2ra
0
[prima pars]
1
¶ Incipit Logyca Avicenne.
2
[1.2]|12, 2|[ar. ed. Madkour]¶ Capitulum de intrando apud scientias.
3
DIcimus quod
4
in-
5
tentio philosophie est com〈-〉
6
prehendere verita-
7
tem omnium rerum
8
quantum possibile
9
est homini compre〈-〉
10
hendere. ¶ Res au〈-〉
11
tem que sunt: aut ha〈-〉
12
bent esse non ex nostro
13
arbitrio vel opere:
14
vel habent esse ex nostro
15
arbitrio et opere. Co-
16
gnitio autem rerum
17
primi membri vocatur philosophia speculativa. Sed cogni-
18
tio rerum secundi membri vocatur philosophia activa. Finis
19
vero philosophie speculative non est nisi perfectio anime, ut
20
sciat tantum. Finis vero practice non est ut sciat tantum:
21
sed ut sciat quid debet agere et agat. Finis ergo specula〈-〉
22
tive est apprehensio sententie que non est opus: practi-
23
ce vero finis est cognitio sententie que est in opere. unde
24
speculativa dignior est comparari scientie. |12, 11|[ar. ed. Madkour] ¶ Res au〈-〉
25
tem que sunt quarum esse non est ex voluntate nostra
26
vel opere secundum primum membrum dividuntur in duo: in res
27
que commiscentur motui: et res que non commiscentur mo〈-〉
28
tui. ¶ Res autem que commiscentur motui dividuntur
29
in duo: quia aut in res que non habent esse: nisi quia possi〈-〉
30
bile est eas admisceri motui: sicut est humanitas et qua〈-〉
31
dratura et his similia. Aut in res que habent esse absque hoc.
32
Ille autem que non habent esse: nisi quia possibile est eas
33
admisceri motui iterum dividuntur in duo: quia aut sic sunt
34
quod nec esse nec intelligi possunt absque materia propria sicut
35
forma humana aut asinina: aut sic quod possunt intelligi
36
absque materia: sed non esse. sicut quadratura ad quam intelli〈-〉
37
gendam non est omnino necesse appropriari eam aliqua specie
38
materie. Nec considerari secundum aliquam dispositionem motus.
39
Res autem que commiscentur motui (et habent esse sine illo)
40
sunt sicut identitas et unitas et multitudo et causalitas. |13, 5|[ar. ed. Madkour]
41
¶ Rerum autem que possunt denudari a motu veritas
42
est: et hec est duplex: aut est veritas necessaria: ut deus
43
et intelligentia: aut veritas earum non est necessaria: sed sunt
44
sic quod non est hoc eis impossibile: sicut est dispositio
45
identitatis: et unitas et causalitas et numerus qui est mul〈-〉
46
titudo. ¶ Et hec aut considerantur secundum hoc quod sunt id quod
47
sunt ipse: et consideratio earum non variatur in hoc
48
quod spoliate sunt: sed erunt tunc de tota consideratione
49
que est in rebus ex hoc quod non sunt in materia: quia hec
50
ex hoc quod sunt ipsa non sunt in materia. Aut conside-
51
rantur secundum hoc quod accidit eis non habere esse nisi in
52
materia. ¶ Sed hoc etiam dividitur in duo: quia aut
53
propter hoc quod accidit: impossibile est illas intelligi: nisi
54
in respectu ad materiam specialem et motum: sicut consi-
55
deratio de uno: secundum quod est aer aut ignis: et de multis secundum
56
quod sunt elementa: et de causa secundum quod est calor aut frigus: et
57
de secundo intelligibili secundum quod est anima scilicet principium motus cor-
58
poris. quamvis separata ab eo possit existere per seipsam.
59
¶ Et quamvis hoc non accidat nisi comparatione ad ma-
60
teriam et admixtionem motus: tamen aliquando dispo〈-〉
61
sitiones eorum intelliguntur et certificantur sine con-
62
sideratione materie proprie et motus. Consideratio
63
vero predicta est sicut de aggregatione et segregatione et mul〈-〉
64
titudine et divisione et radicis inventione: et ut in ceteris
2rb
1
dispositionibus consequuntur numerum: hec enim consequuntur numerum:
2
et sunt in intellectu hominum: aut in existentibus mo-
3
bilibus divisis segregatis et aggregatis. Sed intellec-
4
tus horum aliquando potest abstrahi aliquo modo:
5
ita ut non sit necesse eis assignari speciales materias. |14, 3|[ar. ed. Madkour]
6
¶ Partes ergo scientiarum sunt aut speculatio de con-
7
cipiendo ea que sunt cum hoc quod habent in motu esse et existentiam et pen-
8
dent ex materiis propriarum specierum: aut speculatio secundum quod
9
sunt separata ab his in intellectum[*]intellectum corrupt for intellectu tantum: aut secundum quod sunt separata ab
10
his in esse et intellectu. ¶ Prima autem pars divisionis
11
est scientia naturalis. ¶ Secunda est disciplinalis
12
pura et scientia de numero scilicet illa que est notior: nam
13
cognitio de materia numeri ex hoc quod est numerus
14
non pertinet ad disciplinalem. ¶ Pars vero tertia
15
est scientia divina. Postquam autem ea que sunt natura-
16
liter sumuntur his tribus modis scientie physice et
17
speculative sunt iste. |14, 10|[ar. ed. Madkour] ¶ Philosophia vero practica
18
spectat vel ad scientiam sententiarum per quas ordi-
19
natur consortium humanum commune: et vocatur gu-
20
bernatio civitatis et est scientia civilis: aut per quas or〈-〉
21
dinatur consortium humanum familiare et vocatur or-
22
dinatio domesticalis: aut per quas ordinatur modus
23
unius hominis secundum honestatem anime ipsius: et voca-
24
tur scientia moralis. ¶ Veritas autem omnium horum
25
universaliter certificat probatione: et testimonio legis.
26
Sed unumquodque horum sigillatim certificatur ex le-
27
ge divina: finis ergo philosophie speculative est agnitio ve〈-〉
28
ritatis: finis vero philosophie practice est cognitio bonita-
29
tis. |15, 1|[ar. ed. Madkour] ¶ Essentie vero rerum aut sunt in ipsis rebus:
30
aut sunt in intellectu: unde habent tres respectus: unus
31
respectus essentie est secundum quod ipsa est non relata ad ali-
32
quod tertium esse: nec ad id quod sequitur eam secundum quod ipsa
33
est sic. Alius respectus est secundum quod est in his singulari-
34
bus. Et alius secundum quod est in intellectu. ¶ Et tunc sequun-
35
tur eam accidentia que sunt propria istius sui esse: sicut
36
est suppositio et predicatio et universalitas et particu〈-〉
37
laritas in predicando et essentialitas et accidentalitas in pre-
38
dicando et cetera eorum que postea scies. ¶ In eis autem
39
que sunt extra non est essentialitas nec accidentalitas
40
omnino: nec est aliquod complexum nec incomplexum:
41
nec propositio nec argumentatio nec cetera huiusmo-
42
di. Cum autem volumus considerare ad hoc ut sciamus
43
eas necesse est eas colligere in intellectu: et tunc ne-
44
cessario accident illis dispositiones que sunt proprie
45
tantum intellectui: et precipue cum contenderimus co-
46
gitando apprehendere incognita ex cognitis. ¶ Res
47
autem non sunt incognite: nisi quantum ad nos. |15, 14|[ar. ed. Madkour]Dispo〈-〉
48
sitio vero et id quod accidit rebus ex eo quod invitamur per
49
eas de incognitis ad cognita est dispositio et accidens
50
quod accidit eis in intellectu: quamvis ipse habeant esse
51
preter hoc. ¶ Ergo de necessitate opus est scientia
52
ad cognoscendum illas dispositiones quot sunt et
53
quales sunt: et quomodo consequatur hoc accidens:
54
Sed (quia hec consideratio non est consideratio rerum
55
secundum quod habent esse aliquo modo duorum modorum
56
predictorum essendi: sed secundum hoc est utilis ad appre〈-〉
57
hendendum dispositionem illorum duorum esse) tunc
58
secundum quod fuerit philosophia tractans et dividens et inquirens
59
res secundum quod habent esse: et dividuntur in duo predicta
60
esse: scientia hec secundum eum non erit pars philosophie: sed
61
secundum quod prodest ad hoc: eri[*]eri corrupt for erit secundum eum instrumentum in
62
philosophia. ¶ Secundum quem vero philosophia fuerit tractans
63
de omni inquisitione speculativa: et de omni modo: hec
64
scientia secundum eum est pars philosophie et instrumentum ceterarum
2va
1
partium philosophie. Aduciemus autem postea expositio-
2
nem. ¶ Et inde deceptiones que sunt de huiusmodi
3
questione frustra et superflue sunt: frustra quia non est
4
oppositio in his dictionibus: unusquisque enim eorum
5
intelligit de philosophia aliud quam alius. Superflue vero quia
6
sollicitudo de huiusmodi non prodest. Et hec species spe〈-〉
7
culationis vocatur logyca que est speculatio rerum
8
predictarum per quas devenitur ad cognitionem in-
9
cogniti et eius quod accidit ex eis ex hoc quod sunt ad hoc tantum.
0
[1.3]
10
QUoniam perfectio hominis
11
ex hoc quod est homo
12
habens intellectum (sicut postea suo
13
loco ostendetur) fuit cognoscere ve〈-〉
14
ritatem propter se et bonum propter
15
faciendum illud et acquirendum: sed
16
natura prima et inchoatio hominis
17
solum: erat parum utilis ad hoc: et quod plus habetur de
18
hoc non habetur nisi acquirendo: et hec acquisitio est
19
acquisitio incogniti si acquirens incognitum est co〈-〉
20
gnitum. Tunc oportet ut prius homo incipiat sci-
21
re qualiter habeatur incognitum per cognitum: et qua-
22
liter sit dispositio cognitorum et ordo in seipsis ita ut
23
proficiat ad cognitionem incogniti videlicet vel cum distin-
24
cta fuerint in animo sicut dicuntur: et forme illorum co-
25
gnitorum quieverint in eo ordine quo debent: ut mo-
26
veatur animus ab eis ad incognitum interrogatum:
27
et recognoscat illud |17, 6|[ar. ed. Madkour] ¶ Sicut autem res scitur duo-
28
bus modis: uno ut intelligatur tantum: ita ut (cum no〈-〉
29
men habeat quo appelletur) representetur animo eius
30
intentio: quamvis non sit ibi veritas nec falsitas: sicut cum
31
dicitur homo: aut cum dicitur fac hoc: cum ergo com-
32
prehenderis intentionem eius quod tibi dicitur iam in-
33
tellexisti. ¶ Altero ut cum in intellectu sit creduli-
34
tas: sicut cum dicitur tibi quod omnis albedo sit accidens
35
ex quo non habebis intelligere huius dictionis in-
36
tentionem tantum: sed etiam credere ita esse. Cum vero
37
dubitaveris ita esse vel non esse iam intellexisti quod
38
tibi dictum est: non enim dubitas de hoc quod non intel-
39
ligis: nec de eo quod ignoras: nondum tamen credidisti.
40
Omnis enim credulitas est cum intellectu et non conver-
41
titur. Intellectus enim in huius intentione prodest tibi
42
ad operandum in animo formam huius compositi et
43
eorum ex quibus componitur: sicut albedinis et acci-
44
dentis. Credulitas vero de eo quod habetur in animo
45
comparatio est huius forme ad illam ad quam concomi-
46
tatur. ¶ Sed mentiri differt ab hoc sicut res est inco-
47
gnita duobus modis: uno secundum intellectum: alio secundum
48
credulitatem: unusquisque autem horum non fit cognitus:
49
nisi acquirendo. Non autem acquiritur nisi ex prius co-
50
gnito et ex affectione et proprietate quam habet illud co-
51
gnitum: propter quam movetur animus a scientia co-
52
gniti ad sciendum incognitum. ¶ Est ergo hic quiddam
53
quod solet prodesse ad sciendum id cuius intellectus ne-
54
scitur: non est autem usus ut intentio continens hoc
55
(secundum hoc quod scientia eius prodest ad scientiam intelligen〈-〉
56
di) vocetur communis: aut fortasse nondum pervenit ad nos
57
ut una. Unum enim eorum est diffinitio: et aliud descri-
58
ptio: et aliud exemplum: et aliud quod est signum: et aliud
59
est nomen sicut postea declarabitur. Sed illud in quo
60
conveniunt non habet nomen commune. Id autem quod oppo-
61
nitur ei fit cognitum: deinde per illud cognoscitur aliud
62
ad modum credendi illud. ¶ Qualecumque fuerit voca-
63
tur. Ratio alia est syllogismus: et alia inductio: et alia si-
64
militudo: et alia aliud. |18, 10|[ar. ed. Madkour] ¶ Finis autem scientie logyce est
2vb
1
prodesse omnino ad sciendum hec duo tantum: hoc est ut homo
2
sciat qualiter debeat esse dictio dans intellectum qui
3
afferat scientiam veritatis essentie rei: et qualis sit que
4
etiam ostendit illam: quamvis per eam non perveniatur
5
ad veritatem essentie ipsius: et qualis sit viciosa que
6
videtur hoc facere et non facit: et etiam ut sciat homo qua-
7
lis sit dictio que facit fidem necessarie veritatis: ita
8
quod non possit infirmari: et qualis sit faciens fidem ve-
9
risimilitudinis: et qualiter sit eius modi ut putetur esse
10
aliqua duorum modorum: cum ipsa non sit ita: sed sit
11
falsa: et qualis sit ita quod cogat opinari et flectat animum
12
et sufficiat absque fide certissima: et qualis dictio ope-
13
rans in anima ad quod operatur fides scilicet negationem
14
et affirmationem et prohibitionem et dilatationem et
15
constrictionem: non ex hoc quod facit fidem: sed ex hoc
16
quod facit verisimilitudinem: multe enim verisimilitu〈-〉
17
dines comparantur hoc modo quod operatur fides.
18
¶ Cum enim tu dixeris mel esse humorem enormi-
19
ter deformidat natura recipere: quamvis non credat nul-
20
lo modo: aut sic deformidaret si esset ibi fides vel si-
21
militudo que est pene fides: et que sunt differentie in-
22
ter illos modos: et quare fuerunt ita. ¶ Quisquis au〈-〉
23
tem discit hanc doctrinam: ut per eam tendat ad has
24
duas intentiones eget propsitionibus per quas ve〈-〉
25
nit in cognitionem harum duarum intentionum: et
26
hec doctrina est logyca. |19, 8|[ar. ed. Madkour] ¶ Contingit autem homi-
27
ni ut aliquando manifestetur ei diffinitio naturali-
28
ter dans ei intellectum: et ratio faciens fidem: et ex hoc
29
est res non doctrinalis nec sic vera quin aliquando
30
fallat. ¶ Si autem natura et intellectus sufficiunt
31
ad hoc sine doctrina: sicut fit in multis: non continge-
32
ret in sententiis tanta diversitas et contradictio: nec
33
unus homo contradiceret sibi ipsi aliquando: et ali-
34
quando non: cum procederet secundum intellectum suum.
35
Natura autem humana est insufficiens ad hoc quamdiu
36
non acquirit doctrinam: sicut non est sufficiens in mul-
37
tis aliis rationibus: quamvis sepe contingeret ut faciat re-
38
ctam: sicut recta iaculatio ceci. ¶ Cum autem acquisierit
39
doctrinam tota virtute humana: non tamen est suffi-
40
ciens sibi undique: ita ut non fallatur aliquo modo: aliquando
41
enim a doctrina declinatur in multis dispositionibus.
42
¶ Ipsa enim non est detinens et prohibens ab errore
43
multis de causis. Tum quia agens non est assecutus doctri〈-〉
44
nam perfecte. Tum quia assecutus est eam: sed plurimum pre-
45
termittit eam et abundat in sensu suo. Tum quia plurimum
46
accidit desidem esse ad exercendum eam et pretermittit eam.
47
¶ Sed quamvis ita sit inquirens scientiam cum habuerit eam et
48
exercuerit eam: non tantum erroris accidet illi quantum
49
illis qui non habent eam. ¶ Et preter hoc cum sepe exer〈-〉
50
cuerit actionem aliquam sue doctrine poterit corrige-
51
re errorem ubicumque fuerit in ultimo stupore. ¶ Et quoniam
52
ita est non ita accidet ei error circa occupationes sue
53
doctrine quas sepius studet exercere: sicut accidit er-
54
ror in neglectis. ¶ Homo enim in conceptionibus
55
suis habet aliqua de quibus plus intendit: et alia de
56
quibus minus. Habens autem doctrinam logycam
57
potest studere ad certificandum veritatem illarum
58
frequentando intentionem actionis sue: iuxta regu-
59
lam suam. Per exercitia enim doctrinalia pervenitur
60
ad securitatem erroris. Sicut qui aggregat sepe partes
61
alicuius numeri ut fiat certior de questione propter reten-
62
tionem totius summe. |20, 13|[ar. ed. Madkour] ¶ Hec ergo doctrina necessa-
63
ria est ad perfectionem hominis: non enim suffultus
64
est proprietate per quam excusetur ab inquisitione.
3ra
1
¶ Comparatio autem huius doctrine ad intellectum
2
interiorem qui vocatur locutio interior: est sicut com-
3
paratio grammatici ad manifestam significationem
4
que vocatur locutio: et sicut comparatio melodie ad
5
metrum: sed melos non tantum prodest ad mensuran〈-〉
6
dum metra: sensus enim excusat ab hoc quod ad gramma-
7
ticam arabicam sufficit aliquando natura rusticorum.
8
¶ Hac autem doctrina eget homo qui acquirit sci-
9
entiam considerando et cogitando: nisi fuerit homo di〈-〉
10
vinitus inspiratus: cuius comparatio ad consideran〈-〉
11
tes est sicut comparatio rustici arabici ad discentes
12
arabicum.
0
[1.4]
13
IMpossibile est animum
14
move-
15
ri ab uno solo intellectu ad creden-
16
dum aliquid: hic enim intellectus non
17
est iudicium faciendi fidem essendi
18
rem vel non essendi. Si enim fides
19
esset: hic intellectus poneret rem esse
20
vel non esse: et tunc ipse intellectus non valeret ullam
21
fidem ullo modo: quod enim facit fidem causa est fidei.
22
Sed impossibile est aliquid fidei esse causam alterius:
23
sive haberet esse sive non. ¶ Intellectus autem sepe
24
habetur ex uno solo verbo. Si autem unum non suf-
25
ficit ad intelligendum illud esse vel non esse in essen-
26
tia sua aut dispositione: nec faciet fidem de alio. Cum
27
vero addideris intellectum esse vel non esse iam addi-
28
disti ei et aggregasti cum eo alium intellectum: sicut
29
postea declarabitur suo loco. Hoc autem scilicet ex uno ver-
30
bo intelligere in paucis contingit: et propter hoc cum
31
plerisque est diminutio et malum. Quod autem in pleris-
32
que dat intelligere sunt intellectus compositi senten-
33
tie: compositum autem componitur ex multis: et in-
34
ter multa sunt una. ergo in omni composito sunt aliqua
35
una: unum autem in omni composito vocatur simplex.
36
Et quia eius quod componitur ex multis impossibile est
37
sciri naturam ignoratis eius simplicibus. Ideo convenien〈-〉
38
tius est prius cognoscere simplices quam compositas.|21, 17|[ar. ed. Madkour]
39
¶ Cognitio autem compositorum fit duobus modis: quia aut
40
cognoscuntur secundum hoc quod apta sunt ut ex eis fiat com-
41
positio predicta: aut cognoscuntur secundum hoc quod sunt nature et
42
res quibus accidit hic intellectus. ¶ Ad similitudinem do-
43
mus que componitur ex lignis et aliis componentium cuius
44
opus est cognoscere simplicia domus scilicet ligna et late-
45
res et lutum. ¶ Sed ligna et lateres et lutum habent dispo〈-〉
46
sitiones propter quas fiunt apta domui: et eius constructioni:
47
et alias dispositiones preter has sicut hoc quod ligna sunt huius
48
substantie in qua fuit anima vegetabilis: aut quod natura eorum est
49
calida: aut frigida: aut quod operatio eorum inter ea que sunt
50
est talis vel talis. Hoc autem scire non est necessarium ar-
51
tifici domorum: sed an trabes sit mollis vel dura: aut
52
sit sana vel putrida: aut huiusmodi: necessarium est scire do-
53
morum artifici. ¶ Similiter est in doctrina logyca: non
54
enim considerat incomplexa harum rerum secundum quod sunt
55
alicuius duorum modorum dictorum esse: secundum quod est
56
in his sensibilibus: aut in intellectu: nec ut est in es-
57
sentia harum rerum ex hoc quod sunt essentie: sed secundum quod
58
sunt predicata aut subiecta: et universalia aut parti-
59
cularia: aut huiusmodi que non accidunt his intellectibus:
60
nisi ex hoc quod diximus in premissis. |22, 13|[ar. ed. Madkour] ¶ Ad conside-
61
rationem autem dictionum ducit nos necessitas: lo-
62
gicus enim ex hoc quod est logycus non habet ex hoc pri-
63
mo occupari circa verba prima: nisi quantum ad lo-
64
quendum et agendum: non enim possibile esset logy-
3rb
1
cum dicere solo intellectu: ita ut non considerentur
2
aliqua eius: nisi solus intellectus tunc sufficeret. ¶ Et
3
si doctor artis posset revelare id quod est in anima eius
4
alio modo: supersederet semper a verbis: sed quia neces-
5
sitas ducit nos ad agendum cum verbis precipue (non
6
enim potest ratio componere intellecta quin cum il-
7
lis proferat verba: immo cogitatio quasi locutio est in-
8
ter ipsum hominem et cogitatum suum verbis ima-
9
ginatis) sequitur ut verba habeant diversas disposi-
10
tiones per quas differant dispositiones intentionum
11
que concomitantur esse in anima: ita quod fiant eis indi-
12
cia que non haberentur nisi per verba. ¶ Et ideo ne〈-〉
13
cessarium est in doctrina logyca ut una pars eius esset
14
consideratio de dispositionibus verborum: nisi enim
15
esset quod diximus: non esset ei necessarium etiam ha-
16
bere hanc partem cum hac necessitate: loqui enim de
17
verbis comitantibus intellectus est tamquam loqui de eo-
18
rum intellectibus. Congruum est ergo prius loqui de
19
verbis. |23, 5|[ar. ed. Madkour] ¶ Et propter hoc non valet quod ille dixit scilicet quod
20
logyca instituta est ad considerandum dictionem secundum
21
hoc quod significant intellecta: et quod doctrina logyce est
22
loqui de verbis secundum quod significant intellecta. Oportet
23
autem intelligi hoc ad modum quem diximus. Ille
24
autem non deliravit sic: nisi quia non apprehendit cer-
25
tissime subiectum logyce et modum essendi eius proprium.
