibus compositis, et, dato etiam quod
47
qualitas quae consequitur potentiam esset qualitas illius mixtionis, illam
48
compositionem non potest sensus distinguere, quia corporum composi-
49
torum quaedam componuntur ex elementis compositione prima et
50
sensus videt ea homogenea in partibus, et erit mixtio quae fecit ea
51
unum quid, secundum modum quem diximus quod mixtio potest hoc
52
facere. Et quaedam corpora componuntur post primam compositio-
53
nem, sicut aurum, ut dicunt aliqui tenentes quod generatur ex argento
54
vivo generato per aliquam primam commixtionem et ex sulfure secun-
55
dum istum modum, deinde accidit eis mixtio, < et > sicut homo qui
56
generatur ex humoribus.
57
Et istud est duobus modis. Nam quaedam est secunda mixtio, cuius
58
dispositio in unione mixti est similis mixtioni primae, et quod habet
59
istud est theriaca < et > quae fermentantur; et sunt aliqua < non >
60
talia, sed sunt composita ex partibus quarum natura non est ut fiant
61
unum unitate reali, immo fiunt distinctae in partibus et contrariae; et
62
plurima congelatorum et mineralium sunt secundum primum modum,
63
et plura plantarum et animalium, inquantum componuntur ex membris
64
ut plurimum, sunt secundum modum secundum.
93
65
Et scitur quod composita ex partibus manifestis in actu dividuntur ad
66
partes homogeneas quae non dividuntur in actu ad partes diversas
67
oppositas. Et pro tanto, membra animalium et partes plantarum divi-
68
duntur sine dubio ad partes homogeneas primas et sunt illae quae
69
dicuntur consimiles, sicut caro et ossa in quibus quaelibet pars sensibilis
70
eorum non deperditur a divisione, ipsa existente sensibili sicut est in
71
|267|[ar. ed. Qāsim]carne et osse; deinde aggregantur ex eis partes heterogeneae vel instru-
72
mentales, sicut folia et cortex et fructus in arbore et sicut manus et pes
73
in animali; deinde ex heterogeneis vel instrumentalibus congregatur
74
totum corpus.
75
Istae ergo sunt quaestiones quae competunt scientiae naturarum, et
76
ipsaemet sunt radices et principia ad scientias particulares quae subia-
77
cent naturalibus.