26
Invenit enim esse quod habent res in intellectu: et ideo
27
posuit quod considerare esse quod est extra spectat ad do-
28
ctrinam vel ad doctrinas physicas. |23, 12|[ar. ed. Madkour]Considerare ve-
29
ro esse quod est in intellectu et quomodo intelligitur in
30
eo: spectat ad doctrinam aliam vel partem doctrine:
31
non distinguens et nesciens quod ea que sunt in intellectu:
32
aut sunt res formate in intellectu apprehense extrin〈-〉
33
secus: aut sunt res accidentes ei secundum quod sunt in intellectu
34
que non fuerunt representate in aliquo extrinseco. Co-
35
gnitio autem horum duorum sepctat ad doctrinam unam:
36
quorum unum est subiectum doctrine logyce secundum accidens quod
37
accidit ei. Quod autem residuum est hec sunt [sic] pars scilicet secunda.
38
¶ Et quod est secundum accidens quod accidit ei hoc scilicet est quod sit
39
deducens nos ad habendum aliam formam intelligi-
40
bilem quam non habebamus: vel utilis ad ducendum.
41
Et quoniam isti vere non cognoverunt subiectum logyce: nec partem
42
ad quam instituta est: ideo deliquerunt. ¶ Tu autem po-
43
stea clarius scies quod omnis doctrina speculativa habet
44
subiectum: et quod non tractat nisi de dispositionibus eius et
45
accidentibus: et scies quod tractatus de scientia subiecti est
46
unius doctrine: et tractatus de eius accidentibus e[*]e corrupt for est al-
47
terius doctrine: et similiter debes scire de dispositio-
48
ne logyce.
49
|24, 8|[ar. ed. Madkour][1.5] ¶ Capitulum dicendi verbum complexum et incomple-
50
xum: et dicendi universale et particulare: et dicendi essen-
51
tiale et accidentale: et id quod respondetur ad quod. et quod non respondetur.
52
POstquam in docendo et discendo
53
necessario indige-
54
mus verbis: dicemus quod verbum aut est
55
incomplexum aut complexum. ¶ Complexum
56
autem est in quo invenitur pars significativa
57
intellectus qui est pars intellectus significati a
58
tota significatione essentiali: sicut est hoc quod
59
dicimus homo scriptor. Hoc enim verbum homo significat unum intelle〈-〉
60
ctum: et hoc verbum scriptor significat alium: quorum unumquodque
61
est pars huius quod dicimus. Homo est scriptor. significatione requi-
62
sita ex verbo. |25, 4|[ar. ed. Madkour] ¶ Incomplexum autem est cuius pars non significat
63
partem intellectus totius significatione essentali: sicut hoc dicimus homo:
64
quod ho et mo non significant partes intentionis quam significat homo.
3va
1
¶ In hac autem doctrina non debet considerari com
2
positio que est secundum auditum: quoniam pars eius non
3
significat partem intellectus: sicut hoc quod dicimus
4
dominus: cum non intedimus[*]intedimus corrupt for intendimus significare do vel mi-
5
nus: he enim sillabe non sunt de verbis comple-
6
xis: sed de incomplexis. ¶ Quod autem invenitur in
7
doctrina antiquorum de descriptione verborum in-
8
complexorum hoc est scilicet quod incomplexa sunt: quorum
9
partes non significant aliquid. ¶ Quam descriptionem
10
multi reprehendunt dicentes debere addi ei scilicet incom〈-〉
11
plexa esse: quorum partes non significant aliquid de
12
intellectu totius: quia contingit aliquando partes in-
13
complexorum significare aliquos intellectus: sed non
14
sunt partes intellectus totius. ¶ Ego autem teneo
15
quod hec reprehensio error fuit: et quod hec additio non fuit
16
necessaria ad supplendum: sed ad exponendum. ¶ Ver-
17
bum enim ex seipso significat omnino: alioquin omni
18
verbo debita esset significatio: quam numquam variaret: non
19
enim significaret ad placitum loquentis: sicut cum
20
quis imponit verbum ad significandum aliquem in-
21
tellectum: ut canis cum dicitur pro latrabili: et hec est
22
eius significatio: deinde imponit ad significandum aliud
23
sicut pisces. Et hec est eius significatio: sic etiam cum in im-
24
positione fuerit vacuum a significatione remanebit
25
non significans. ¶ Et secundum multos auctores nec erit
26
verbum: verbum enim non est vox secundum intellectum mul-
27
torum logycorum: nisi sit significativum: et quando-
28
quidem ita est. Et qui protulit verbum incomplexum
29
non voluit partem illius separate significare partem
30
intellectus totius nature: et voluit illius partem si-
31
gnificare aliquid aliud quam significare solet: et ita pla-
32
cuit. Tunc pars illa non est significativa ullo modo:
33
cum sit pars eius in effectu. ¶ Si autem fuerit in po〈-〉
34
tentia: tunc fortasse significabit aliquid: cum addide〈-〉
35
rint ei relationem aliquam designatam: hoc est ut sit
36
ibi voluntas loquentis aliquid significandi per il-
37
lam: omnino autem non significabit dum fuerit pars
38
verbi incomplexi: sed cum fuerit verbum per se: Cum
39
autem fuerit pars non significabit aliquid ullo mo-
40
do. |26, 9|[ar. ed. Madkour] ¶ Verbum autem aut est complexum: aut incom〈-〉
41
plexum. Iam autem scis quod prius est considerare in-
42
complexum quam complexum. ¶ Deinde intentio in-
43
complexi: aut talis erit quod non prohibetur intelle-
44
ctum: ex hoc quod intelligitur multa convenire in eo
45
equaliter: ut unumquodque eorum dicatur ipsum esse
46
equaliter: sicut hoc quod dicimus homo habet in-
47
tentionem in anima que comitatur Socratem et Pla〈-〉
48
tonem et reliquos uno modo: quorum unusquisque est
49
homo: immo sicut verbum solis et lune unumquodque
50
significat intentionem in qua non prohibet intelle-
51
ctus multa convenire: quamvis non sit in actu. ¶ Pro-
52
hibetur autem hoc ex causa alia non ex hoc quod intel〈-〉
53
ligitur ex verbo ipso: ut sicut luna aut eius intentio
54
est una sic quod non prohibetur in intellectu multa con-
55
venire in ea scilicet in eo uno quod intelligitur de ea. ¶ Si-
56
cut in hoc quod dicimus Socrates: quia quamvis multi con〈-〉
57
veniant non conveniunt: nisi secundum auditum eius: at in-
58
tentio una impossibile est: ut ponatur una in qua mul-
59
ti conveniant: una etenim suarum intentionum est
60
substantia vel essentia huius singularis: sed essentiam
61
huius singularis vel substantiam prohibet intelle-
62
ctus attribui alii. Aliquando autem cum dicitur So-
63
crates non queritur eius essentia: sed aliqua suarum
64
proprietatum in qua multi conveniunt. In hac au-
3vb
1
tem parte divisionis quamvis non prohibentur multo
2
convenire quantum ad auditum eius: tamen prohi-
3
betur esse in una eius intentione communi communio
4
in qua conveniunt. ¶ Prima autem pars divisionis
5
vocatur universalis: secunda vero particularis. Tu scis
6
autem multa esse in verbis ad modum partis prime
7
et in intellectibus multis qui sunt ad modum partis
8
prime: et hec est intentio de qua id quod intelligitur in
9
anima non prohibetur habere comparationem si-
10
militudinis ad multa. ¶ Non cures autem secundum hoc
11
quod es logycus qualiter sit hec comparatio: et an intelle〈-〉
12
ctus ex hoc quod est unus (in quo multa conveniunt)
13
habeat esse in ipsis rebus que in ipso conveniunt vel
14
esse separatum extra per se preter esse quod habet in
15
uno intellectu: an qualiter habet in tuo intellectu.
16
Consideratio autem horum alterius doctrine est: aut
17
doctrinarum duarum. ¶ Iam igitur nosti quod verbum
18
aliud est complexum: aliud incomplexum: et quod incom-
19
plexum: aut est universale: aut particulare. Nosti etiam
20
quod debemus postponere tractatum de complexis.
21
|27, 17|[ar. ed. Madkour] ¶ Scias etiam nos non occupari circa tractatum ver
22
borum singularium et intentionum ipsarum: inifinita
23
enim sunt nec numerari possunt: que etiam si essent
24
finita scire ea secundum quod sunt particularia non confert no-
25
bis perfectionem sapientie: nec perveniemus per il-
26
la ad finem sapientie: sicut postea scies in libro sapi-
27
entie. ¶ Sed quod debemus considerare est conside-
28
ratio verbi universalis: scis enim quod verbum univer-
29
sale non est universale: nisi habeat comparationem
30
aliquam: aut in esse: aut in vera opinione ad particu-
31
laria de quibus predicatur. |28, 5|[ar. ed. Madkour] ¶ Predicatio autem fit
32
duobus modis: quia aut univoce sicut hoc quod dixi-
33
mus quod Socrates est homo: homo enim predicatur
34
de Socrate vere et univoce: aut denominative: ut al-
35
bedo de homine. dicitur enim homo albus et habens
36
albedinem: nec dicitur esse albedo. Si autem conti〈-〉
37
gerit dici corpus album et color albus diffinitio pre-
38
dicati huius non predicatur de subiectis equaliter: no〈-〉
39
stra autem intenio non est hic nisi de eo quod predica-
40
tur univoce. |28, 10|[ar. ed. Madkour] ¶ Enumerabimus ergo partes univer〈-〉
41
salis secundum quod comparatur ad particularia univoce. Et dat
42
eis nomen et diffinitionem: multa autem que inveni-
43
mus faciunt vocem primo non incedere solita via in
44
divisione verborum: sed postea redibimus ad illam.
45
¶ Dicemus quod omne quod est: essentiam habet qua est id
46
quod est: et qua est eius necessitas: et qua est eius esse.
47
Essentia autem uniuscuiusque rei una est: sed quod est unum
48
absolutum non est id quod est ex multis intellectibus:
49
ex quibus coniunctis proveniat una essentia. Exemplum
50
autem huius non invenitur in rebus sensibilibus: debes
51
ergo nunc credere eius esse: aliquando autem erunt unum
52
aliquid non absolutum: cuius esse et veritas composi〈-〉
53
ta est ex rebus et intentionibus ex quibus coniunctis pro-
54
venit essentia rei cuius exemplum est homo: necesse est enim
55
ut homo sit substantia habens dimensiones in spatiis in qui-
56
bus fiat longitudo et latitudo et spissitudo: et propter hoc
57
necesse est ut sit habens animam qua vegetetur et sentiat et
58
moveatur voluntate: et preter hoc sit aptus intelligere |29, 5|[ar. ed. Madkour]in-
59
telligibilia: et scire artes et docere eas: nisi fuerit prohi-
60
bens extrinsecum non ex parte humanitatis: cui omnia que conve-
61
niunt ex conventu omnium convenit esse una: que est essentia hominis.
62
¶ Deinde autem admiscentur ei alie intentiones: et
63
alie cause propter quas fit unumquodque singularium
64
humanorum propter quas di cernitur[*]di cernitur corrupt for discernitur unumquod-
4ra
1
que singulare ab alio: sicut quod hoc est breve et illud lon-
2
gum: et hoc est album et illud nigrum: non est aliquod
3
istorum huiusmodi. Quod si non haberet istud singulare et haberet alia
4
vice eius: necesse esset corrumpi propter hoc. Sunt
5
autem talia que consequuntur et que comitantur.
6
¶ Veritas autem sui esse non est nisi humanitas:
7
ergo id quod est unumquodque singulare est ex eius hu〈-〉
8
manitate: sed speciale acquiritur ex quantitate et quali-
9
tate et ceteris. ¶ Et habet etiam alias proprietates pre-
10
ter humanitatem in quibus conveniunt homines: si-
11
cut in humanitate: si sunt vere proprietates hominis
12
communis: sicut hoc quod est rationalis scilicet habens animam ra〈-〉
13
tionalem: et sicut hoc quod est risibilis naturaliter: sed hoc
14
quod est rationalis est unum eorum: ex quibus coniun-
15
ctis conflatus est homo: quod autem risibilis est natu-
16
raliter est quoddam quod cum humanitas conflata est ex
17
his ex quibus constat fuit necesse accidere et comi-
18
tari: cum enim factus est homo ex coniunctione anime
19
rationalis cum materia eius fuit aptus animari: quod
20
animari sequitur ut sit in materia affectio ridendi: Si-
21
cut fuit aptus ad alias affectiones verecundandi et
22
lachrymandi: et admirandi et percipiendi artem et sapi〈-〉
23
entiam. Nullum autem horum habitus est: et per il-
24
la deinde subiectum factum est aptum recipiendi ani-
25
mam rationalem. ergo habitus anime rationalis pre-
26
cedit: et perficitur per eum habitus humanitatis: et
27
hec consequuntur eum. Cum enim consideras huma〈-〉
28
nitatem necessaria sunt. |30, 7|[ar. ed. Madkour] Iam ergo patet ex hoc quod hec
29
est vera essentia rei: et sunt hic proprietates: ex quibus-
30
dam quarum: et ex aliis constat veritas rei. ¶ Que-
31
dam ergo ex his sunt accidentia que non comitan-
32
tur in esse eius verba et universalia que significant esse
33
unius rei: aut multorum: et illa significant ea que re-
34
spondentur ad quid non alio modo. ¶ Si autem si-
35
gnificant ea que necesse est precedere in esse ad essen-
36
tiam rei: ita quod ex coniunctione eorum proveniat esse
37
rei (quorum alterum tantum non est esse rei: nec ver-
38
bum quod significat veritatem esse rei integre: sed par-
39
tem eius) debet vocari verbum essentiale: quia respon-
40
dentur ad quid. Quod autem significat proprietatem
41
que est preter illa duo: sive sit communitas: sive non: ipsum
42
voces accidentale: et eius intentio vocatur intentio
43
accidentalis. |30, 18|[ar. ed. Madkour] ¶ De materia enim hic tractandum: si
44
oportet ut intentio verbi universalis sit continens
45
intentionem verbi significantis quid est esse rei (si-
46
cut commune quod continet proprium) aut non. ¶ Hoc
47
enim quod dicimus verbum essentiale significat ver-
48
bum: cuius intentio habet comparationem ad essen-
49
tiam rei. Essentia autem non comparatur ad essen-
50
tiam rei: non enim comparatur alicui: nisi id quod non
51
est ipsum. Ideo quod putatur verbum substantiale con〈-〉
52
venientius est: ut contineat intentiones constituen-
53
tes esse rei: et ut verbum significans esse rei non sit
54
substantiale: ut homo non est substantiale homini: sed
55
animal et rationale sunt substantialia homini. ¶ Si
56
autem non ponitur hoc nomen homo substantiale
57
homini: ex hoc quod est homo sed unicuique singularium:
58
tunc necesse est ut aut comparetur propter substan-
59
tialitatem veritati singularis: et hoc est etiam homo:
60
aut ut dicatur collatio que sit singularis: et tunc non
61
erit ipsum integrum: sed pars eius quod est secundum hoc quod
62
est coniunctum: et accidet ut nec animal: nec ratio-
63
nale: nec homo: nec quicquam huiusmodi sit substantia-
64
le unicuique singulari tantum. ¶ Accidentalia etiam si-
4rb
1
cut eius color: et quod est filius Platonis et huiusmodi:
2
aliquando erunt substantialia: quando erunt partes
3
constituentes compositum: et tunc homo non plus
4
erit substantiale singulari quam hoc:|31, 15|[ar. ed. Madkour] et iste opiniones du
5
cent nos ad hoc: ut substantiale non sit continens
6
quicquid significat esse. ¶ Hoc autem quod dicimus
7
substantiale quamvis secundum naturam locutionis singula-
8
ris habeat intentionem comparabilem: tamen secundum
9
placitum logicorum significat aliam intentionem.
10
Et hoc est quod verbum universale est quod significat
11
intentionem: cuius comparatio ad singularia talis
12
est quod cum putabitur non esse substantia illorum par-
13
ticularium: non habebit esse: non quia horum substan-
14
tia particularium debeat primum destrui: ut sic
15
possit putari illa destrui: sed quia ex illius destructio-
16
ne sequitur destructio istorum: idem autem est an hoc
17
destructo sit veritas scientie: an sit de eo quod est
18
necessarium veritati scientie quo constituatur: nam
19
hoc et illud substantiale dicitur. Si autem non fue-
20
rit ita: sed fuerit possibile in esse vel in opinione: ut
21
subiectum maneat destructo predicato. aut non sit pos-
22
sibile in esse: sed destructio eius non sit causa destru-
23
ctionis subiecti: et hoc non sit possibile in esse: nam il-
24
lud destrui non contingit: nisi prius destruatur subie-
25
ctum in se: ita quod ipsum destrui non est causa destru-
26
ctionis subiecti: sed est accidens. ¶ Destructum au〈-〉
27
tem in esse est sicut stare vel sedere que sunt de his que
28
cito destruuntur: vel sicut iuventus que tandem de-
29
struitur: vel sicut ira tranquilli que facile remove-
30
tur: et sicut mores qui facile tolluntur. ¶ Quod autem
31
destruitur in opinione non inesse est sicut nigredo
32
ethyopis. ¶ Quod autem non removetur: nisi prius
33
remota causa est sicut hoc ad quod homo naturaliter aptus
34
est: quod possibile est removeri ab homine in esse. Si
35
autem potentia destruitur humanitas destruetur:
36
non quia destructio aptitudinis naturalis ad ridendum sit
37
causa destructionis humanitatis: sed quia non con-
38
tingit risibile destrui: nisi fuerit antea humanitas de-
39
structa. Ipsa enim risibilitas non est causa ponendi
40
humanitatem: sed humanitas est causa ponendi illam.
41
|32, 17|[ar. ed. Madkour]¶ Patet igitur diversitas que est inter comparatio〈-〉
42
nem animalis et rationalis: et etiam hominis ad sin-
43
gularia: et inter comparationem accidentium ad ista:
44
primis enim destructis debent destrui singularia:
45
sed propter ipsam destructionem secundorum non
46
deberet destrui singulare. Ex his autem sunt quedam
47
que destruuntur: et quedam que impossibile est de-
48
strui: nisi destruatur singulare. Et quoniam ita est in
49
re: tunc substantiale erit continens quicquid signifi〈-〉
50
cat esse rei. ¶ Iam autem manifestum est quod verbum
51
incomplexum universale: aliud est substantiale quod
52
significat esse: et aliud substantiale quod non significat
53
esse: et aliud accidentale.
54
|33, 8|[ar. ed. Madkour]
[1.6] ¶ De discutiendo quod dictum est de substantiali et ac-
55
cidentali.
56
IAm dixerunt in distin-
57
guendo
58
substantiale ab accidentali quod sub-
59
stantiale est constituens: accidenta-
60
le vero non est constituens: sed non
61
discernunt qualiter est constituens et qualiter non
62
constituens. Dixerunt etiam quod substantiale impossibile est puta-
63
ri destructum: ut remaneat subiectum: accidentale vero possi〈-〉
64
bile est putari destructum ut remaneat subiectum: po〈-〉
4va
1
test autem aliquis discutere veritatem et falsitatem in
2
his. ¶ Dicemus ergo quia hoc quod dixerunt quod substan-
3
tiale est constituens: non continet de substantialis na-
4
tura quod est non significans esse: constituens enim est
5
continens aliud a se. Iam autem incidenter nosti hoc:
6
Si autem volunt constituens intelligere quod non in-
7
telligitur ex significatione sui nominis: sed volunt in-
8
telligere idem quod de substantiali: contingit eos inducere
9
nomen multivocum quod abstulerunt ab eo cui primum
10
imposuerunt: nec signant intentionem eius ad quod
11
transtulerunt: et erit labor idem de constituente et de
12
substantiali: quorum unumquodque tanta egebit expositione
13
quanta et alterum. ¶ Contra hoc autem quod nituntur de
14
destructione in opinione debes meminisse quod predi〈-〉
15
ctum est scilicet quod intentio universalis habet proprietates
16
que sunt primo necessarie quibus postea efficitur: et ha-
17
bet alias proprietates que concomitantur et sequuntur
18
eam: cum ipsa intentio fuerit habita: nihil autem po〈-〉
19
test intelligi esse remotis illis proprietatibus ab eo que
20
necessarie sunt ei ad hoc ut habeat esse. ¶ Iam enim
21
in premissis diximus quod res habent esse: et quod esse earum
22
est aliquando in visibilibus: aliquando in intelligibi-
23
libus: et quia esse necesse ut habeat alterum duum esse
24
non est verum nisi postquam hoc est id quod res est in
25
ipso esse: et impossibile est ut non habeat alterum esse.
26
Fortassis autem habebit aliqua que concomitantur
27
eam in esse: sed prius erit ipsum esse: nam dualitatem
28
comitatur ipsa paritas: et triangulum comitatur tres
29
angulos pares duobus rectis esse: non propter unum
30
duum esse: sed ex hoc quod est triangulus. |34, 14|[ar. ed. Madkour] ¶ Hoc er-
31
go esse quod habent precedentia constituentia se
32
ex hoc quod est esse: non habuit esse: nisi quia illa precesse〈-〉
33
runt: cum autem esse non habuit: nec habebit esse in-
34
telligibilis nec sensibilis. Ergo cum habuit esse intel〈-〉
35
ligibilis habebit esse cum illo intellectu id quod consti〈-〉
36
tuit secundum hoc quod in eo constituitur. Cum autem hoc non
37
habuerit esse in intellectu: impossibile erit ipsa remo〈-〉
38
veri ab eo. ¶ Hec igitur constituentia debent intel-
39
ligi cum intelligitur id quod constituitur: ut sciatur:
40
quod impossibile est ipsa ab eo removeri: et constitui in
41
intellectu destructis illis in intellectu: in effectu non.
42
¶ Dico autem ipsa haberi in intellectu non ipsam con-
43
siderari in animo in effectu: multa enim de intelligi〈-〉
44
bilibus non intendit animus: sed dico quod impossibile
45
est ea considerari in animo et esse quod constituunt
46
et ipsam intelligi esse sine illis in intellectu. ¶ Et quan-
47
doquidem sic est: tunc proprietates que dicuntur sub-
48
stantiales ex intentionibus intelligibilibus debent
49
necessarie intelligi ad subiectum hoc modo: esse enim
50
non intelligitur in intellectu: nisi precedat prius eo-
51
rum intellectus. |35, 6|[ar. ed. Madkour] ¶ Accidentia vero alia intelligere
52
non est prius quam intelligere ipsum esse: nec sunt etiam
53
cum intelligitur ipsum esse: sed sunt concomitantia
54
et consequentia: quia non sunt constituentia esse: sed sunt
55
intentiones consequentes esse. ergo esse statuitur si-
56
ne illis: postquam autem statuitur sine illis: tunc non est
57
longe quin intelligatur ipsum esse: quamvis non preces-
58
serint ipsa vel non acciderint intelligi. ¶ Iam autem
59
scis quod hoc intelligere non volo dicere hoc scilicet ut cum
60
intellexeris aliquid et consideraveris in effectu: quod in-
61
telligas etiam partes suorum constituentium in ef-
62
fectu: fortassis enim non considerabis partes in tuo
63
intellectu. Sed dico quod si consideraveris constituens
64
et constitutum non erit tibi possibile removere consti〈-〉
4vb
1
tutum a constituente se: taliter ut verum sit constitu-
2
tum habere esse in intellectu non habente esse con-
3
stituente se. Et quando quidem ita est: esse debet im-
4
possibile ea removeri ab eo: imo debet habere ista si-
5
ne dubio. |35, 15|[ar. ed. Madkour] ¶ Accidentia autem non nego: quin vere
6
statuantur esse in intellectu: cum non intelligatur
7
habens illa: sed intellcetus removet ista ab eo falso.
8
Hoc autem non affirmo de omnibus accidentibus.
9
¶ Accidentium enim quedam concomitantur esse
10
principaliter et manifeste: non mediante alio acciden-
11
te: et tunc impossibile est ea removeri ab esse remanen-
12
te esse: et considerans illa necesse simul considerat: non
13
enim est causa media inter illa: sicut hoc quod triangu-
14
lus est huiusmodi: quod aliquod laterum eius potest pro-
15
trahi in directum in opinione: aut aliud huiusmodi
16
quod accidit illi. ¶ Possibile est autem quod esse acciden-
17
tis sit alio mediante: quod si non attendetur poterit re-
18
moveri a subiecto: sicut hoc quod omnes duo anguli trianguli
19
sunt minores duobus rectis. ¶ Si autem secunda
20
pars divisionis non esset vera: non essent ibi constan-
21
tia incognita: si vero pars prima non esset vera non
22
verum esset quod ostendimus: scilicet affirmare aliquod
23
communicans esse quod sit medium. ¶ Medium enim
24
si non cessat comitari esse vel non constat haberi ab
25
isto: aut in infinitum aut est de constituentibus com-
26
municans: incognitum (sicut nosti) est communicans
27
hoc: constituens etiam non est constitu-
28
ens: constituens enim constituentis est constituens: et est commu-
29
nicans illud etiam sine medio. ¶ Ergo cum id quod co〈-〉
30
mitatur aliud non est: manifestum est: possibile esse
31
opinari in modo illud aliud comitante destructo ali-
32
quo modo: et non est possibile aliquo modo. ¶ Mo〈-〉
33
dus vero possibilitatis est: quia potest intelligi et esse in in-
34
tellectu cum remotione illius comitantis ab eo in effe-
35
ctu. Respectus etiam huius possibilitatis est secundum intellectum
36
absolutum: modus vero impossibilitatis est quoniam pos-
37
sibile est opinari tristem in sensibus illo comitante
38
remoto ab eo: ita ut exempli gratia. hoc angulatum ha-
39
beat esse non existente comitatione que comitata est illud
40
in principio nature: aut sicut hoc triangulus esset duorum: et
41
anguli eius non essent minores duobus rectis: que op-
42
positio falsa esset: quia non est possibile hoc esse verum nec ra-
43
tionale manifestum: sicut hoc quod dicitur triangulus
44
est respectu huius possibilitatis: et est secundum intellectum qui
45
comitatur esse. |36, 17|[ar. ed. Madkour] ¶ Patet ergo ex hoc quod proprietatum:
46
quedam est quam possibile est negari in actu: et quedam est quam
47
possibile est in intellectu negare habere esse: et quedam quam
48
possibile est negari in intellectu absolute: et quedam quam impossibile
49
est negari esse aliquo modo cum sit accidens: et quedam quam
50
impossibile est negari cum sit substantiale. ¶ Differt autem
51
ab accidente: eo quod inter substantias non affirmat precede〈-〉
52
re esse aliquod esse: aut esse substantiale: sed fortassis affirmat
53
precedere substantiale: accidentale vero intellectus ponit esse
54
consequens: quamvis ponat et non removeat. ¶ Ergo iam
55
manifestum est qualiter non potuit occurrere intentio-
56
ni accidentalis et substantialis ille qui noluit contentus
57
esse duobus modis ostensionis quos prius diximus.
0
[1.7]
|37, 6|[ar. ed. Madkour]58
¶ Id quod significat esse dixerunt esse significativum substantialis
59
communis quantumcumque fuerit: et non pervenit ad nos de hoc plus
60
discussionis. ¶ Nos ergo perquiramus an id quod intel-
61
ligitur de hoc verbo secundum sensum vulgarem sit hec intentio
62
an non: et an quod sciunt minores et consentiunt in eo
63
tamquam in autentico: significet illud: cum enim fecerimus
64
hoc: ostendetur nobis magna utilitas. Idem autem intel-
5ra
1
ligitur secundum sensum vulgarem: nunc significandum.
2
¶ Significativum enim esse rei est id quod significat intentio-
3
nem qua res est id quod est: res autem non fit id quod est nisi
4
cum omnes suas habet proprietates substantialiter
5
tam communes quam proprias: homo enim non est id quod est ex hoc quod
6
est animal: alioquin ex animalitate haberetur humanitas. Con〈-〉
7
cedo autem quod animalitas est necessaria ad hoc. ut homo sit
8
id quod est: et id propter quod habitum habet esse rei et quic-
9
quid est: et quando quidem ita est tunc substantiale commune
10
alicui cum alio in sua diffinitione vel proprium: non est
11
esse rei sed pars esse. ¶ Mirum autem est de multis qui
12
tenent quod substantiale: et quod significat esse: sunt unum: et non
13
ponunt quod substantiale sit proprium significativum esse
14
eius cui est substantiale scilicet id quod vocabimus postea differentia.
15
Hoc autem stultum est. |38, 4|[ar. ed. Madkour] ¶ Cognitio autem dispositionis
16
eius: quod significat esse secundum positionem secundam: et sensum ma-
17
iorum hoc est scilicet quod invenimus animal et sensibile predicari de
18
homine equo et bove. Deinde invenimus auctores artis
19
dicentes quod sensibile et omnino quicquid est huiusmodi.
20
ex his vocantur differentie eorum que dicuntur genera et ponun〈-〉
21
tur substantialia: et non ponunt ea esse aliquid illius to-
22
tius quod vocatur genus: et omne quod est significativum esse: et
23
continet multa diversa: ponunt genus. ¶ Similiter est
24
dispositio hominis rationalis comparatione singulorum ho〈-〉
25
minum. ponunt enim quod homo significat eos essentialiter: et non
26
ponunt quod rationale est ita: unde ponunt hominem spe-
27
ciem animalis: sed non rationale: quod enim dicitur significare qua-
28
le quid substantiale commune: ponunt diversum ab eo: quod si-
29
gnificat esse substantiale commune. ergo non tenent congruum
30
esse: ut unum aliquid comparatione multorum sit esse et
31
quale esse. ita ut ne ex eo quod conveniunt in eo illa mul〈-〉
32
ta: sit eorum esse: et in hoc quod per illud dicerent ab aliis mul〈-〉
33
tis sit eorum quale esse: ita ut ex hoc quod dicitur de multis. Et
34
ex eo quod conveniunt in eo sit genus aut species: preter
35
hec erit eis differentia: sed cum inveniunt genus querunt aliud
36
quod sit differentia que constituat genus: si est quod habet dif-
37
ferentiam constitutivam: similiter cum inveniunt spe〈-〉
38
cies querunt alia extra earum essentiam que sunt earum
39
differentie: si autem id non esset significativum esse nisi cum esset genus
40
aut species: tunc cum est significativum substantialis in quo
41
conveniunt iudicium eius esset diversum ab hoc.
42
|39, 4|[ar. ed. Madkour] ¶ Sunt autem hec quedam prohibentia verum esse
43
quod dixerunt scilicet quod significatum substantialis communis est si-
44
gnificatum esse: si quis autem horum addiderit aliquid per
45
quod restringatur id quod dicitur genus vel species ab hoc
46
quod est significatum esse hoc scilicet quod id quod est conveniens
47
inter substantialia in quibus conveniunt debet con-
48
tineri in significatione substantialiter communis: et hoc est quod non significat
49
quale quid ullo modo: ita ut differentia inter illa sit
50
hec: quod id quod significat quale quid est idem cum totalitate sua:
51
et sicut est significat quale quid: id autem quod continet
52
significationem magis communium ex specialibus communi-
53
bus non signat quale quid nisi accidentaliter: signi-
54
ficat enim illud una parte sui tantum: sicut animal et vege-
55
tabile quamvis differant per illud aliqua vegetabilium:
56
tamen non habent hoc ex omni eo esse quod animal habet:
57
sed ex aliquo eius: non enim facit animal ex hoc quod est
58
corpus. Sed ex hoc quod est sensibile: quod principaliter
59
significat quale quid: et propter quod significat animal
60
differentia et quale quid: ergo animal non facit differ-
61
re ex sua essentia: sed ex parte sui sensibile: quod ex sui
62
essentia non facit differre. ¶ Hoc autem est incer-
63
tum et non rectum. primo quia si ita esset oporteret: ut
64
cum acciperemus communiorem inter intentiones: sicut est
65
substantia et adiungeremus ei proprietatem magis pro
5rb
1
priam significativam alicuius rei: sicut si diceremus:
2
substantia rationalis debet significare esse: ut esset spe〈-〉
3
cies hominis: vel genus vel diffinitio hominis: aut sui
4
generis esset hec substantia rationalis: sed non est ita
5
apud eos: eius enim diffinitio est animal rationale: ani〈-〉
6
mal vero et substantia non sunt unum: impossibile est
7
autem ut una res habeat diffinitionem integram et
8
certam nisi unam. ¶ Si autem contenderint inducere:
9
cum primo communi omnia ea que sunt in medio ordinis: con-
10
ficietur quod tenemus: quia cum significat esse debet esse con〈-〉
11
tinens perfectionem qualitatis: et tunc hic labor de-
12
ducet nos ad hoc: ut non sit necesse notare hoc verbum
13
agens esse ab eo cui impositum fuerat ad aliud placi-
14
tum. Post autem ostendemus quod retinere hoc verbum
15
iterum est observare primam eius impositionem: et faciunt
16
nobis omnes modi propter quos implicat sic res: |40, 7|[ar. ed. Madkour] et
17
post hoc destruetur hoc totum aliis modis: ex quibus
18
etiam est quod de sensibili. Et deinde est quod de ani〈-〉
19
mali: ipse enim constat ex intentionibus communibus et pro-
20
priis: sed intentiones in eo communes sunt: sicut hoc quod est
21
corpus: aut aliquid aliud: et quod est habens virtutem:
22
aut formam aut qualitatem qua non discernitur: quia
23
non discernitur nisi per id quod magis est proprium
24
quam ipsa: hoc est: quia corpus aut aliud est habens vir-
25
tutem comprehendentem singula tali vel tali modo: et
26
ex illis est hoc quod animal quamvis non faciat differre una
27
parte sue intentionis que est corpus: sed alia parte que
28
est sensibile. Nos tamen secundum viam considerationis
29
huius non incedimus: nec attendimus hanc conside-
30
rationem: nos enim non consideramus animal nisi
31
secundum quod est animal: animal autem ex hoc quod est animal
32
unum quidem est: et ex hoc quod est hoc unum necesse est
33
ut faciat differre differentia que est inter ipsum et ve〈-〉
34
getabile: aut non. Si autem non facit differre hoc dederit
35
ut vegetabile conveniat animali in hoc quod est animal
36
quod est impossibile. Si autem facit differe: tunc iam
37
advenit ex isto secundum hoc quod est animal differentia: quamvis
38
adveniat etiam ex una parte eius: et fortassis hec pars est
39
causa principalis in hoc. Cum autem fuerit in aliquo
40
causa propter quam illud sit causa alicuius dispositio-
41
nis quam habet causa: non videbitur propter hoc ut ha-
42
beat dispositionem accidentaliter. Multa enim sunt
43
huiusmodi: cum autem fuerit aliquid causa propter quam
44
sit aliud alicuius dispositionis: et causa habet illam dis〈-〉
45
positionem: non ideo debet habere accidentaliter:
46
multa enim ex rebus sunt huiusmodi. |41, 1|[ar. ed. Madkour] ¶ Non nego
47
autem ibi esse quedam que consequuntur id quod po-
48
nitur significans esse quibus differt id quod vocatur genus
49
vel species a differentia. Et quedam que consequun〈-〉
50
tur differentiam que habet sensibile: et non animal:
51
sed hoc non est secundum primam positionem: nec secundum auctori-
52
tatem sumptam de hoc ab illis qui tractaverunt de
53
istis verbis secundum primam impositionem: sed sunt ne-
54
cessitates ad quas nos impellunt huiusmodi repu-
55
gnantia. ¶ Cum autem manifeste intelligitur de ver-
56
bo aliquid quo possumus esse contenti: tunc illud post-
57
ponere: et ad aliud transire: modus enim evagationis est:
58
et pertinacie: ad quem adducit elatio: acquirendi et veri〈-〉
59
tati et formandi[*]formandi corrupt for fatendi[*]in margine: sed forte melius elatio acquiescendi veritati et fatendi et cetera: se nescire nec cogitare ex his quas diximus questio-
60
nibus nisi cum audivit.
0
[1.8]
|41, 12|[ar. ed. Madkour]61
DIcemus nunc iam ostensum esse
62
quod verbum incomple〈-〉
63
xum universale: aut est substantiale
64
aut accidentale: et quod est substantiale
65
alicui: aut est aptum significare esse aliquo
5va
1
modo: aut non est oppositum. Significans autem esse est:
2
aut quod significat esse multorum que non differunt sub-
3
stantialiter: aut significat esse multorum quorum essen-
4
tie differunt substantialiter. Exemplum autem primi
5
est nomen solis quando vocatur sol hec designatur: aut
6
nomen hominis quando vocatur homo Socrates:
7
et Hypocras. Exemplum autem secundi est significatio
8
huius nominis animal quum de equo et asino simul
9
alicui interroganti qui sunt respondebit quod sunt ani-
10
malia. hoc enim nomen significat veritatem eorum
11
integre secundum hoc quod interrogatur de collectione eorum: et
12
queritur certitudo quam habent communem.
13
¶ Differentia autem duorum modorum hoc est: quia primus mo〈-〉
14
dus est significans esse collectionis: et tunc uniuscuius〈-〉
15
que nomen eam nominis significat et integre veritatem
16
substantialem quam habent Socrates et Hypocras.
17
Nec excedit eam nec relinquitur ab ea nisi quod pro-
18
prium est uniuscuiusque de proprietatibus accidenta〈-〉
19
libus: sicut iam nosti ex predictis. |42, 6|[ar. ed. Madkour] ¶ De modo vero
20
secundo tu scis quod animalitas sola est significativa esse ho〈-〉
21
minis et equi uniuscuiusque per se: ex ea enim sola non
22
est unumquodque eorum id quod est: nec excedunt istam ac-
23
cidentalibus differentiis sed substantialibus. Quic-
24
quid autem habent commune de esse nomen animalis
25
significat: sensibile vero significat partem totius quod
26
complectitur significatio huius nominis animal. est
27
igitur pars perfectionis veritatis eorum in qua con〈-〉
28
veniunt non integre: similis est dispositio rationalis
29
comparatione hominis. ¶ Potest autem hic aliquis
30
dicere quod animal nihil significat quod non significet sen〈-〉
31
sibile: sicut enim non est animal nisi corpus habens
32
animam: ita sensibile non est nisi corpus habens animam.
33
¶ Contra respondemus dicentes quod hoc quod dici-
34
mus nomen significare aliquam intentionem non est
35
eo modo quo intelligitur scilicet ut quicquid nomen signifi〈-〉
36
cat necessario sit idem eius significatio. Scis enim quod
37
hoc nomen mobile quum significat necesse est ibi esse
38
moventem: et hoc nomen tectum quum significat ne-
39
cesse est ibi esse fundamentum: et tamen ob hoc non
40
dicimus quod hoc nomen mobile significet: vel intelli-
41
gatur ex eo movens: nec ex hoc nomine tectum intel-
42
ligatur aut significetur fundamentum: sensus enim
43
de significatione nominis est: ut nomen sit illius in-
44
tentionis que est ex prima impositione. unde etiam si
45
fuerit alia intentio adiuncta prime extrinsecus quam
46
percipit intellectus quando percipit primam: non ideo
47
nomen erit significativum eius secundum impositionem pri-
48
mam. Aliquando erit una intentio predicabilis de que-
49
cunque predicabitur intentio alterius nominis: sicut in-
50
tentio corporis est cum intentione sensibilis: et cum in-
51
tentione mobilis. Intentio enim quam significat divi〈-〉
52
sio est duobus modis principaliter et secundario. princi-
53
palis autem est: sicut hoc quod dicimus animal signi-
54
ficare coniunctionem corporis habentis naturam sen〈-〉
55
sibilis. Secundaria est: sicut huiusmodi quod significat
56
corpus. intellectus enim eius includitur in intellectu ani〈-〉
57
malitatis: necessario ergo id quod significat animalita-
58
tem continet intellectum corporis: non quod extrinsecus
59
innuat illud. Erit ergo hec significatio vera et principalis:
60
et secundaria: et significatio extrinseca. Quando enim di-
61
ctio significaverit aliquid quod significat: cognoscitur
62
intrinsecus: et aliquid extrinsecus adherere ei: quod non
63
habetur ex significatione dictionis: nec ut contentum:
64
nec ut principale: nec ut coequale. |43, 12|[ar. ed. Madkour] ¶ Si autem vo-
65
lumus hoc totum complecti et acquirere: dicemus quod
5vb
1
significatio dictionum est tribus modis: quia est signi-
2
ficatio parilitatis hoc quod est animal significat corpus
3
habens animam sensibilem: et significatio continen-
4
tie: ut significatio corporis ab animali: et significatio
5
comitantie: ut ex tecti significatione fundamentum.
6
¶ Et quando quidem ita est redibimus ad id in
7
quo eramus dicentes: quia intelligitur ex sensibi-
8
li id quod habet sensum: animal vero intelligimus quod sit
9
corpus habens animam: ergo significatio corporis
10
et sensibilis est significatio comitantie. Aliquando ve〈-〉
11
ro secundum placitum logicorum interserunt quod est cor-
12
pus habens animam sensibilem. Est ergo significatio
13
eius secundum integram veritatem significatio parilitatis:
14
et ad eius partes significatio continentie: significatio
15
sensibilis vero secundum parilitatem non est nisi perfectum:
16
totum vero et alias partes non significat nisi secundum co-
17
mitantiam. ¶ Cum ergo dicimus hic dictionem si-
18
gnificare: non intelligimus hunc modum significa-
19
tionis: ut iam ostensum est: que est dictio significans
20
esse: ex quo modo removetur predicta questio. ¶ Di-
21
ctio autem substantialis alicui que non significat esse
22
eius cui est substantialis: nec ut genus: nec ut species:
23
impossibile est esse id quod est generalius substantialibus
24
communibus: tunc enim significaret esse commune aliquo modo.
25
Est ergo minus commune quam illud: sed est aptum ad hoc:
26
ut per illud differant contenta sub eo inter se: est er-
27
go aptum ad quale quid: ergo esse substantiale quod
28
non significat esse rei est significans quale quid.
29
|44, 10|[ar. ed. Madkour]¶ Si quis autem dixerit: quod aptum est ad quale quid
30
ipsum etiam aptum est ad quid. Sensibile enim quam-
31
vis negatur significare esse hominis: et equi: et bovis
32
ad modum generis vel speciei: non tamen negatur
33
significare esse commune audienti et videnti et tangenti.
34
¶ Unde non oportet substantiale dividi in id quod re-
35
spondetur ad quid: et in id quod respondetur ad quale quid:
36
ita ut alterum non contineatur in altero: non enim con-
37
stat: ut quicquid significaverit quid est: non signi-
38
ficet quale quid: unde compellunt concedere quod
39
dixistis debere alios dicere.
40
¶ Respondemus ad illud quod prima questio solvetur cum scietur
41
nos non negare quod illud quod significat quid sunt alique:
42
significet quale quid sunt alia: quia concedimus hoc:
43
non enim negamus nisi quia (verbi gratia:) sensibile est
44
significans esse speciale. Sensibile etenim est: sicut ani〈-〉
45
mal in substantialitate homini equo et bovi: quoniam
46
sensibile substantiale commune est multis quibus ani〈-〉
47
mal est substantiale commune: et non negamus nisi quod-
48
dam aliud. Secundum dicentes quod conveniant in substantiali〈-〉
49
tate: differant tamen in hoc quod animal est per se signi〈-〉
50
ficans esse commune illis quibus utrumque est substantia-
51
le alii: ut corpori. ¶ Et per hoc non debet esse contentio
52
in hoc quod dicimus quod substantiale non est acciden〈-〉
53
tale: nostra enim intentio est quod non est accidentale
54
ei cui est substantiale. |45, 10|[ar. ed. Madkour] ¶ Questio autem secunda solvitur per hoc quod
55
non intelligimus significans quale quid: aptum tamen ad quale quid
56
absque quid: ita ut eius significatio non sit nisi intentio intrinseca
57
ei in nomine significante esse generale: aut speciale:
58
sed intentio constituativa qua differunt. cum autem di〈-〉
59
cimus significans quale quid intelligimus hanc intentionem.
60
¶ Si autem quis dubitaverit et consideraverit qua-
61
lis sit predicatio sensibilis de audiente vel vidente:
62
et tangente: an sit respondendum de eo: aut quid: aut non:
63
et quo modo est possibile: ut respondeatur ad quid: quoniam
64
hec erunt species sensibilis et aliqua diversa differen〈-〉
65
tia: tunc sensibile non predicabitur de illis: ut id quod
6ra
1
respondetur ad quid: animal enim est perfectioris si-
2
gnificationis: quomodo enim non est ita: cum ipsum
3
sit perfectius predicatum omni eo de quo predicatur communiter:
4
¶ Iste autem sic dubitans debet spectare radices qua-
5
liter predicetur genus de differentia: hoc enim notum erit
6
postea: |46, 1|[ar. ed. Madkour] et postquam hoc in manifestum est: dicemus quod sub-
7
stantiale significans esse vel quid est: vocatur id quod re〈-〉
8
spondetur ad quid: substantiale vero significans quale
9
quid dicitur ad quod respondetur ad quale: ut in sua essen〈-〉
10
tia: aut quale quid est. ¶ Accidentale vero aliquan〈-〉
11
do est proprium nature eius de quo predicatur: et ac-
12
cidit illi tantum: sicut risibile et scriptor homini: et vo〈-〉
13
catur proprium: et aliquando est illi accidens et alii: si-
14
cut album homini et alii: et dicitur accidens commune.
15
¶ Unde esse substantiale universa: aut significat
16
esse minus commune et vocatur species: aut notat quale
17
esse et vocatur differentia. sic universale accidentale:
18
aut est proprium et vocatur proprietas: aut conveni-
19
unt in ipso multa et vocatur accidens commune. ¶ Er-
20
go omne nomen universale: aut genus: aut differen-
21
tia: aut species: aut proprietas: aut accidens commune.
22
Hoc autem quod est genus non est genus in se: nec in com〈-〉
23
paratione omnium: sed est genus eorum que conveniunt
24
in eo: similiter species non est species in seipsa: nec in
25
comparatione omnium rerum: sed in comparatione
26
eius quod est aliquid in ipsa: preter hoc etiam differentia non est
27
differentia nisi comparatione eius quod dividitur in sua
28
essentia per illam: similiter etiam proprietas non est pro-
29
prietas nisi comparatione eius cuius nature accidit
30
tantum: similiter accidens commune non est accidens
31
nisi in comparatione eius cui accidit: et non aliter. ¶ Nunc
32
ergo loquamur de unoquoque eorum per se: et deinde loqua-
33
mur de eorum communitatibus et differentiis: sicut ha-
34
bet usus: incedentes secundum viam aliorum.
0
[1.9]
|47, 1|[ar. ed. Madkour]35
DIcemus quod verbum signifi-
36
cans intentionem ge〈-〉
37
neris prius apud eos secundum primam im-
38
positionem significabat aliud: et dein-
39
de per impositionem secundam transla-
40
tum est ad significandum intentionem
41
que apud logicos vocatur genus. Il-
42
li autem intentionem in qua multi conveniebant vo〈-〉
43
cabant genus veluti genus eorum: ut cesares: aut pa〈-〉
44
triam ut egyptii. Quod enim apud eos ut cesares: voca〈-〉
45
batur apud nos genus comparatione cesarum singu-
46
lorum: similiter egyptii vocabantur inter eos genus
47
comparatione singulorum qui nati sunt in egypto: aut
48
qui in ea commorabantur. Unde etiam in quo commo-
49
rabantur: et in quo conveniebant multi erat genus eo-
50
rum. Cesar enim erat genus cesarum: et egyptus genus
51
egyptiorum: et hec pars erat convenientior apud eos ge-
52
neralitati. Cesar enim causa est de hoc quod cesarietas
53
sit genus cesarum: et egyptus causa de hoc quod egyptietas
54
sit genus egyptiorum: et putabant quod causa dignior est no〈-〉
55
mine quam causatum. Convenit enim utrumque in signifi-
56
catione nominis antequam appropinquaverint sibi in eo.
57
¶ Videtur etiam mihi quod officia et artes vocabantur
58
genus. ¶ Et quoniam hec intentio que nunc vocatur
59
apud logicos genus fuit unum in intellectu quod ha-
60
bet comparationem ad multa que conveniunt in eo.
61
Quia in lingua sua non erat ei nomen quo appellaren-
62
tur ea que sunt inter se similia transtulerunt adhuc
63
et vocaverunt genus hoc scilicet de quo loquuntur dialeti〈-〉
64
ci: et describunt dicentes quod est: id quod predicatur de plu〈-〉
65
ribus differentibus specie in eo quod quid est. |48, 1|[ar. ed. Madkour] ¶ Prius
6rb
1
autem quam incipiamus exponere hanc descriptionem
2
involvamus facile sensum diffinitionis et descriptio-
3
nis: sed differemus expositionem earum usque ad locum quo
4
ostendemus quid sit sillogismus demonstrativus. ¶ Di〈-〉
5
camus ergo quod primum quod predicatur: et queritur in
6
diffiniendo hoc est scilicet ut nomen significet esse rei. Si
7
autem intentio rei fuerit intentio incomplexa non com-
8
posita ex multis intentionibus: tunc non debet signi-
9
ficari eius substantia nisi nomine quod tantum significat
10
ipsam substantiam: et hoc erit nomen eius tantum: nec
11
erit aliquid quo potius significetur esse rei quam proprium
12
nomen eius. Aliquando autem significabitur nomine
13
multiplicato: quod est nomen eius: quod erit manifestius
14
quam ipsa. Cum vero significatio nominis non dederit ^
15
aliquid certum: erit necessaria alia significatio que non
16
tantum signabit eius substantiam: quibus excitabitur in-
17
tellectus ad intentiones per quas perveniet ad intel-
18
lectum eius: aut contentus erit signis absque esse: et non
19
comprehendet illud sicut tu modo. Quod ergo est hu〈-〉
20
iusmodi non habet diffinitionem: sed habet nomen
21
quo ostenduntur ei extra et accidentia et comitantia.
22
|48, 13|[ar. ed. Madkour]¶ Si enim intentio substantie fuerit composita ex
23
intentionibus ex quibus est eius esse: ita quod hoc dent ei
24
esse: quia de substantialibus magis propria sunt ei
25
genus et differentia. (sicut debes intelligere ex premis-
26
sis.) Differentia autem differentie et genus generis
27
et quod componitur ex illis habet mediante alio que con-
28
tinentur in genere vel differentia. oportet ideo ut dif-
29
finitio sit composita ex genere et differentia: cum autem
30
dederint genus propinquum et differentiam que est post
31
ipsum: conficietur ex eis diffinitio: sicut hoc quod dicitur
32
de diffinitione hominis quod est animal rationale. ¶ Si
33
autem genus non habuerit nomen dabunt etiam diffinitio-
34
nem eius: sicut si animal non haberet nomen: dicere-
35
tur corpus habens animam sensibilem. Deinde appo-
36
neretur rationale. Similiter de differentia: |49, 3|[ar. ed. Madkour] omnino
37
ante diffinitionem comprehendit omnes intentiones
38
substantiales rei: et ostendit eas: aut significatione prin-
39
cipali: sicut cum ostendit intentionem unam contractam
40
ex collatione et significatione continentie: sicut quum
41
ostendit partes. ¶ In descriptione vero non queritur
42
nisi: ut componatur oratio ex consequentibus rem que
43
sunt ei paria que habebit quicquid continetnr[*]continetnr corrupt for continetur sub ea:
44
et nihil aliud: ita ut significet eam significatione signi.
45
¶ Convenientius est autem: ut prius ordinetur in ea
46
genus: aut proximum: aut longinquum. Et deinde ap-
47
ponantur accidentia aut proprietates: quod si ita non fue〈-〉
48
rit: erit tunc descriptio viciosa. ¶ Exemplum autem hu-
49
ius hoc est: quum dicitur quod homo est animal latarum
50
unguium erecte stature eminentium carnium: risibile: vel
51
cum dicitur hoc totum absque animali. ¶ Ergo predica-
52
ri in declaratione nominis generis est: sicut hoc quod
53
vocatur genus. ¶ Predicatum autem aliud est de mul-
54
tis: aliud est de uno solo: ergo predicatum de pluribus
55
erit generi quasi genus: predicatum vero non de pluri-
56
bus non indicat genus: predicatum vero de pluribus con-
57
tinet genus et cetera. de quinque universalibus. ¶ Cum vero dici-
58
mus differentibus specie in eo quod quid est. Appropria-
59
tur genus. Differentia autem speciem intelligimus differen-
60
tia substantialiter. ¶ Species enim aliquando dicitur veri〈-〉
61
tas omnis rei in suo esse et forma: et ita ut non conside-
62
retur eius comparatio ad aliud: et precipue cum fue-
63
rit possibile in intellectu predicari de multis convenien〈-〉
64
tibus in ipsa in effectu: aut non in effectu: sed in poten〈-〉
65
tia et impossibilitate opinionis. ¶ Ad ostendendum autem quod
6va
1
sit genus: non est necesse considerare aliquid horum.
2
Cum enim multa fuerint diversa in esse. Et deinde pre-
3
dicatur de illis aliud tali predicatione illud aliud erit
4
genus. |50, 1|[ar. ed. Madkour] ¶ Debet autem intelligi hoc: quod dicimus de hac
5
re scilicet quod predicatur de multis ad interrogationem per
6
quid: quoniam hoc iam debet fieri nisi interrogatur de
7
multis simul non debent quoque eorum per se: sicut iam
8
nosti. Differentia autem non predicatur in quid ullo mo〈-〉
9
do. ¶ Species quoque ex hoc quod est species non predi-
10
catur de aliquo predicatione huiusmodi: sed de eo predi〈-〉
11
catur aliter. Si vero contigerit ipsam predicari tali-
12
ter iam fit genus. ¶ Debes autem scire quod nihil habet
13
genus et speciem: (que pertinent ad relationem.) nisi ex
14
hoc quod habet intentionem diffinitionis eorum. Cum autem
15
attribuimus hanc diffinitionem generi: percipimus quod
16
genus. Percipimus aliquid insuper quod iudicaretur si
17
diceremus scilicet ex hoc quod ita est si plenius diceremus:
18
quod autem postea appropriatur nomine speciei postea
19
scies quod non predicatur de multis diversis in specie:
20
sed in numero. |50, 17|[ar. ed. Madkour] Accidentalium vero nullum predicatur in
21
quid: nullius igitur aliorum est hoc proprium. Omne au〈-〉
22
tem genus habet hoc proprium: diligenter ergo conside-
23
rata intentio huiusmodi diffinitionis vocatur genus.
24
¶ Contingunt autem circa hec questiones multe: quarum
25
una est quod si genus habet aliquid: quod sit ei quasi ge-
26
nus: (et hoc est predicatum de multis.) tunc genus predi-
27
cabitur de genere: quod est supra se.
28
¶ Ad quod respondemus: quod predicatur de multis predi〈-〉
29
catur de genere ut genus: sed genus de eo non: ut ge-
30
nus: sed ut accidens. Non enim dicitur quod omni predica-
31
to de multis accidit genus: nisi aliquo respectu: sicut
32
animali accidit generalitas aliquo respectu scilicet respectu
33
communitatis. sicut in proximo ostendemus: ita quod ge〈-〉
34
neralitas non est constituens animal ullo modo. Nos
35
autem non negamus quin intentio minus communis
36
predicetur de magis communi: sed non de omni. Si au〈-〉
37
tem genus predicatur de predicato de multis: sicut pre〈-〉
38
dicatum de multis predicatur de genere: esset impossibile.
39
|51, 8|[ar. ed. Madkour] ¶ Item queritur de hoc quod accipimus nomen speciei
40
in diffinitione generis. Cum enim volueris diffinire
41
speciem: videtur necessario apponendum nomen gene〈-〉
42
ris: sicut postea ostendetur. cum dicitur quod species est
43
id quod ponitur sub genere. Sed interroganti vide-
44
tur esse ignotum. Osterndere enim ignotum per ignotum.
45
non est ostendere: nec declarare: omnis autem dif-
46
finitio vel descriptio est declaratio. ¶ Ad hoc autem
47
iam responderunt quidam dicentes quod quia duorum
48
relativorum unum non intelligitur esse nisi comparatio〈-〉
49
ne alterius: genus autem et species relativa sunt: ideo
50
debet unusquisque eorum accipi in descriptione alte-
51
rius necessario. Unumquodque enim eorum non est
52
id quod est nisi ex comparatione alterius.
53
¶ Hec autem descriptio auget dubitationem in aliis
54
que sunt preter genus et speciem: in quibus est impli〈-〉
55
catum: quod in genere et specie: augmentum vero im-
56
plicationis non est explicatio. ¶ Indagator etiam
57
dicet tibi adapta diffinitionem relativorum: cum diffi〈-〉
58
nitione generis et speciei: et fac scire quomodo: (quum
59
sint simul incognita.) scitur alterum per alterum.
60
¶ Item in solutione solent considerari propositiones
61
questionis et destrui altera vel utraque: in hac autem so〈-〉
62
lutione quam hic inducit non consideravit propositiones.
63
Non enim dixit quod genus et species utraque non sunt
64
incognita apud introducendum: nec dixit cum sciatur
65
alterum ex altero: (quum ipsum sit ignotum.) Non est
6vb
1
hoc dicere ignotum per ignotum. Hoc enim negare im〈-〉
2
possibile erat eum: nec poterit etiam negare quod doce-
3
re ignotum per ignotum non erat declarare. Nec dixit quod
4
ex ordine harum propositionum non provenit: quod queri〈-〉
5
tur ex eis: quare hec non consideravit propositiones que-
6
stionis: nec suum syllogismum in hoc fecit. |52, 8|[ar. ed. Madkour]
7
¶ Et etiam accidit ei maximus error ex hoc quod non po〈-〉
8
tuit invernire differentiam que est inter id quod scitur cum
9
aliquo: et id ex quo scitur aliud. ¶ Id enim ex quo aliud
10
scitur est id quod per se scitur: et fit pars ostendendi aliud
11
cui: quum adiuncta fuerit alia pars pervenietur ad cogni〈-〉
12
tionem alterius: quod iam cognitum fuerat nunquam ante illud.
13
Quod autem scitur cum aliquo est id quod cum perfecta
14
fuerit cognitio rei ex conventu ostendentium rem: simul
15
sicut res etiam scietur. Et cum non illa scitur illud nun〈-〉
16
quam scietur: nec ex illo scietur res. Et ideo est pars totius col〈-〉
17
lationis que ostendit rem: partes enim collationis
18
ostendentis rem: quum non conveniunt simul: non scie-
19
tur res: una enim earum est significans partem cogni-
20
tionis quam habet res tantum: et interdum partes di-
21
cuntur: et nondum sunt complete: ideo dicimus est res in-
22
cognita. Cum vero complete fuerint: sicut res. |52, 19|[ar. ed. Madkour] Tunc et sci〈-〉
23
tur id quod scitur cum re: re vera vero non sciuntur
24
nisi simul. Cum autem sciuntur alia ex aliis sequitur: ut co〈-〉
25
gnitio unius sit prior cognitione alterius: et non cum
26
cognitione alterius. Et ideo id quod scitur cum aliquo aliud
27
est ab eo ex quo scitur aliud. Id enim ex quo scitur aliud
28
prius est in cognitione quam illud. ¶ Unde dicimus quod
29
relativa non diffiniuntur secundum hanc imperitiam: quam
30
innuerat ille qui putat per eam solvere huius questionem.
31
Sed in diffinitione relativorum est quidam modus col-
32
lationis per quem removebitur hec perplexitas: cuius
33
declarationis alius est locus. ¶ Sed exemplum eius in
34
proximo est hoc: quod quum interrogatus fuerit quid est
35
nihil dices. Respondeo quod hic est qui habet fratrem: nisi
36
dixerit quod ille frater cuius pars est pater alterius qui
37
dicitur esse frater eius: et tunc in duas partes declara-
38
tionis quarum nulla est diffinita ex altero relativorum.
39
Qui autem hoc expedieris iam ostendisti rationem re-
40
lativorum simul. ¶ Postquam vero iam ostendimus il-
41
lum nihil determinasse redibimus ad id a quo digres-
42
si sumus dicentes |53, 9|[ar. ed. Madkour] quod diffinitio generis perfecta est: licet
43
non accipiatur in ea species: secundum hoc quod species est: et
44
refertur ad ipsum: sed secundum hoc quod est essentia. Cum enim
45
intelligitur ex specie esse: et veritas rei et forma: (ple-
46
rumque enim intelligitur ex ea hoc: secundum usum eorum.) non
47
erit tunc species ad genus. Cum enim intelligitur. (dif-
48
ferentia speciem.) differentia in esse et forma: iam perfe〈-〉
49
cta est diffinitio generis. Cum enim dixeris quod genus pre〈-〉
50
dicatum de multis diversis in seipsis esse et formis:
51
et substantialibus ad interrogationem per quid sunt: iam
52
perfecta est diffinitio generis: et non est necesse speciem
53
ex hoc quod est relata poni in eius diffinitione: quamvis re〈-〉
54
latio aliquo modo hec intelligatur. Sed non est sic: ut
55
propter hoc sit diffinitio que est eorum: quorum unum
56
diffinitur ex altero: sed relatio que est hec intelligitur esse
57
hec. quod quum dixeris quod est predicatum de multis diver〈-〉
58
sis in esse: iam posuisti diversa in esse predicari de ipso.
59
et hoc est quod innuitur de relatione que tibi accidit.
60
¶ Quod autem non fecerit diffinitionem eorum: quorum
61
alterum diffinitur ex altero hoc est: quia pars diffini〈-〉
62
tionis est esse: sed universalitas diversa in esse non dif-
63
finitur per genus. ¶ Ergo iam diffinisti genus tali dif〈-〉
64
finitione: ex cuius fine et in potentia diffiniri speciem
65
que refertur ad genus quamvis non posueris: eam in ef-
7ra
1
fectu: (secundum quod est relativa.) partem diffinitionis gene-
2
ris. ¶ Sed disputare de hac peritia diffinitionum quas
3
habent relativa: et quare sic esse debeat: et quomodo po-
4
terit considerari: id quod habet unum quod relativorum
5
per se non: ut predicetur comparatione alterius: po-
6
stea declarabitur aliis.
0
[1.10]
|54, 6|[ar. ed. Madkour]7
SPecies autem apud grecos di〈-〉
8
cebatur secundum aliam in-
9
tentionem preter speciem logicam: no〈-〉
10
men enim quod transtulerunt greci philosophi
11
ad intentionem speciei logice prius im-
12
posuerant secundum primam institutionem
13
forme uniuscuiusque: et quia postea in-
14
venerunt quod ea que sunt sub eodem genere habent for〈-〉
15
mas: et esse que sunt propria unicuique eorum: ideo voca〈-〉
16
verunt ea: ex hoc quod sunt: ita species: et sicut nomen ge-
17
neris continebat intentionem vulgarem et logicam:
18
ita nomen speciei absolute continet intentionem vul-
19
garem et logicam. ¶ Et sic nomen speciei logice con〈-〉
20
tinet: secundum logicos duas intentiones: quarum una est com〈-〉
21
munior: et alia magis propria. ¶ Communior autem in-
22
tentio est hec quam dicunt referri ad genus: et diffiniunt
23
dicentes quod est posita sub genere: aut de qua predica〈-〉
24
tur genus substantialiter et alia huiusmodi. ¶ Inten〈-〉
25
tio vero magis propria est quam aliquando describunt
26
secundum aliquem respectum dicentes quod est species specialis-
27
sima: et hoc est que significat esse: quod est commune pluri-
28
bus non differentibus substantialiter. ¶ Et hec in-
29
tentio vocatur species: secundum primam intentionem: quia
30
hec numquam erit quin sit sub genere. ¶ Et dicitur species
31
secundum intentionem secundam. |55, 4|[ar. ed. Madkour] ¶ Sed inter hos duos actus
32
est differentia: quum tantum secundum primam intentionem
33
referatur ad genus: sed et secundum secundam intentionem non
34
referatur ad ipsum: ad hoc enim: ut predicetur de plu-
35
ribus differentibus numero in quid non est necesse:
36
ut sit aliud quid communius quam ipsa: quod predicatur de
37
ipsa. ¶ Itentio[*]Itentio corrupt for Intentio autem speciei: secundum primum modum non
38
est: sicut genus: secundum intentionem speciei: iuxta secundum mo-
39
dum constituens illam. ¶ Possibile est enim in opinio〈-〉
40
ne: ut id quod est species hoc modo: primo non habeat
41
speciem: iuxta secundum modum. Non prohibetur enim in
42
intellectu intelligere universale quod sit primum: et non esse
43
sub eo universale. Et preter hoc non dividitur diffe-
44
rentiis: sicut punctus secundum aliquos. ¶ Et quod est possi〈-〉
45
bile removeri in opinione: etiam non erit substantia-
46
le: sicut iam nosti: quod autem non fuerit substantiale non
47
erit genus: sed si necesse fuerit ibi esse non erit nisi ac〈-〉
48
cidens comitans. Aliquando autem dicitur: ut species
49
specialissima. ¶ Quod autem intelligitur de hoc quod est
50
species specialissima: non est id quod intelligitur de hoc:
51
quod est species: secundum intentionem qua dicitur de multis di〈-〉
52
versis numero in quid: quomodo etenim cum ex hoc: quod est spe-
53
cies specialissima: species sit ei: ut genus intrans in eius
54
diffinitione: propter quam referatur ad species que sunt
55
supra eam: ¶ Deinde certissime nescio uter eorum
56
modorum: secundum logicos fuerit prior: non est enim longe quod
57
id ad quod primum transtulerunt nomen speciei sit id quod
58
est supra singularia. Et deinde propter hoc quod accidit
59
ei habere supra se aliam communiorem vocaverunt: quod
60
est sub communi huiusmodi specialitatem. |56, 1|[ar. ed. Madkour] Nec etiam
61
est longe quod alia intentio antiquorum sit: sed quia hanc in-
62
tentionem comitabatur: ut esset species specialissima:
63
et propter suam relationem restringentem specialitatem:
64
tantum absque generalitate posuerunt digniorem: tunc
65
nomine specialitatis: et quia est statim post singularia
7rb
1
vocata est species. Hoc autem est: quod ego nequeo di〈-〉
2
scernere: quamvis magis foveam quod nomen non fuerit prius
3
impositum speciei: secundum respectum quo refertur ad genus.
4
¶ Debemus autem scire de specie que una est de quin-
5
que in divisione prima: secundum quem istorum modorum est species.
6
¶ Dicamus ergo posse esse: ut hec quinque membris divi-
7
sio fiat taliter: ut includat unum tantum duorum mo-
8
dorum: et non alium: cum enim dicitur quod nomen commu-
9
ne substantiale: aut dicitur significare esse: aut non si
10
est significans esse: aut est significans esse commune dif〈-〉
11
ferentibus numero non specie: tunc membrum significans
12
esse continebat genus et speciem que est statim post sin〈-〉
13
gularia: et excludit respectum speciei: secundum intentionem que
14
est in relatione generis: secundum membrum primum. ¶ Et po〈-〉
15
stea predicatum de multis differentibus specie in quod
16
dividitur in id quod est sic: de quo non predicatur aliquid
17
huiusmodi: et hoc erit quod vocatur genus tantum: et in id
18
quod predicatur de multis de quo predicatur aliquid hu〈-〉
19
iusmodi. Et secundum hunc respectum erit species: sed hec di-
20
visio non attribuit numerum specialitatis: secundum intentio-
21
nem relatam absolute: sed ostendit nobis potestatem
22
huiusmodi specialitatis: secundum hunc respectum scilicet quod est
23
genus: et habet specialitatem: et ostendit nobis naturam
24
speciei: secundum respectum proprium salvam et integram.
25
¶ Et possibile est autem dividi taliter: ut det nobis spe〈-〉
26
ciem que est secundum intentionem communem: et species secundum
27
intentionem propriam sit in secundo membro: ita ut sit in id
28
quod est species. aut quod est species specialissima: tamen
29
accidit esse speciem. (secundum intentionem quam posuimus esse
30
magis propriam.) quod est species que sit genus. |57, 1|[ar. ed. Madkour] Cum
31
autem dividitur universale: secundum quod est universale communica〈-〉
32
tior consideratio de illo est: ut dividatur divisione quam
33
habet comparatione inferiorum suorum quibus est uni-
34
versale: et tunc removebitur species secundum intentionem
35
communem: et non habebitur postea nisi ex alio respectu:
36
et tunc species que primo percipitur erit species: secundum in-
37
tentionem propriam. Si autem non curaverit de hoc:
38
nec de dispositionibus universalium: et de accidentibus
39
eorum que sunt inter illa: ex hoc quod sunt universalia: (sicut
40
hoc quod unum est communius vel magis proprium compa〈-〉
41
ratione alterius non comparatione singularium.) tunc
42
proveniet tibi species relativa: sicut in proximo osten〈-〉
43
demus. |57, 8|[ar. ed. Madkour] ¶ Non debet autem quis credere: ut hoc quinque
44
membris divisio sit includens omne id in quo dividi-
45
tur universale. Aliquando enim aliquid dividitur in ali〈-〉
46
qua et excluduntur ab eo alia que non includuntur ni-
47
si in alia divisione. Animal enim cum dividitur in loquens:
48
et in non loquens non erit nisi bimembris differentia
49
a qua excluditur volatile et gressibile: et tunc erit neces〈-〉
50
sarium fieri aliam divisionem. ¶ Non debes autem
51
persistere in dicendo quod hec divisio quinque membris de-
52
beat includere omnem intentionem cuiuscumque univer〈-〉
53
salis: et respectuum eius: sed debes scire quod non ducit nos
54
ad hoc implicitum: nisi quia duo membra discreta conve〈-〉
55
niunt in uno nomine quod est species. ¶ Convenien-
56
tius est autem dicere quod cum hec quinque habita fuerint pro-
57
venit ex comparatione que est inter illa aliquid aliud
58
scilicet dispositio eius quod est magis proprium inter ea que
59
predicantur in quid: comparatione magis communis:
60
ita quod sit specialitas magis propria: sicut ante accidit.
61
hec etiam singularitas et individualitas quas preter-
62
miserunt sic currentes de eis. ¶ Si autem voluerit
63
facere divisionem ex qua detur nobis species: sed in-
64
tentionem relatam que est communior: tunc convenit
65
dici quod nomen substantiale: aut predicatur in quid: aut
7va
1
non: id autem quod predicatur in quid intelligitur com-
2
mune id quod convenit responderi ad interrogationem
3
factam de multis quid sint. Deinde dicemus quod ea que
4
predicantur in quid differant in communitate et pro-
5
prietate. Quedam enim eorum sunt communia et quedam
6
communiora: ex predicabilibus autem in quid id quod est
7
communius est genus minus communis: et minus com〈-〉
8
mune est species communioris: inventa autem specie
9
dividemus aliter dicentes: necesse esse aut ut species fiat
10
genus alii speciei aut non. Et hec divisio ostendit no〈-〉
11
bis quinque manifeste: et natura speciei secundum intentionem
12
communem continetur in ea. Species vero secundum intentio-
13
nem secundam includetur in ea aliquo modo: sed in di-
14
visione prima non fuit ita. |58, 8|[ar. ed. Madkour] ¶ Vulgata autem divisio
15
horum quinque affinior est prime divisioni. Dividitur
16
enim sic: omne nomen incomplexum singulare: aut
17
significat unum aut multa. Significans autem unum
18
est nomen singulare: signans autem multa: aut signi-
19
ficat multa differentia specie: aut numero. Signans ve〈-〉
20
ro multa differentia specie: aut est substantiale: aut est
21
accidentale. Si autem est substantiale: aut predica-
22
tur in quid: aut in quale quid. Signans autem multa
23
differentia specie in quid ponitur genus: significans
24
quale quid est differentia: accidentale vero est acci-
25
dens commune. Deinde dicitur quod id quod significat mul-
26
ta differentia numero: aut predicatur in quid: et est spe-
27
cies: aut predicatur in quale quid: et sic est proprietas. |58, 18|[ar. ed. Madkour]
28
¶ Hec autem eorum divisio non includit speciem secundum inten-
29
tionem relativam: nec differentiam secundum quod est differen-
30
tia: non enim continetur in ea de differentiis nisi quod
31
predicatur de multis speciebus. Non est autem hec na〈-〉
32
tura differentie: aut hec ex hoc quod est differentia: non enim om-
33
nis differentia est ita sicut postea ostendetur. ¶ Si
34
autem considerarent quod tu postea scies non possent
35
reprehendi: sed scies eos: nec considerasse: nec perce〈-〉
36
pisse: et ideo non possumus eos excusare: fortassis au〈-〉
37
tem doctorum primus consideravit. ¶ Et in hac di〈-〉
38
visione non distinxerunt inter proprietatem et differen-
39
tiam quam non habet nisi species. ¶ Et excluserunt pro-
40
prietatem que est proprietas speciei medie et compar
41
eius. Non enim assignaverunt proprietatem secundum quod est
42
proprietas speciei: sed secundum quod est proprietas speciei spe〈-〉
43
cialissime: sicut non assignaverunt speciem nisi spe-
44
cialissimam.
0
[1.11]
|59, 7|[ar. ed. Madkour]45
CErtificemus nunc vulga〈-〉
46
tas descri-
47
ptiones speciei dicentes quod speciei. (secundum
48
quod species non referunt ad genus.) per〈-〉
49
spicitur diffinitio talis: quod ipsa est que
50
predicatur de pluribus numero diffe-
51
rentibus in quid: in qua non conve-
52
nit cum ea: nec genus: nec accidens commune: unumquodque
53
enim eorum predicatur de multis differentibus specie:
54
non autem multis differentibus numero. ¶ Hoc autem
55
quod dicitur predicari de multis differentibus numero de-
56
bet intelligi scilicet de numero tantum. Nisi enim sic intelli-
57
gatur: ex hoc quod predicatur de multis differentibus
58
numero non prohiberetur predicari de multis diffe〈-〉
59
rentibus specie: predicatur enim de multis differen〈-〉
60
tibus specie aliquando quod predicatur de multis differen-
61
tibus numero: quare proprietas huius nominis non
62
est speciei: sed tantum eius quod predicatur: nisi sic exclu〈-〉
63
datur id quod predicatur de multis differentibus specie
64
ab eo quod intelligitur de hoc: et hoc est per quod diffe〈-〉
65
runt a specie genus et accidens: |60, 1|[ar. ed. Madkour] aut per quod disceritur
7vb
1
ab ea differre que predicantur de multis differenti-
2
bus specie. ¶ Huius autem differentie exemplum est id quod
3
dividitur in duo equalia: est enim differentia paris secundum
4
numerum: sed aliquando dicitur de linea et superficie et
5
corpore: non enim par est tantum quod dividitur in duo
6
equalia: sed cum additum fuerit numero quod est ei quasi
7
genus erit proprium paris. ¶ Sed non discernitur per
8
hoc species a differentia que est propria speciei: sicut
9
est rationale scilicet habens virtutem discurrendi. hoc enim
10
solus homo habet. Quod enim de angelo predicatur
11
hoc est alterius intentionis: in qua non convenit homo
12
cum angelo. ¶ Aliqui autem verbosi possunt exclude〈-〉
13
re ab hac diffinitione. (secundum hunc modum discernen-
14
di.) speciem a differentia. Modus vero hic est: ut di-
15
catur ex natura speciei secundum hanc intentionem debet
16
non predicari nisi de multis differentibus numero:
17
sed nature differentie non debetur hoc. Et hic modus
18
est exceptus: sed per hoc quod predicatur in quid species
19
a differentia absolvitur: et etiam differt a proprietate:
20
proprietas enim non predicatur in quid. ¶ Ergo hec
21
descriptio est recte assignata que non comitatur nisi
22
intentionem que dicitur species specialissima. ¶ Spe-
23
cies vero secundum quod refertur ad genus habet duas descri-
24
ptiones: quarum una est hec: qua dicitur quod est posita
25
sub genere: altera vero quod est id de quo predicatur ge-
26
nus in quid. ¶ Debemus autem hoc considerare dicen-
27
tes quod si ex. (posita sub genere.) intelligitur quod sit ma〈-〉
28
gis propria quam ipsum in predicatione: sicut quod predi-
29
catur de parte eius de qua predicatur dicitur esse id
30
sub quo hec est: si inquam ita est tunc singulare et species et
31
differentia et proprietas conveniunt in hoc. ¶ Si vero
32
intelligatur. (positum sub genere.) de eo quod universale est
33
tantum: et non singulare: tunc intelligitur quod non datur
34
ex significatione nominis: et preter hoc differentia et spe〈-〉
35
cies et proprium conveniunt in hoc. ¶ Si vero intel-
36
ligatur ex posito sub genere quod est propinquius sibi
37
coniunctum in illo sine medio: tunc excluditur singu-
38
lare: sed non proprium et differentia. Si vero intel-
39
ligatur quod est sibi coniunctum non in ordine communi-
40
tatis tantum: sed in ordine intentionis: etiam exclude〈-〉
41
tur proprietas: sed non differentia. ¶ Si vero intelli〈-〉
42
gitur quod est in cuius natura est commune scilicet id quod est su〈-〉
43
perius est contentum in significatione eius: appropria〈-〉
44
bitur hec descriptio speciei: genus enim non est in na〈-〉
45
tura differentie: nec proprietatis: sed est quasi semen eorum: et
46
non est intra essentiam eorum: et est comparatio eius ad
47
illa: sicut comparatio rei consequentis necessario: et non
48
comparatio eius quod intrat substantiam eorum: sicut iam
49
nosti. Hoc autem nomen. (positum sub genere.) non si-
50
gnificat hanc intentionem expositam tot modis: nec secundum
51
impositionem nec secundum usum: non enim memini me
52
aliquo loco librorum auctorum huius artis invenisse hoc
53
nomen sic debere intelligi. |61, 14|[ar. ed. Madkour] ¶ Descriptio vero secunda hec
54
est quod species est de qua predicatur genus eius in quid:
55
aut sic dicitur: quod est id de quo predicatur genus eius
56
in quid. ¶ Contra tunc si intelligitur predicari in quid
57
quod iam ostendimus: oportet aliquid addi quod est de
58
quo et aliud predicatur genus eius in quid: et erit hoc
59
proprium speciei: de differentia etenim non predica〈-〉
60
tur genus in quid ullo modo: sicut nec de proprieta-
61
te et accidente: esse autem individui non perficitur ge〈-〉
62
nere tantum. ¶ Si autem ex hoc quod intelligitur inter
63
eam et differentiam et proprietatem et accidens differentia
64
intelligitur: inter eam et singulare non est differentia
65
nisi contineatur in ea quod sit universale huiusmodi.
8ra
1
¶ Tamen adhuc inter eam et differentiam generis non erit
2
differentia. |62, 3|[ar. ed. Madkour] ¶ Qui autem diffinit dicens quod species est id quod est ma-
3
gis proprium de duobus universalibus predicabilibus in quid:
4
nesciunt diffinire speciem. Non enim convenit dici nisi sic scilicet
5
quod est universale magis proprium de duobus universalibus predicabili-
6
bus in quid. Ex quibus autem scies hec: Nisi exercueris
7
principia et locos que sunt propria diffinitionum. ¶ Dice〈-〉
8
mus autem nunc quod genus a idem est genus quod impossibile est fieri
9
speciem: quantum supra illud non est aliud communius genus: et aliud
10
est quod secundum alium respectum potest fieri species: quia habet supra se
11
genus communius quam sit ipsum. Et similiter species: quia alia est species
12
quam impossibile est fieri genus: nam non est species minus communis
13
quam ipsa: et alia est que alio respectu potest fieri genus: nam
14
sub ipsa est alia species minus communis quam ipsa. ¶ Ordina-
15
bitur ergo genus multis modis: quia aliud est supremum
16
genus: quod non est species ullo modo. et genus medium quod
17
est species: et genus: sub quo est species et supra quod est
18
aliud genus: et genus infimum: quod est species et genus:
19
sub quo non est genus. ¶ Similiter et species: quia alia est infi〈-〉
20
ma sub qua non est species ullo modo: nec est genus
21
aliquo modo: et species suprema sub generalissimo
22
genere: et supra eam non est species aliquo modo: et est species
23
media que est species et genus: sed non unius est genus et
24
species. ¶ Vulgatum autem exemplum huius est cathegoria
25
substantie: substantia etenim non habet genus supra se: sub
26
qua est corpus: sub corpore vero corpus animatum: sub
27
corpore animato animal: sub animali: animal rationale morta-
28
le: sub animali autem rationali est homo sub homine vero est So〈-〉
29
crates et Plato et similia. ¶ Socrates ergo et Plato et similia sunt
30
singularia: |63, 1|[ar. ed. Madkour] et substantia est genus generalissimum: nam non est su〈-〉
31
pra eam genus: homo vero est species specialissima: nam non est
32
sub eo species. Que autem sunt inter hec sunt genera et species:
33
et media respectu inferiorum genera: respectu superiorum spe〈-〉
34
cies: ut corpus species est substantie: et est genus animati: anima-
35
tum autem est species corporis et species animalis: in quo con〈-〉
36
veniunt vegetabilia et animalia: animal vero est species animati:
37
et est genus rationalis animalis: in quo conveniunt animalia irra-
38
tionalia et homo: animal vero rationale est species animalis et genus
39
hominis. Conveniunt enim homo et angelus in eo. ¶ Ergo
40
animal rationale erit genus infimum. et substantia genus supremum.
41
Corpus vero et quicquid est inter illa est genus medium:
42
sed corpus est species suprema: et homo est species infi-
43
ma: animatum vero quod est inter ea est species media: substantia vero
44
respectu eius quod sub ipsa: est genus generalissimum et supre-
45
mum: et quoniam non habet respectum ad aliquid quod sit supra
46
eam est id quod non est species: homo vero respectu eorum que su-
47
pra eam sunt erit species specialissima et species infima: sed respe〈-〉
48
ctu inferiorum est duobus modis scilicet in respectu eorum que
49
sunt sub ipsa: secundum hoc quod non sunt species. Et etiam secundum quod de
50
illis predicat: respectus vero quem habet ad id quod est sub ipsa
51
secundum predicationem: attribuit ei intentionem specialitatis non
52
relative ad genus. Et hec est intentio secunda eius quod dicimus
53
est. Alius vero respectus attribuit ei quod es species et non
54
genus: et quod est species specialissima: species autem non est genus
55
et est species eo modo quo diximus. |63, 18|[ar. ed. Madkour] ¶ Intellectus autem
56
eorum trium quamvis sint comitantes se: sunt tamen diversi. Si
57
autem species dicitur unaqueque istarum intentionum: dicetur de his
58
tribus sola participatione nominis: sed diffinitiones ipsorum intel〈-〉
59
lectu erunt diverse. Si vero unus tamen eorum species sunt
60
ipsa dictio dicetur quam habebit unus erit diffinitio eius: et
61
dictio alterius erit descriptio eius que non intelligitur ex
62
hoc nomine: non ut signum commitans illam. ¶ Sicut autem
63
sub specie specialissima sunt subiecta universalia quamvis non sint species:
64
sicut scriptor nauta: ethyops sunt sub homine. ¶ Similiter non est
65
longe quin supra genus generalissimum sint predicabilia que
8rb
1
non sunt genus: sed intentiones comitantes in quibus con-
2
veniunt genera et generum genera sicut accidentalitas: et sicut alia
3
que predicantur de multis generalissimis. sicut postea cognosce-
4
tur. |64, 10|[ar. ed. Madkour] ¶ Illa autem differentia quam attribuerunt substantie perveniens
5
usque ad hominem non est recta quamvis non impediat intelligi
6
id quod intenditur: corpus enim habens animam cum complectitur vege-
7
tabilia cum sensibilibus: non complectitur angelos nisi sola
8
participatione nominis: ergo corpus habens animam non erit continens
9
angelos. ¶ Similiter autem quum dicitur rationale homo et angelus: non
10
erit hoc nisi sola participatione nominis. Rationale enim quod est
11
differentia predicata de homine non predicatur de angelis: et quando quidem
12
ita est: tunc animal rationale non est genus hominum et angelorum:
13
nec corpus habens animam est genus [hominum et angelorum: nec
14
corpus habens animam est genus] [sic] [*]to be deleted due to dittography vegetabilium et angelorum et
15
animalium: et quando quidem ita est mortale non est differentia quam
16
necesse sit poni in diffinitione animalis rationalis per hominem et
17
non hominem.[*]The latin text of faṣl 12 begins on fol. 12ra, 42.
0
[1.13]
|72, 8|[ar. ed. Madkour]18
DIfferentie nomen secundum logi-
19
cos intentionem
20
primam significat et secundam. ¶ He autem
21
intentiones non sunt: sicut intentiones
22
generis et speciei. Prima enim positio generis
23
non fuit nisi a vulgo: translatio vero fuit
24
a maioribus: sed differentie nomen primum lo-
25
gici imposuerunt: et deinde transtulerunt. ¶ Cuius prima
26
positio est hec cum dicitur quod differentia est qua differt aliquid ab ali〈-〉
27
quo substantialiter. ¶ Postquam igitur sic factum est debet differentia predica〈-〉
28
ri de tribus secundum prius et posterius. ita scilicet ut differentia alia esset
29
communis et alia propria et alia magis propria. ¶ Communis autem differentia
30
est id per quod potest aliquid differre ab aliquo: quod iterum potest dif〈-〉
31
ferre per illud ab ipso: et per quam aliquid potest differre a
32
seipso in duobus temporibus: cuius exemplum sunt accidentia se-
33
parabilia: ut stare sedere. Socrates enim aliquando differt ab Hy-
34
pocrate per hoc quod ille est sedens et non iste: et postea aliquando fit
35
econtra. Hec ergo differentie impositio communis est utrisque. Similiter Sortes ali-
36
quando differt a seipso duabus horis in quarum una est sedens
37
et altera non sedens. Et hec est differentia communis. |73, 8|[ar. ed. Madkour] ¶ Propria vero
38
differentia est id quod accidentibus est predicabile comitans. Cum
39
enim dicitur aliquid differre accidente inseparabili ab eo quod per
40
ipsum differt: semper erit differentia propria: ut differentia hominis ab equo
41
hoc quod est carnis nitide. ¶ Hec enim differentia est propria hominis
42
comparatione equi: per quam iterum non postest equus differre ab
43
homine: necesse est enim ut aut nullo modo sit possibile equum habe-
44
re hanc proprietatem: aut ut sit possibile. Si impossibile fuerit habere
45
aliquo modo: tunc impossibile erat hanc differentiam esse inter eos nisi
46
fixam. Si vero possibile fuerit ut equus habeat eam: non dif〈-〉
47
feret per eam equus ab homine: sed conveniet. Hec igitur differentia est
48
quam non habet nisi alterum duum tantum. ¶ Sunt autem quedam per que
49
semper fit differentia: sicut exemplum quod posuimus: et hec est proprietas: et
50
sunt quedam que sunt subiecti sui quibus fit differentia sed non sem-
51
per: sicut nigredo qua differt ethyops ab alio homine: ab
52
ethyope enim non separatur nigredo: illum vero alium hominem possibile
53
est fieri nigrum: et tunc nigredo non erit inter eos differentia.
54
¶ Cum autem nigredo fuerit differentia erit propria ethyopis tantum:
55
cum vero non fuerit eius propria: tunc non erit eius differentia. |74, 1|[ar. ed. Madkour] Communis autem
56
non est ita: per ipsam enim aliquando illud differt ab hoc: et hoc
57
ab illo aliquando. ¶ Per differentiam vero communem et propriam aliquando
58
differunt singularia eiusdem speciei: per primum vero membrum divisio-
59
nis proprie differentie non differunt singularia eiusdem speciei inter
60
se: comitantur enim naturam speciei: per hoc enim quod accidit alicui sin-
61
gularium: et sic non semper differt per eam. Si autem accideret cui ac-
62
cidit in primo esse: sicut habent homines a principio nativitatis quod postea
63
impossibile est accidere: tunc possibile est esse in hac differentia alicd[*]alicd corrupt for aliquid
64
quo differat ab alio singulari: et est impossibile non differe
65
ullo modo ab homine: etenim singulari post esse suum causa di-
8va
1
scessit principium essendi: hoc igitur erit id per quod differunt
2
singularia ipsius speciei. |74, 11|[ar. ed. Madkour] ¶ Differentia vero que vocatur ma-
3
gis propria est constitutiva speciei que cum adiungitur nature ge-
4
neris efficit illud speciem: et deinde comitatur et accidit
5
quicquid comitatur et accidit: et hec est substantialis nature gene〈-〉
6
ris quod constituitur in esse speciei: et hec dat esse et distinguit et
7
designat: sicut est rationalitas homini que differt a ce-
8
teris que conveniunt cum ea: propria enim non primum concur-
9
rit nature generis: et accurrit et perficit: cetere vero non
10
adveniunt nature communi: nisi postquam advenit hec: et adaptat et
11
preparat ad omnia que accidunt et comitantur. Hec enim non
12
adveniunt nec accidunt: nisi post hanc proprietatem que est
13
sicut rationalitas homini. ¶ Virtus enim que vocatur anima
14
rationalis ex hoc quod coniungitur materie animal fit rationale et per-
15
ceptibile scientie et artium: ut navigationis et agricultu-
16
re: et adaptatur etiam ad mirandum et respiciendum pro-
17
pter miram: et lachrymandum et erubescendum et facien-
18
dum cetera que habet homo: non quia ex coniunctione alicuius
19
horum cum animalitate habet animal aptitudinem qua fiat ratio-
20
nale: sed quia aptitudo communis et virtus communis humana est
21
propter quam vocatur rationalis. Illa autem sunt accidentia eius
22
et consequentia eam. ¶ Hoc autem sciri postest facile et cer-
23
tificari: nam si non inveniretur in homine virtus prima apta
24
ad cognoscendum et ad intelligendum: non haberet has
25
singulas aptitudines. que virtus est illa que vocatur ratio-
26
nalitas: propter quam fit ratioanle: que est differentia constitutiva
27
substantialis nature speciei. Quod autem est album vel nigrum
28
vel aliquid huius non est de eis que adveniunt nature speciei
29
aut generis: et separant et efficiunt ex eo quiddam quod contin-
30
git esse homo. |75, 12|[ar. ed. Madkour] Debes autem scire certissme: quia differentia inter
31
differentiam magis propriam et illas differentias hec est. ¶ Unde potest di-
32
ci quod differentiarum alie sunt separabiles alie inseparabiles. Inse-
33
parabilium vero: alia est substantialis: alia est accidentalis.
34
¶ Item potest dici quod differentiarum alia facit aliud: alia altera-
35
tum. Aliud vero est id cuius natura est alia: alteratum vero est
36
communius quam illud. Omne enim quod differt ab alio est altera-
37
tum, non autem omne quod differt ab alio est aliud si intelli〈-〉
38
gatur aliud id quod est diversum substantialiter. ¶ Iterum differentiarum
39
alia est faciens alteratum tantum: sive sit separabilis ut se-
40
dere et stare: sive inseparabilis: sicut risibile et latiun〈-〉
41
guis: risibile etenim quamvis necesse substantialiter differat a non
42
risibili: tamen hec diversitas non contingit in substantia: ex hoc quod
43
risibile: quia risibile accidit secundario. postquam diversi-
44
tas contingit in substantia sine eo: et deinde accidit illud. Pri-
45
mum autem quod diversitatem efficit est rationalitas tantum:
46
impossibile est autem ut risibile faciat differre substantialiter
47
id de quo predicatur ab eo de quo non predicatur: sed hoc quod dif-
48
ferant substantialiter non est ex risibili: sed ex alio quod est ration-
49
ale. Differentia ergo que est magis propria est causa essentialis dif-
50
ferentie facientis aliud secundum placitum auctorum huius ar-
51
tis imponentium hoc nomen aliud. |76, 7|[ar. ed. Madkour] ¶ Nostra autem in-
52
tentio hic est considerare hanc differentiam tantum que est una ex
53
quinque et non alias: cuius certa descriptio est hec: quod est
54
universale simplex predicatum de specie: in quale quid est secundum essen〈-〉
55
tiam generis sui. ¶ Et hoc est quod predicatur de specie in quale
56
quid habet etiam multas descriptiones divulgatas: sicut hoc
57
quod dicitur quod differentia est qua differt a genere species: et etiam
58
qua abundat species a genere: et etiam qua differunt que con〈-〉
59
veniunt in genere: et que predicatur de pluribus differen-
60
tibus specie in quale quid. |76, 14|[ar. ed. Madkour] ¶ Debemus autem diligenter con-
61
siderare has descriptiones et certificare eas. Dicemus
62
ergo quod cum addiderint unicuique harum descriptionum
63
aliquid erit par: hec autem est ut dicatur substantialis: et hoc sub-
64
stantiale est id per quod differt substantialiter species a ge〈-〉
65
nere proprietas enim (quamvis per eam species differat) non
8vb
1
est talium substantiale. ¶ Similiter debet dici de eo quo differt species
2
a genere in sua essentia: et de hoc quod differunt substantialiter ea qua non
3
differunt genere: et de hoc quod predicatur essentialiter de pluri-
4
bus in quale quid est. ¶ Descriptiones vero tres pores[*]pores corrupt for pares
5
quamvis sint pares cum differentia: non tamen includunt id quod est in
6
differentia: ut genus eius: quo scilicet completur diffinitio quamvis sine eo
7
possit haberi significatio substantialis equalis: sicut si aliquis
8
diceret quod homo est rationale mortale: significaret enim natu〈-〉
9
ram hominis: et esset ei equalis: sed non perficeretur nisi nomina-
10
retur id quod est ei quasi genus quod est animal. Sed cur aut
11
quomodo est hoc postea dicetur in suo loco. ¶ Quod autem est quasi
12
genus differentie hoc est universale: debet ergo addi illi. |77, 6|[ar. ed. Madkour] ¶ In descriptione
13
vero iam nominatur universale cum dicitur predicari
14
de multis: predicari enim de multis est descri〈-〉
15
ptio universalis: ergo iam attribuitur ei descriptio aliqua que est quasi genus: quamvis non designetur ex no-
16
mine. ¶ Hoc autem quod dicitur de pluribus differentibus specie:
17
habet tres intellectus: unum quem non percipit qui vult perle〈-〉
18
gere hunc librum: quem postea ostendemus in suo loco.
19
¶ Ceteri vero duo proprie manifeste sunt quorum unus est:
20
ut natura differentie contineat predicatione plures species sine dubio
21
preter unam illam speciem a qua differtur. ¶ Alius vero est
22
quod natura differentie debet predicari quale quid est unumquodque multorum
23
differentium specie inter se: quasi dicatur ex ipsa: predicatur in quale
24
quod non de omnibus simul: sed de unoquoque eorum per se: veluti si diceretur
25
quod ensis est quo percutiuntur homines: non quod homines omnes illo percutian-
26
tur: sed quicumque. ¶ Hec autem expositio aliena est et non recta.
27
¶ Si autem possibile fuerit hoc intelligi ex ea nisi quod primum
28
intellecum est: tunc hec descriptio hoc modo intellecta erit
29
viciosa. natura enim differentie ex hoc quod est differentia non debet. (sicut tu scis.)
30
non esse propria unius speciei: hoc enim contingit: aliquando enim
31
accidit hoc aliquibus: accidit enim hoc accidens nature differentie: sed non universaliter
32
dicte differentie. Et propter hoc non est accidens commune omnibus differentiis: ita
33
ut hoc sit in descriptionibus sicut differentia in diffinitionibus: hoc ergo
34
viciosum est. ¶ Est autem quomodo in hoc quod dicitur predicari in qua-
35
le quid: hec autem differamus usque ad illum locum quo loqua-
36
mur de differentiis istorum quandoque. ¶ Quamvis si intellexerimus
37
descriptionem secundum nostra principia. et secundum hoc quod exposuimus
38
alias: perficietur descriptio: et erit descriptio multorum.
39
¶ Nos autem non perscrutamur hanc descriptionem in hoc
40
loco nisi secundum hoc quod intelligunt hi qui tractant de ea.
41
¶ Debet etiam sciri quod nulla differentia constiuit de speciebus quas
42
continet genus nisi una tantum. ¶ Deinde differentie duas habent
43
comparationes: unam ad id quod dividunt scilicet genus: et aliam
44
ad id in quod dividunt. Rationale etenim dividit animal in ho〈-〉
45
minem et constituit hominem: ergo est divisivum generis et consti〈-〉
46
tutivum speciei. Si autem genus fuerit generalissimum non ha-
47
bebit differentias nisi divisivas: si vero fuerit sub generalissimo |78, 9|[ar. ed. Madkour]
48
habebit differentias divisivas et constitutivas. Et differentie di〈-〉
49
visive constitutive: sunt que dividunt genus eius et consti-
50
tuunt speciem ex eo: genus enim cum dividitur differentiis generatur species
51
sub genere. Divisive vero sunt que dividunt istud et consti-
52
tuunt speciem sub eo. ¶ Constitutive vero generis non sunt
53
minus communes quam ipsum: sed eius divisive sunt minus communes
54
quam ipsum. ¶ Genus generalissimum habet differentias divisivas: sed
55
non constitutivas: species vero specialissima habet constitutivas:
56
sed non divisivas. ¶Nulla autem constitutiva est nisi di〈-〉
57
visiva. Divisivarum autem (secundum quod videtur) aliqua est non
58
constitutiva. hoc autem non est nisi in differentiis negativis si-
59
ve privatoriis que vere non sunt differentie. Cum enim dicimus quod
60
animal aliud est rationale aliud est irrationale. irrationale non
61
stabilivit speciem aliquam oppositam rationali: nisi forte
62
contingeret quod quicquid est irrationale esset una species sicut
63
id quod non dividitur in equalia sub numero est species una:
64
et est impar: aut si homo non erubesceret ponere ani-
65
mal irrationale genus brutorum et speciem animalis. ¶ Sed quam〈-〉
9ra
1
vis hoc aliquis faceret: adhuc tamen ostendemus quod irrationale
2
vere non est differentia: sed est quedam communitas. Similiter de omnibus pri-
3
vativis: privative enim comitantes sunt rerum: comparatio-
4
ne intentionum: quibus carent. Irrationale enim non intel-
5
ligitur nisi respectu rationalis. ¶ Species ergo habet inten-
6
tionem suam et differentiam suam que est aliquid existens in essen-
7
tia sua: et deinde consequitur ut non predicetur de alio.
8
¶ Aliquando autem cogimur nomen privatorium pone-
9
re pro intentione quam habet res in sua essentia cum non
10
fuerit eius nomen: propter hoc autem non oportet quod ne〈-〉
11
gatio hec sit proprium eius nomen: sed est nomen communicans
12
illam: quod transfertur ab eo cui inditum est ad hoc. ¶ Si autem
13
ex animalibus non esset preter hominem nisi hominibile: homini-
14
bile esset differentia eius. Deinde si esset hoc nomen et diceretur
15
irrationale et intelligeretur ex eo hominibile: tunc irrationale
16
dabit significationem differentie. |79, 11|[ar. ed. Madkour] ¶ Postquam autem irrationale
17
est quoddam communius quam differentia uniuscuiusque specierum ani〈-〉
18
malis: et non habet unum aliquod commune ponens affirmativum
19
pro quo posset poni irrationale: in quo conveniat signum
20
eius: nisi ex intentione privandi rationale. ¶ Privationes
21
vero ex hoc quod sunt privationes non sunt intentiones consti-
22
tutive rerum: sed sunt accidentes et comitantes respecti-
23
ve: postquam iam sunt essentie eorum: tunc irrationale non est ve-
24
re differentia in qua conveniunt bruta: et que sit constitutiva
25
eorum. ¶ Si autem aliquis voluerit ponere illud differentiam
26
et stabilire quod animal rationale prius est species: et postea ge-
27
nus: et ponere quod animal dividitur una divisione equali in
28
speciem specialissimam et in genus: simul faciet: et tunc
29
quod omnis differentia divisiva erit etiam constitutiva. ¶ Si
30
autem voluerit modum qui habetur verissime non erant
31
iste differentie: quomodo enim essent differentie: cum non consti〈-〉
32
tuant aliquam specierum: ¶ Differentie enim vere non
33
sunt nisi que sunt constitutive cum dividunt. |80, 1|[ar. ed. Madkour] ¶ De hoc
34
autem quod quidam putant: quod differentiarum quedam
35
sunt conferentes esse que dividuntur: et deinde expectant
36
donec alia veniat differentia et constituant simul: sicut rationale
37
quod fortassis putatur animal dividere: sed expectat ad
38
constituendam speciem: donec ei adiungatur mortale.
39
¶ Hec opinio falsa est. Differentia enim que non dividit et
40
provenit ex ea constitutio speciei non est necesse omni-
41
no. ut sit constituens speciem specialissimam. Inter-
42
est enim an dicamus quod speciem constituunt: aut dicamus
43
quod constituit speciem specialissimam. Rationale enim quamvis
44
constituat hominem qui est species specialissima: constituit
45
tamen rationale animal: quod est species animalis et genus hominis: si
46
esset verum quod dicitur scilicet quod rationale communius est quam homo: et quod
47
animal rationale predicatur de homine et de angelo non so-
48
la communione nominis: sed univoce. ¶ Hoc autem quod dicitur animal
49
rationale est dictum cuius iunctura habet intentionem intellecti-
50
vam que est minus quam animal: et non est differentia: sed differentia est pars
51
eius scilicet rationale: nec est proprium: ergo sine dubio est species eius.
52
Similter ostenditur quod sit genus hominis: sicut manifestavit au-
53
ctor ysagogarum alias. Rationale igitur iam constituit speciem ad
54
quam erat genus: cum ergo dividit constituit sine du-
55
bio. ¶ Constat autem de hoc quod una differentia non predi-
56
catur prima predicatione: nisi de una specie semper: nec
57
predicatur in quale quid de multis speciebus: nisi secunda-
58
rio et mediante aliquo. |80, 15|[ar. ed. Madkour] ¶ Dicemus autem nunc quod essen-
59
tia uniuscuiusque rei una est. ¶ Oportet ergo ut essentia
60
rei nec augeatur: nec minuatur. Si enim esse rei et essen〈-〉
61
tia esset idem quod est verum inter terminos antedicte
62
divisionis: sed quod est augmentatum est preter diminu-
63
tum: tunc augmentum est preter esse rei: Similiter si esse
64
eius esset id quod est diminutum. similiter si esset esse me-
65
diocre. Intentio autem communis tribus que non est una nu〈-〉
9rb
1
mero non est ipsa essentia rei que est una numero: non enim
2
potest dici quod augmentatum et diminutum conveniant
3
in una intentione que sit essentia. ergo essentia rei non recipit
4
magis nec minus. ¶ Si autem augeatur: constituitur eius es-
5
sentia: et ex eius augmento. tunc eius essentia est magis.
6
Si vero eius essentia non constituitur ex augmento sed ex dimi-
7
nutione: tunc eius essentia est minus: si vero ex nullo eo-
8
rum constituitur: tunc non est constituta ex augmento aut
9
diminutione: sed ex intentione communi. ¶ Et est ibi questio quam
10
prediximus: quamvis enim impossibile sit de his intentionibus
11
dici quod cum augetur radix habet esse quod augetur: sed cum auge-
12
tur distrahitur id quod prius habebat esse: in cuius destru-
13
ctione est destructio eius quod prius constituerat: et in eius
14
destructione est destructio eius quod prius erat constitutum.
15
¶ Similiter etiam de diminutione: radix enim non est ipsa ea-
16
dem in dispositione prima et secunda dispositione scilicet diminutione: tunc
17
manifestum est quod qua est magis propria non respicit magis et mi〈-〉
18
nus. |81, 12|[ar. ed. Madkour] ¶ Alias vero differentias: quia adveniunt post essentiam nihil
19
prohibet recipere magis et minus: sive sint separabiles: sicut
20
rubor et erubescentia et pallor ex timore: sive sint inse-
21
parabiles ut nigredo ethyopis. ¶ Et quamvis horum
22
alius sit subtilior: alius vero hebetior: non tamen virtus rationalis
23
recipit magis et minus: licet etiam aliquis esset qui omnino nihil intel-
24
ligeret sicut infans: hoc enim accidens non esset eius dif-
25
ferentia: eius enim differetia[*]differetia corrupt for differentia est quod in sua substantia est virtus: que quum nihil prohi-
26
buerit operabitur rationales operationes: et hec virtus est una.
27
¶ Sed aliquando accidit ei defectus instrumentorum: et ali-
28
quando duritia et inobedientia eorum: tamen variantur actio-
29
nes eius aliquando in tarditate et in destructione: et aliquando in
30
magis et minus. Intentio autem eius predicta est permanens
31
stabilis que est una natura eius: variantur actiones secundum diversi-
32
tatem patientium ab eo hos modos diversitatis: que
33
aliquando fiunt debiliores: aliquando fortiores: et hoc fit propter
34
naturam ex qua et in qua operatur: similiter cor et cerebrum sunt cen〈-〉
35
tra virtutis rationalis quibus perficitur eius potentia: ut actio in-
36
telligendi et cogitandi et huiusmodi: ex equalitate ergo et inequalita-
37
te sue complexionis pervenit diversitas harum operationum: ratio
38
enim est intellectualis: et quicquid est huiusmodi non est differentia consti-
39
tutiva hominis: sed sunt accidentia et proprietates: et perfectus non
40
est nisi in aptitudine que fit inter duas aptitudines.
41
aptitudinem agentis et aptitudinem patientis: sed hec
42
quam nunc habet agens non variatur. |82, 11|[ar. ed. Madkour] ¶ Debes autem scire quod
43
differentia que est una de quinque est sicut rationale quod predicatur de
44
specie absolute: rationalitas autem predicatur de specie denominati-
45
ve. ¶ Hec quinque sunt unum quoddam scilicet hoc nomen universale: cuius
46
forma nominis in illis omnibus est ut predicetur de omnibus suis
47
singularibus que conveniunt in eo: sic ut attribuat ei nomen
48
suum et diffinitionem suam: rationalitas non dat alicui nomen suum
49
vel diffinitionem suam: hoc autem si vocatur differentia: sit
50
differentia: sed alterius intentionis ab ea intentione de qua loquimur:
51
¶ Similiter intellige proprietatem et accidens: hec enim quinque debent pre-
52
dicari ad modum predicationis generis et speciei secundum hoc quod est
53
predicatio: quamvis non sit ita quo ad similitudinem in accidentalitate.
0
[1.14]
|83, 3|[ar. ed. Madkour]54
PRoprietas autem dicitur secundum logy-
55
cos duobus mo-
56
dis: uno modo quia dicitur de omni intentione
57
que est propria alicuius sive absolute si-
58
ve comparatione alicuius. alio modo quia dicitur de
59
aliquo quod est proprium alicuius speciei per se et non
60
alterius. Aliquando etiam proprium dicitur quod est speciei
61
omnis et semper. ¶ Proprium autem quod est hic unum de quinque
62
secundum logicos utputa id quod est medium ipsorum est
63
quod predicatur de individuis unius speciei in qua-
64
le quid non substantialiter: sive sit commune semper: sive
65
non. ¶ Quod enim est commune semper (sive sit species specialis
9va
1
sima: sive media) magis proprium est quam hoc. ¶ Si autem
2
hoc esset proprietas que esset una de quinque: tunc maior
3
esset divisio quam in quinque: sed quamvis hoc approprietur
4
speciei: alii tamen preter hoc convenientius est nomen proprii: et
5
alia intentio est magis propria quam illa: possibile est aute[*]aute corrupt for autem ut
6
omne accidens quod est proprium cuilibet universali dicatur proprium: si-
7
ve illud universale sit genus generalissimum: sive genus subal-
8
ternum: sive species specialissima. ¶ Usus autem fuit proprium
9
accipi id quod est proprium speciei et constituens differentiam. Et proprie-
10
tas que est una de quinque est id quod predicatur de indivi-
11
duis alicuius speciei tantum et non de aliis: sive sit commune illis omni-
12
bus: sive non sit commune omnibus: sive species sit media: sive spe〈-〉
13
cialissima. |84, 5|[ar. ed. Madkour] ¶ Quidam autem voluerunt omnia alia preter pro-
14
prium ponere inter accidentia communia: ita ut si non sit nisi
15
unius speciei tantum: sed non omni: aut alicui eius parti et sit
16
possibile illam partem illud non habere: sit hoc accidens commune: ita
17
ut accidens sit unius speciei et omnis et semper: et sit hoc proprie-
18
tas vel non sit ita: sed sit multarum specierum vel unius: sed
19
non eo modo quo diximus et sit accidens commune. ¶ Sed
20
hec dictio est viciosa non significans rem vel communitatem
21
eius et proprietatem eius et unitatem eius: sed secundum aliud:
22
nomen enim accidentis communis ponunt opponi proprio:
23
postquam autem non contingit appellare proprium: nisi secundum hoc
24
quod est unius speciei: ergo tunc commune non convenit dici nisi quia
25
est unius speciei: ergo quum dicimus hoc nomen proprium
26
non contingit ut posuimus id quod est magis proprium de
27
tribus modis significare intentionem que est una de
28
quinque. ¶ Que acceptio communior facit proprietates di-
29
vidi in quatuor scilicet in proprietatem que convenit alicui
30
speciei: sed non soli ut bipes comparatione equi: et in
31
eam que est dignior scilicet in eam que contingit omni spe-
32
ciei: et in eam que convenit soli speciei: sed vel cuique vel
33
non omni: ut navigatio agricultura homini: et in eam
34
que convenit omni et semper ut risibile vel bipes: naturaliter au-
35
tem animo semper ut iuventus homini. ¶ Proprietas
36
autem que dignior est esse una de quinque est illa quam
37
diximus: que enim convenientior est esse proprietas est co-
38
mmunicans semper et conveniens speciei et omni et semper.
39
¶ Hoc autem quod dicimus quod sic et sic semper est proprie-
40
tas vera que appropriatur species et non est una de di-
41
visione quinque: nam contradicit ad hoc quod dicimus scilicet quia
42
id quod est de divisione quinque: quia vero proprietas secundum hec:
43
non quod ipsa sit vera proprietas quam conveniat esse pro-
44
prium speciei. ¶ Debes autem scire quod proprietas que
45
est una de quinque est risibile non risibilitas: et naviga〈-〉
46
bile non navigabilitas et alia huiusmodi: sicut diximus in dif-
47
ferentia: aliquando tamen concedimus in verbis et accipi-
48
mus risibilitatem loco risibilis. |85, 7|[ar. ed. Madkour] ¶ Accidens vero commune
49
est id quod est predicabile de pluribus differentibus specie
50
non substantialiter ut album non ut albedo. ¶ Non est
51
autem hoc accidens illud quod est oppositum substantie. sicut mul〈-〉
52
ti putant: ipsum enim non predicatur de suo subiecto sic ut sit
53
ipsum: sed denominatur ab eo nomen: |85, 11|[ar. ed. Madkour] hec autem quinque predican-
54
tur uno modo: sicut iam sepe diximus. ¶ Accidens autem
55
commune quod est hic: est sicut album: et sicut unum: et alia huiusmodi.
56
dicitur enim socrates est albus id est socrates est aliquid et al〈-〉
57
bedo: res autem habens albedinem est id quod predicatur
58
de socrate predicatione vera: sed res habens albedinem non
59
est accidens eo modo quo est oppositum substantie: sed
60
est consequens accidens secundum hanc intentionem: propter hoc etiam
61
quum dicimus quod corpus aut est creatum aut est eternum:
62
eternum aut creatum: nec est genus: nec differentia: nec proprium:
63
nec species corporis: sed est de collectione predicabilium hoc modo.
64
Creatum autem non est accidens secundum hanc intentionem. Si enim ita esset
65
tunc accidens predicaretur de corpore non denominatione: et
9vb
1
sic corpus esset accidens. ¶ Accidens autem intelligitur hic pro ac-
2
cidentali: quamvis non sit accidens secundum veram intentionem.
3
Accidentale autem aliud est proprium aliud commune: accidentale autem
4
est oppositum substantiali et essentiali: accidens vero oppositum est
5
substantie. Essentiale vero aliquando est accidens: ut genus acci-
6
dentis sicut color albedini: aliquando est substantia: accidentale si-
7
milter aliquando est accidens: aliquando est substantia: |86, 4|[ar. ed. Madkour] hic autem accidens
8
non intelligitur nisi accidentale: quamvis nondum ostendimus
9
dispositionem accidentis quod est oppositum substantie. ¶ Et
10
hoc est quod primum non consideravit qui proposuit assi-
11
gnationem quinque horum ante logycam. ¶ Deinde accidens
12
commune habet descriptiones divulgatas: sicut hec que dicit
13
quod accidens est quod adest et abest preter subiecti corruptio-
14
nem: et sicut quod dicitur quod accidens est quod potest idem
15
habere et non habere: et quod est: nec genus: nec species:
16
nec differentia: nec proprium: semper autem in subiecto
17
subsistens. |86, 10|[ar. ed. Madkour] ¶ Consideremus ergo huiusmodi descriptiones
18
divulgatas: prima autem multis modis viciosa est. Tunc
19
quia non nominatur in ea intentio que est ei quasi genus.
20
Iam autem innuimus simile huic in aliquibus diffinitionibus
21
differentie. ¶ Tum quia si intelligitur ex adesse et abesse fieri et
22
destrui: tunc accidentia communia inseparabilia non sunt ita.
23
Isti autem concedunt quod accidens commune aliud est se-
24
parabile aliud inseparabile. ¶ Si hoc autem intelligitur ex
25
hoc quod est inesse esse in opinione in utroque: tunc iam datur
26
nomen quod secundum eos est tantum voce commune. hoc enim quod hoc
27
nomine (adesse) dicitur inesse: et ab opinione: dicitur equivoce
28
secundum vocis participationem tantum: sed hoc est de his que
29
iam prohibita sunt: sicut postea manifestabitur hoc.
30
|86, 18|[ar. ed. Madkour]¶ Post hec autem accidentalia que non sunt essentia-
31
lia: quedam sunt quibus remotis in opinione impossi-
32
bile est remanere id quod est: non corruptum: sicut iam
33
ostendimus in predictis: et quedam post que non est impos-
34
sibile in opinione remanere: non corruptum. De his
35
autem omnibus non fit mentio in hac descriptione: que omnia
36
inveniuntur in secunda descriptione: multa enim ex ac-
37
cidentibus sunt semper permanentia: semper autem perma-
38
nens non est possibile non esse: nisi in opinione tantum: ipse autem
39
non nominavit opinionem. Si autem nominaret sequeretur quod
40
diximus. ¶ In descriptione autem per negationem tertia
41
singularia accidentium conveniunt. ¶ Si autem addiderint
42
ei quod est universale huiusmodi appropriabitur accidenti communi. Auctor autem
43
huius artis addidit ei quod est in subiecto subsistens: hoc autem
44
non addidit: nisi quia putavit ex hoc accidens quod est hic unum
45
de quinque esse accidens quod est oppositum substantie. ¶ Iam autem dicitur quod
46
utilitas huius additionis non est: nisi ut distinguatur inter il-
47
lud et nomen quod nihil significat: sicut est dubium. ¶ Sed est fabu〈-〉
48
losum. Ipse enim ex hoc quod dixit non esse genus non intellexit: nisi no〈-〉
49
men quod significat intentionem universalem que nec est intentio generis: nec
50
speciei: nec differentie: nec proprii. Ergo in hoc non convenit cum eo verbum non si-
51
gnificans: hoc enim secundum quod auditur non diffinit accidens: ita ut cum dicitur:
52
quod non est genus. nec species: nec differentia nec proprium: conveniat cum
53
eo in hoc aliud nomen quod nihil significat: unde oporteat apponi
54
differentiam: que est inter hoc et illud: si enim hec dictio non significat: nisi secundum quod
55
auditur: conveniunt in ea alia nomina audita que sunt significantia: nec
56
sunt genus: nec species: nec differentia: nec proprium.
57
¶ Expleta est pars prima libri collectionis prime: et deo
58
cui nihil est simile sint gratie infinite.
0
[secunda pars]
0
[2.1]
|91, 6|[ar. ed. Madkour]59
COgnitio eius quod di-
60
ctum est de
61
divisione horum quinque sufficit partis ad
62
agendum de communitatibus et differentiis
63
que sunt inter hec quinque. ¶ Usus au〈-〉
64
tem fuit in libris introductionum age-
65
re de his. Faciemus ergo sicut et illi considerantes dixerunt: et in
10ra
1
cipiemus a communitatibus dicentes quod communitas in qua con〈-〉
2
veniunt hec quinque: est hec scilicet quod nulla sint scilicet predicabi-
3
lia de pluribus: |91, 12|[ar. ed. Madkour] sed omnia conveniant in alio videlicet quia quic-
4
quid predicatur de predicato eorum ut de subiecto:
5
illud idem predicatur de subiecto eorum. Natura enim
6
generis generalissimi predicatur de omni eo de quo predi-
7
catur genus subalternum: similiter genus differentie et differentia
8
differentie: similiter id quod predicatur de proprio et accidente: colo〈-〉
9
ratum enim quod est genus albi predicatur de socrate al-
10
bo. Similiter visibile quod est accidens albo predicatur de
11
socrate albo: quoniam predicatur de eius accidente communi: dicitur enim
12
omne album visibile. Similiter autem mutatio que est ge-
13
nus risibilis: omina enim hec predicantur univoce: etenim
14
de quo predicantur attribuunt nomen suum et diffini-
15
tionem. ¶ Genus autem et differentia conveniunt in
16
vulgato: |92, 1|[ar. ed. Madkour] natura enim generis debet predicari de speciebus:
17
sed si non fuerit necesse: non tamen erit impossibile: similiter
18
non est impossibile naturam differentie predicari de pluribus
19
speciebus: sed est quoddam contrarium huic quod iam expe-
20
divimus in predictis. ¶ Exemplum autem huius posue-
21
runt rationale quod contineat multas species: et tu nosti quid
22
sit in hoc: quare sicut nosti non bene fecerunt: in ponendo
23
hoc exemplum rationale: quamvis enim contineat plures species:
24
non tamen ille species propinque sunt illius: sed sunt spe-
25
cies unius speciei quam constituit rationale quum adiun-
26
gitur animali. ¶ Si autem nolunt hoc dicere de speciebus pro-
27
pinquis: sed de speciebus quibuscumque: tunc oportet ut non
28
obliviscantur huius cum assignant communitatem inter ge-
29
nus et speciem: aliqua enim specierum est que continet plu〈-〉
30
res species. Ipsi vero non ponunt huiusmodi communitatem esse inter
31
genus et speciem. ¶ Communitas autem secunda divulgata est hec
32
quod genus et differentia conveniunt in hoc quod quicquid predicatur de
33
istis in quid predicatur etiam de illis speciebus que contine-
34
ntur sub ipsis. Tu autem nosti quod hec communitas non est propria
35
generis et differentie: sed est communis etiam aliis. Si autem dicitur quod id
36
quod predicatur de illis in quid predicatur etiam (de his speciebus
37
que continentur sub illis) in quid: hoc ostendit manifeste
38
quod dictum est: et tamen si diceretur verum esset: si intelligatur
39
predicari in quid aliud quam predicatur ad interrogationem
40
per quid sicut in proximo ostendemus. |92, 17|[ar. ed. Madkour] ¶ Communio ve-
41
ro tertia divulgata est hec: quod destructio eorum causa est de-
42
structionis specierum que continent secundum idem tempus. Destru〈-〉
43
cta enim animalitate et rationalitate destruitur homo et equus et cetera.
44
Hec autem communitas consequens est ad aliam communitatem que
45
est radix: hoc est: quia unumquodque eorum pars est speciei et con〈-〉
46
tinens ipsam: hec ergo est radix et illa est ramus: et hec est
47
propria communitas inter genus et differentiam: que non invenitur in
48
aliis. ¶ Proprietatu[*]Proprietatu corrupt for Proprietatum vero quibus differt genus ab aliis pri-
49
ma divulgata hec est: quia genus predicatur de pluribus quam
50
differentia et species et proprium et accidens: sed hoc quod predicatur de
51
pluribus quam species differentia et proprium manifestum est: proprietas
52
enim propria est unius speciei tantum similiter et differentia. ¶ De acci〈-〉
53
dente autem non ita patet per se: an debeat esse minus genere:
54
proprietas enim decet predicamentorum de quibus postea lo-
55
quemur sunt accidentia communia speciebus eorum: et non sunt in-
56
feriores generibus in sua comitate. Est autem quedam ex il-
57
lis communior et maior sicut hec quod substantia ita est quod non recipit
58
magis et minus: hec enim communior est quam substantia. ¶ Si autem quis
59
dixerit quod hec negatio est que non continet intentionem ali-
60
quam: possumus invenire communicantia et accidentia que sunt
61
communiora unoquoque predicamentorum: sicut est unum et ens: et
62
sicut incipere vel fieri. |93, 12|[ar. ed. Madkour] ¶ Differentia autem secunda que assignatur inter
63
genus et differentiam hec est: quod genus continet differentiam in potentia. Cum enim
64
consideraveris naturam subiectam generalitati differentiam esse non est
65
necesse: nec impossibile: sed eius esse est possibile: cuius possibilitas est pos-
10rb
1
sibilitas que non est equalis nature generis: sed in natura generis
2
remanat ei oppositum: et possibilitas alterius differentie: et hec est intentio
3
continentie: continens enim debet adequari toti rei: et superexcedere
4
partem. |93, 17|[ar. ed. Madkour] ¶ Differentia vero tertia est quod genus prius est differentia: ge-
5
neris enim aliquando invenitur differentia designata: aliquando vero differentia
6
non habet esse nisi in genere: et propter hoc destructa non de-
7
struit naturam generis. ¶ In his autem duabus differentiis
8
est quedam dubietas: quod quedam differentiarum est extra generis na-
9
turam: sicut divisio in equalia que est differentia paris: sicut putatur est
10
extra numerum. ¶ Responsio autem ad hoc postea manifestabitur
11
alias. |94, 4|[ar. ed. Madkour] ¶ Quarta autem differentia est: quod differentia predicatur in quale quid:
12
genus vero in quid. ¶ Sed hoc solum dictum non ponit differentiam:
13
duobus enim attribuere duas proprietates diversas non est
14
hoc signare differentiam que est inter ea: si quis enim diceret quod dif-
15
ferentia inter platonem et socratem est quod hec est sensibilis: ille
16
rationalis: et hec est nauta: ille vero artifex: non sufficit hoc ad
17
differendum. Due enim proprietates que sunt diverse in intel-
18
lectu fortassis eidem convenire possunt: nec est longe quin plato
19
sit sensibilis. Unde quamvis intellectus huiusmodi diversus sit ab
20
hoc quod socrates est rationalis: non tamen iccirco oportet ut pla-
21
to differat ab eo: non enim impossibile est quod unusquisque eorum
22
cum hoc quod est sensibilis sit etiam rationalis: proprietates enim
23
possibiles in intellectu: aliquando conveniunt in aliquo
24
habente proprietatem: sicut nauta et artifex: sed debet inter
25
illas vis esse negationis: ita ut sensibile comitetur non
26
esse rationale: et rationale non esse sensibile. |94, 15|[ar. ed. Madkour] ¶ Deinde hoc quod
27
genus predicatur in quid non prohibet predicari in quale
28
quid secundum principia istorum: nec secundum eos est hic vis nega-
29
tionis: per id enim quod constituit esse rei non est impossibile rem
30
differre ab eo quod non habet illud esse: ita ut et secundum hoc quo in
31
eo convenitur predicetur in quid: et secundum hoc et per illud quo di-
32
stinguitur predicetur in quale quid. Unde non est impossi〈-〉
33
bile genus alicuius esse differentiam etiam: duobus respectibus:
34
si differentia que queritur fuerit hec. Non autem pervenit im-
35
possibile ex hoc quod genus alicuius sit eius differentia: seu quod
36
differentia alicuius sit genus alterius: hoc non est impossibile
37
secundum quod intelligo: sicut sensibile quod est genus aliquo
38
modo audientis et videntis et est differentia aliter. ¶ Si quis autem dixe〈-〉
39
rit quod unum aliquid aliquando est genus et differentia alicuius: sed quamvis
40
sit genus et differentia alicuius: tamen respectus quo est genus
41
est respectus quo est differentia: et dixerit nos non velle ni-
42
si ostendere differentiam que est inter duos respectus: quo-
43
rum unus vocatur generalitas: et alius differentialitas: non
44
adversabimur ei: nec contendemus cum eo de appella-
45
tione: alius est enim hic ab eo cum quo nobis sermo est:
46
noster enim sermo cum eo est qui dicit quod nomen generis et
47
differentie significat duas naturas diversas: ita ut nihil unum
48
sit appropriatum duabus naturis secundum unum subiectum: sed po〈-〉
49
nit unam duarum naturarum competentem uni duarum predi〈-〉
50
cationum: et alteram alii predicationi. ¶ Modus autem
51
secundum quem processimus in ostendendo id quod est predicabile
52
in quid et predicabile in quale quid ostendet tibi quod predicabile
53
in quid non est predicabile in quale quid. hec ergo diffinitio non est eo modo
54
stabilis. ¶ Potest autem aliquis dicere nobis: vos iam sepe
55
aperte dixistis quod differentia aliquando predicatur in quid: et precipue in libro
56
demonstrationis. ¶ Contra quem dicemus quantum interest inter
57
hoc quod dicimus aliquid predicari in quid. Et aliquid predicari quasi in
58
quid: sicut interest inter hoc quod dicimus esse. et hoc quod dicimus conti-
59
neri in esse. ¶ Predicabile enim quasi in quid est omne id quod con〈-〉
60
tinetur in intentione facta de esse: et illud solum non significat
61
esse. ¶ Predicabile in quid est id solum quod respondetur
62
ad quid. |96, 4|[ar. ed. Madkour] Differentia vero continetur in esse et quasi in quid:
63
quoniam est pars eius quod respondetur ad quid:
64
sed in quibusdam et non in aliis: genus vero sem-
65
per significat quid est: semper enim monstrat prin-
10va
1
cipium rei essentie. ¶ Differentie vero fortassis sunt
2
comparationes et relationes ad actiones et passiones et ad
3
alia: et propter hoc ponit genus convenientius istis respon-
4
sioni ad quid. ¶ In quibus verbis duplex est error:
5
unus quod differentie que sunt huiusmodi non sunt constitutive: sed co-
6
mitantes. Alius quia cum alquid differt ab alio: oportet ut illud
7
habeat differentiam illam tantum et non aliud. Si autem differentia po-
8
nitur solo verbo uno maiore et meliore parte verbi: ut
9
verbi gratia. dicat genus esse convenientius responderi
10
ad quid quam differentia: tunc diversitas non erit secundum hoc: sed secundum
11
aptitudinem que est in uno eorum et non in altero. Si
12
autem hoc fecerint erit hic deviatio a certitudine de-
13
monstrandi ad aliud aliquid relativum accidentale. Si autem
14
hoc non fecerint erit inter genus et aliquas illarum dif-
15
ferentia in diffinitione. |96, 19|[ar. ed. Madkour] ¶ Differentia autem que est post hanc est
16
hec: quod de generibus species non habent nisi unum.
17
¶ In hoc autem dicto absolute error est: nam si accipitur
18
modo qualicumque genus non propinquum et continuum
19
tantum: inveniuntur etiam uni speciei genera multa: gene-
20
ra enim diversa communitate aliquando sunt multa unius.
21
¶ Sed non omnia sunt vere genera illius: quia quedam illo〈-〉
22
rum sunt genera generis sui. Similiter aliquando inveniuntur
23
differentie multe diverse in ordine: sed vere non sunt differen-
24
tie alicuius: nam quedam earum sunt differentie sui gene〈-〉
25
ris. ¶ Sicut exemplum quod posuerunt scilicet rationale non est
26
propinqua differentia hominis: secundum quod ordinaverunt divisionem
27
suam: sed est differentia sui generis: et secundum hanc sententiam non est eius
28
differentia propinqua nisi mortale. ¶ Hoc autem secundum exemplum
29
eorum unum est. sicut enim genus propinquum quod non est ge〈-〉
30
neralissimum (secundum eius exemplum) est unum: ita et differentia pro-
31
pinqua (que non est differentia generis) secundum eorum exemplum est
32
una quod est mortale. Sed in his locis possunt inverniri alia
33
exempla: sicut sensibile et mortale. voluntate autem sunt
34
secundum quod videtur due differentie propinque: animalis ergo genus pro-
35
pinquum non est nisi unum: et differentie propinque ali-
36
quando sunt plures quam una. ¶ Item est hic alius error:
37
scilicet quia plura sunt genera: quorum alia continentur in aliis:
38
donec ultimum habeatur unum genus: plures autem differentie
39
segregate sunt: nec continentur alie in aliis: sed sufficere
40
verbis in hoc alterius est doctrine. |97, 15|[ar. ed. Madkour] ¶ Differentia vero que
41
est post hanc: hec est: quod genus est sicut materia: differentia vero si-
42
cut forma. ¶ Plenior autem sensus huius est ut dicatur
43
quod idem est: sicut materia et non materia: materia enim non predicatur de
44
compositio quod compositum sit ipsa: genus vero predicatur
45
de specie: ita quod species est ipsum: materia etiam subiectis duabus for-
46
mis diversis non comparatur ad utrasque: nisi in duobus
47
temporibus: genus vero continet utrasque differentias oppositas in
48
eodem tempore. ¶ Sunt autem hic alie differentie: que nunc diffe〈-〉
49
runtur alias dicende: quandoquidem genus non est materia: nec
50
differentia est forma: sed est sicut materia: eo quod natura eius in intellectum
51
est recipiens differentiam cui quum advenit differentia fit ipsum ali-
52
quid existens in actu: qualis est dispositio materie et forme. ¶ Quoniam
53
autem est genus differentie sicut est materia forme: et differentia est
54
generi sicut forma materie patet.
0
[2.2]
|98, 5|[ar. ed. Madkour]55
PRima divulgata inter genus et
56
speciem est communitas quam ha〈-〉
57
bebat cum differentia: quoniam utraque priora sunt
58
eis de quibus predicantur scilicet eis quorum sunt ge-
59
nus et species. ¶ Secunda est communitas generalis:
60
scilicet unumquodque eorum est universale: et qui
61
hanc communitatem assignant indicant quod
62
hec communitas est generalis quam iterum repetit. Si autem
63
hic aliter voluit accipi universale: tunc debet intelli-
64
gi preter universale absolutum scilicet quod est commune esse suorum
65
singularium. |98, 12|[ar. ed. Madkour] ¶ Prima quorum differentia est illa quam
10vb
1
habebat cum differentia scilicet quia species continetur sub gene-
2
re: genus autem non continetur sub specie. ¶ Item alia
3
differentia in qua est sensus idem est: quia natura generis est
4
prior natura speciei: et hoc quia posita natura generis non
5
ponit naturam speciei: sed destructa destruit naturam speciei: de-
6
structa vero natura speciei non destruit naturam generis: sed po-
7
sita ponit. ¶ Item alia differentia affinis istis est: quia genus pre-
8
dicatur de specie univoce et universaliter: species vero non predi-
9
catur de natura generis universaliter. ¶ Sed hec differen-
10
tia includitur in differentia continendi et non continendi: nec
11
est de differentiis que sunt in vi negandi et affirman〈-〉
12
di principaliter: hoc enim esset si diceretur quod genus predica-
13
tur de specie univoce et universaliter: et deinde hec proprie-
14
tas removeretur a specie: hec autem non negatur a specie secundum
15
hunc modum: sed aliter: sed quia non predicatur de ge-
16
nere univoce et universaliter: hoc autem negatum non est
17
illud affirmatum. forma vero huius differentie hec est: quod species
18
non est pars generis in eo quod habet genus erga speciem. |99, 8|[ar. ed. Madkour]
19
¶ Item alia differentia est quod unumquodque generis et
20
speciei excedit alterum eo modo quo alterum non excedit
21
alterum: genus enim excedit speciem unversalitate: con〈-〉
22
tinet autem multa alia subiecta preter subiecta speciei.
23
Species vero excedit genus in intentione: continet enim
24
in se intentionem gneris et insuper intentionem differentie: si-
25
cut enim animal continet sub sua universalitate hominem et
26
quod non est homo: ut quod est preter humanitatem. Si-
27
militer homo continet in sua intentione animalitatem et aliam
28
intentionem ultra animalitatem scilicet rationalitatem. |99, 14|[ar. ed. Madkour] ¶ Item
29
alia differentia quasi exorta ab illa est quod inter species non est
30
genus generalissimum: nec inter genera est specialissimum:
31
quamvis in unoquoque sit medium. ¶ Genus vero et proprium
32
conveniunt in hoc quod predicantur de specie et consequuntur ad
33
eam: quoniam posita specie ponitur proprium. hec autem conve-
34
nientia aliquando est cum alio preter proprium: convenit
35
enim in hoc cum proprio communi. ¶ Item alia communitas est quod natura gene〈-〉
36
ris predicatur de speciebus sub se contentis equaliter: species enim
37
animalis equaliter sunt animalia: nec recipiunt magis et mi-
38
nus. Similiter etiam proprium ut risibile de singulis hominum.
39
¶ Hec autem communitas si designaretur in communitate que est
40
inter genus et speciem et differentiam melius esset: sed ibi pre-
41
termissum ponit hic. ¶ Quamvis non conveniat omni
42
proprio. Verecundia enim in effectu propria est homini que
43
non est equaliter in illis. Similiter multa alia in aliis. ¶ Quam
44
autem rationem proposuit hic homo: vel quam inductionem ad
45
demonstrandum quod proprium est ita considera: nec posuit nisi
46
unum exemplum de hoc: qui modus demonstrationis non est do〈-〉
47
ctrinalis in declarando id quod non est per se notum. |100, 9|[ar. ed. Madkour] ¶ Hoc
48
tamen certe verum est in aliquibus propriis non in omnibus que sunt pro-
49
pria aptantia et continentia formas: et que habent species omnes et sem-
50
per. Propria vero substantialia que consequuntur materias plurium
51
recipiunt magis et minus. ¶ Sed qui hoc dixit: quasi obli-
52
tus huius: in sequentibus contrarium ponit eius: cum assignat
53
proprium eius modi cui non convenit hec differentia sicut postea
54
scies. |100, 14|[ar. ed. Madkour] ¶ Iterum est alia communitas scilicet quod unumquodque eorum predi-
55
catur de suis inferioribus univoce et nomine et diffi-
56
nitione: et etiam posset dici de aliis preter ipsa. Quisquis
57
autem audierit hec et intellexerit et connexerit: debebit
58
non oblivisci eius quod dicitur in libro cathegoriarum:
59
cum putatur quod predicatum univoce est substantia-
60
le tantum. ¶ Prima autem differentia hec est quod genus prius est essen-
61
tialiter: proprium vero posterius: proprium enim non fit nisi
62
cum sit species: et provenit aut ex materia: sicut latitudo unguium
63
vel aliud huiusmodi: aut ex forma sicut perceptibi-
64
le doctrine: aut ex utroque ut risibile. |101, 3|[ar. ed. Madkour] ¶ Secunda vero
65
differentia est quod genus continet multas species: proprium ve
11ra
1
ro non nisi unam certam. ¶ Tertia differentia est quod genus pre-
2
dicatur de unaquaque specie universaliter et non convertitur: non enim dicitur
3
quod omne animal est homo: sicut dicitur quod omnis homo est animal: proprium
4
vero convertitur: omnis enim homo aptus natus est ridere: et om〈-〉
5
ne aptum ad ridendum est homo: hec autem differentia est inter ge〈-〉
6
nus et proprium commune substantiale. ¶ Post hanc autem sequitur alia
7
differentia que continetur in ea scilicet quod quamvis proprium habeat speciem: et semper
8
sicut habet genus: non tamen habet illud alia species: sicut habet genus. |101, 12|[ar. ed. Madkour]
9
¶ Item alia differentia que elicitur ex prima scilicet quod ex genere destru〈-〉
10
cto destruitur proprium: sed non convertitur. ¶ Si quis autem
11
voluerit accipere hanc differentiam preter differentiam que est secundum prius
12
et posterius non deerit ei ratio: sed erit ei laboriosum.
13
¶ Genus vero et accidens conveniunt in hoc quod unumquodque
14
eorum predicatur de pluribus. ¶ Sed hec communicatio est genera-
15
lis: quod si saltem diceret pluribus differentibus specie assignaret
16
communitatem propriam inter genus et accidens tantum: licet non assigna〈-〉
17
ret aliam communitatem. ¶ Prima vero differentia est quod genus prius est
18
specie: sicut iam nosti: species vero prior est eo quod ei accidit. Si
19
enim quod ei accidit provenit ab eius specialitate: tunc specialitas
20
iam constituta est ex differentia: et deinde accidit ei quicquid acci〈-〉
21
dit quod iam aperte exposuimus. Si ergo fuerit de accidenti-
22
bus extrinsecus: species prius erit iam facta subiectum et apta
23
ad recipiendum ipsum accidens extrinsecus. hec autem differentia est
24
etiam inter genus et proprium. |102, 4|[ar. ed. Madkour] ¶ Item alia differentia est scilicet quod ea
25
que sunt sub genere conveniunt in eo equaliter: que vero sunt
26
sub accidente non conveniunt in eo equaliter. ¶ Hec autem
27
assignatio deformata est: ostendimus enim differentiam que est
28
inter subiecta eorum: et est iterum opus ostendere differentiam inter ipsa.
29
¶ Convenientius autem esset dicere quod genus non predica-
30
tur de suis inferioribus nisi causaliter: accidens vero equali〈-〉
31
ter: et esset differentia cognita in prima assignatione: deberet enim
32
dicere quod accidentia aliquando predicantur inequaliter: vel si non
33
quod omnia accidentia predicentur inequaliter: sicut quadrangulus et trian〈-〉
34
gulus et similia: cuius lectio facit opinari quod omne accidens
35
predicetur inequaliter. ¶ Considera ergo ex hoc quod postquam acci-
36
dentium aliqua possunt predicari inequaliter: quis prohibebit etiam hoc
37
fieri in propriis. ¶ Et fortassis propter hoc quod accidens est com〈-〉
38
munius: proprium vero par: attribuitur isti quod non attribui〈-〉
39
tur illi. |102, 15|[ar. ed. Madkour] ¶ Post hanc vero sequitur differentia scilicet quod accidentia existunt
40
in individuis principaliter: genera vero et species sunt priora in-
41
dividuis. ¶ Hec quoque differentia obliqua est et involuta: deberet
42
enim dicere quod accidentia sunt in individuis principaliter: genera
43
vero et species non sunt in individuis principaliter: aut dicere
44
quod genera sunt priora speciebus: accidentia autem non. Quis enim
45
prohibet quando aliquid sit primum: ut habeat esse principaliter:
46
¶ Item alia differentia est quod accidentia predicantur de indivi-
47
duis nullo mediante in quo conveniant: ut est species: genus
48
vero fortassis non ita predicatur. nomen autem speciei non erat
49
ei necesse. Ipse enim non intendebat differentiam assignare nisi
50
inter genus et accidens. ¶ Post hanc autem est differentia quod genera
51
predicantur in quid est: accidentia vero non. Hec etiam differentia est in-
52
ter genus et proprium quam illic pretermisit.
0
[2.3]
53
|103, 10|[ar. ed. Madkour]¶ Differentia autem et species conveniunt in hoc quod predicantur de
54
sub se contentis equaliter: et in hoc quod sunt substantialia: sed hec con〈-〉
55
venientia est inter genus et differentia quam ibi pretermisit.
56
¶ Differunt autem in hoc quod species predicatur in quid: differentia vero in
57
quale quid. homo enim quamvis congrue respondeatur ad quale ex ani〈-〉
58
malibus: hoc tamen non habet principaliter: nec ex seipso: sed causa
59
rationalis quod iam dudum pertractatum est. ¶ Diffe-
60
rentia secunda est. quod species non predicatur nisi de pluribus dif-
61
ferentibus numero tantum: differentia vero plurimum: aut frequen-
62
tius predicatur de pluribus differentibus specie. ¶ Que discre〈-〉
63
pantia est inter differentiam et speciem specialissimam: non inter differentiam et speciem abso〈-〉
64
lute. |104, 1|[ar. ed. Madkour] ¶ Tertia vero discrepantia est quod differentia est prior specie: et posuit exemplum
65
huius secundum destructionem dicens quod rationale sublatum re-
11rb
1
movet hominem: sed non removetur sublato homine: angelus
2
enim rationalis. ¶ Nec posuit differentiam et speciem que sunt
3
simul: sed accepit differentiam generis hominis et comparavit homini. Sed si
4
aliquis diceret quod species est prior differentia que est rationale: esset
5
devius a veritate. ¶ Similiter si hic poneret differentiam et speciem
6
que sunt equales: differentia est prior specie secundum hoc quod est cau-
7
sa eius: propter quam debet habere esse: cuius comparatio ad speciem est
8
sicut comparatio forme ad compositum. |104, 9|[ar. ed. Madkour] ¶ Item assignavit
9
aliam differentiam dicens quod due differentie aliquando conveniunt ad
10
constituendam unam speciem: sed due species non conveniunt
11
ad constituendam tertiam speciem: et posuit exemplum duarum
12
differentiarum rationalis et mortalis. Constat autem has non esse equa〈-〉
13
les in ordine: sicut iam exposuimus. ¶ Hec autem di-
14
screpantia dicitur ex uno duorum respectuum scilicet aut ut quum
15
ponantur due differentie ad modum dictum scilicet sensibilis et mobilis
16
voluntate: aut ut dicatur quod due differentie diverse in ordine
17
quum conveniunt ex earum conventu cum eo cum quo conveniunt
18
provenit alia species diversa ab unaquaque illarum. Due vero spe〈-〉
19
cies diverse in ordine non conveniunt: ut ex eis proveniat
20
species alia preter unamquamque illarum. communior enim ex illis est pars
21
minus communis: comitatum vero non est aliquod conflatum ex ea-
22
rum concursu: sed id quod est ex una earum: due vero species
23
diverse que non sunt diverse in ordine non conveniunt
24
ullo modo. ¶ Potest autem aliquis dicere quod rationale et
25
mortale sunt in se due species aliquarum rerum: quamvis non sint
26
due species hominis: convenienter vero fecerunt speciem.
27
¶ Similiter multe nature diverse specie cum conveniunt provenit ex
28
earum conventum tertia species: sicut ex dualitatis: et ternali〈-〉
29
tatis conventu fit quinarietas: que est species tertia ab illis.
30
¶ Ad hoc respondemus quoniam intentio considerandi huiusmodi discrepan〈-〉
31
tiam alia est ab hac nostra: etenim intentio est hec de aliis que
32
predicantur de aliis quibus sunt communia. Cum autem fuerint differentie
33
ut rationale mortale que predicatur[*]predicatur corrupt for predicantur de aliquibus subiectis: et cum ve〈-〉
34
nerint faciant quoddam tertium quod erit unum ex speciebus illa〈-〉
35
rum rerum. Ille autem res erunt illis: sicut individua sunt
36
subiecta specierum: est autem sic rationale animal intra esse illorum indi〈-〉
37
viduorum: sed non est intra esse rationale vel mortale. Unde
38
rationale et mortale non sunt due species comparatione illorum:
39
quamvis predicentur de illis: alioquin essent media inter ipsa
40
individua et genus quod est animal: etenim due species substantia-
41
les non due differentie divisive. ¶ Iam ergo in differentiis inveniun〈-〉
42
tur due differentie constituentes unam speciem communem subiectis quod non
43
invenitur in speciebus. ¶ Sed quod sint species diverse ex quarum
44
concursu fiat species: cuius subiectum sit preter subiecta illarum: hoc
45
non negatur. |105, 15|[ar. ed. Madkour] ¶ Differentia vero et proprium conveniunt in hoc quod pre-
46
dicantur de sub se contentis equaliter. Debes autem scire hoc
47
non contingere nisi in aliquibus propriis: ex quibus est pro-
48
prium commune quod est semper et formale. Risibilia etenim omnia
49
risibilia sunt equaliter: sicut rationalia sunt equaliter rationalia.
50
¶ Et conveniunt in hoc quod omnia habent illa et semper. hoc enim
51
etiam habet proprium commune semper inherens. ¶ Differunt autem in hoc
52
quod proprium verum non est nisi unius speciei. Differentia vero aliquando
53
multarum: tu autem iam nosti hoc. |106, 1|[ar. ed. Madkour] ¶ Post hanc sequitur
54
alia differentia quasi eadem vel consimilis scilicet quod differentia aliquando non predi-
55
catur conversim: non enim dicitur quod esse rationale est homo: vera
56
aut proprietas convertitur. ¶ Conveniunt autem differentia et acci〈-〉
57
dens inseparabile in hoc quod subiectum semper habet illa. ¶ Sed dif-
58
ferunt in hoc: quod differentia semper continet id cuius est differentia: sed non
59
continetur ab eo. ¶ Dixit etiam vir ille: quod accidentia continent alia
60
preter illa que habent: ex hoc quod sunt communia: et continentur ab
61
illis: eo quod subiectum non est proprie receptibile alicuius eorum
62
quod est in illo: sed est subiectum alterius: et ideo continet illud: si-
63
cut continet accidens quod non habet proprie predicari de uno tantum
64
suorum subiectorum: sed accidit aliis. ¶ Oblitus autem fuit huiusmodi
65
quod dixerat scilicet quod unum subiectum aliquando multas habet differentias que
11va
1
conveniunt in illo. ¶ Nomen autem continendi est nomen
2
ambiguum non doctrinale: nec oportet agere de illo. ¶ Quod
3
autem intelligitur de modo continendi qui attribuitur accidenti et generali:
4
diversum est a modo qui negatur ab eis. ¶ Erat autem alius
5
modus quem dicere melius fuerat scilicet quod accidens aliquando conti〈-〉
6
netur et aliquando continet: subiectum enim secundum aliquid est communius et
7
secundum aliquid minus commune sicut album quod sicut predicatur de alio
8
preter hominem: et sic homo predicatur de alio preter album. Unde nec
9
omnis homo est albus: nec omne album est homo: sed aliquid huius est il〈-〉
10
lud: et aliquid illiusmodi est hoc. ¶ Hec autem discrepan-
11
tia est ab aliquibus accidentibus non ab omnibus. Attende ergo
12
quomodo posuit accidens rei cui non est commune extra universita-
13
tem accidentis: quod in predictis videbatur esse in ea et ex ea:
14
hoc autem ideo sic posuit quoniam accidenti: a quo distinguit diffe〈-〉
15
rentiam: attribuit necessario convenire speciem et aliquid am-
16
plius: fortassis autem noluit hanc discrepantiam esse ab omni
17
accidente sed ab aliquo. |107, 1|[ar. ed. Madkour] ¶ Item alia est: quod nulla differentia recipit
18
magis et minus. ¶ Non enim differentie prohibentur recipere ma〈-〉
19
gis et minus: quod enim est accidens non prohibetur habere hoc. hic
20
autem homo absolute dixit quod accidentia recipiunt magis et
21
minus et differentia non. ¶ Item alia discrepantia est: quod dif〈-〉
22
ferentialitas prohibet oppositas differentias haberi in uno sub〈-〉
23
iecto: ita ut idem sit rationale et irrationale. accidentalitas autem non
24
prohibet hoc. contraria enim de accidentalibus separabilibus aliquando
25
habent subiectum unum. |107, 10|[ar. ed. Madkour] ¶ Convenit autem species cum vero proprio in
26
hoc quod de se conversim predicantur: et in hoc quod utrumque semper:
27
similiter habet esse. ¶ Differunt autem in hoc quod id quod est species alicuius fit
28
genus alterius: proprium vero non fit proprium alterius. ¶ Hec
29
autem differentia minus dissoluta est: primum quidem in premissis non
30
consideravit differentiam que est inter speciem que est sub genere:
31
et aliud: sed semper intendit de specie specialissima: nunc autem pre-
32
termittit illud et intendit de specie que est sub genere quod ad-
33
huc parum erat. ¶ Sed si diceret quod species alicuius aliquando
34
fit proprium alterius: proprium vero non fit species: conveniens esset
35
differentia: sed iudicium de specie esset falsum. ¶ Si vero diceret
36
quod species alicuius fit genus alterius: proprium autem nullius
37
fit genus. Congrue diceretur hoc: sed iudicium de proprio
38
esset falsum: sed sicut species non specialissima fit genus: si-
39
militer proprietas speciei non specialissime fit genus. Est enim
40
proprietas superioris speciei: et est genus suarum specierum: sicut commun-
41
ior qui est proprietas et genus. ¶ Si autem diceret quod species
42
alicuius aliquando fit proprietas alterius: proprietas vero ali-
43
cuius non fit proprietas alterius esset conveniens. |108, 4|[ar. ed. Madkour] ¶ Alia
44
differentia est quod species prior est in esse: proprietas vero posterior:
45
et hoc est intelligibile et concedendum. ¶ Deinde subiunxit
46
aliam differentiam scilicet quia species semper est in actu: proprium aliquando. ¶ Sed
47
hic est contrarietas. Si enim vult dicere proprium: ut qui est in
48
effectu: tunc iam declinabit a via per quam incedebat
49
usque modo: si vero dixerit proprietatem aptitudinem naturalem: hec
50
semper est in actu. ¶ Similter hec differentia. (si vera est.) deberet etiam po〈-〉
51
ni inter genus et differentiam cum proprio. |108, 12|[ar. ed. Madkour] ¶ Item alia differentia quod eo-
52
rum diffinitiones sunt diverse. ¶ Sed hec differentia communis est omni-
53
bus: et non est propria tantum inter speciem et proprium. ¶ Species vero
54
et accidens conveniunt in hoc quod sunt universalia. Et dixit non esse
55
multa in quibus conveniunt eo quod sunt nimis distantia.
56
¶ Differentia vero hec est: quod illa est in esse: hoc autem non. ¶ Et quod
57
uniuscuiusque substantie species una est: accidens vero non est unum.
58
¶ Sed et hec differentia invenitur inter genus et accidens: et inter
59
speciem et proprium. ¶ Et quod species prior est accidente in esse
60
intellecto. ¶ Et quod species subiecta eius equaliter participant: acci〈-〉
61
dente vero non: quamvis sit inseparabile ut nigredo ethiopis.
62
¶ Proprium vero et accidens inseparabile conveniunt in hoc quod semper
63
habentur a subiectis. ¶ Sed differentia non debuerat pretermitti
64
inter speciem et accidens inseparabile. ¶ Differunt autem in hoc: quod pro-
65
prietas est unius tantum speciei: accidens vero inseparabile est plus quam
11vb
1
unius speciei: sicut nigredo ethiopis et corvi. Debet autem
2
hic reminisci eius quod dixit in prima parte. ¶ Item alia differentia quod
3
accidens inseparabile equaliter non participatur: proprium vero
4
equaliter. tu autem scis quid sit causa in hoc. |109, 5|[ar. ed. Madkour] ¶ He sunt communi-
5
tates et differentie divulgate quas posuit qui quinque universalibus pri-
6
mus librum fecit: quibus nos contenti sumus iuxta ordinem
7
ipsius. ¶ Quicquid autem dixit de differentiis que non sunt
8
communes potest corrigi: sicut dicatur verbi gratia quod differentia non solet sic esse:
9
et erit hec corruptio sue lectionis: sed hec non semper.
10
¶ Si enim recte incessisset debuerat assignare communitates que
11
sunt inter quinque: et deinde que sunt inter quaterna et quater〈-〉
12
na. Et deinde inter terna et terna. et deinde inter bina
13
et bina. |109, 11|[ar. ed. Madkour] ¶ Similiter debuerat prius assignare differentias unius〈-〉
14
cuiusque ad reliqua quatuor: et deinde duorum ad tria. Et
15
deinde uniuscuiusque ad aliud proprie. Et si diligenter
16
ivisset: ut debuit non esset ibi communitas vel differentia inter ali-
17
qua duo quas pretermitteret indiffinite et non assignaret
18
eas inter alia duo: quasi fortasse assignatur: ubi pretermisit:
19
convenientius esset.
0
[2.4]
|109, 18|[ar. ed. Madkour]20
POstquam iam ostendimus
21
hec quinque
22
universalia debemus scire: quoniam id quod ex illis
23
est genus non est genus uniuscuiusque
24
rei: sed solius sue speciei. Similiter et differentia non
25
est differentia uniuscuiusque rei: sed secundum hoc
26
quod est divisiva est unius generis: et secundum hoc
27
quod est constitutiva est differentia speciei illius generis. ¶ Debes etiam
28
scire quod unumquodque istorum: potest esse genus vel quasi genus: et
29
differentia: et species: et proprium: et accidens. ¶ Sensibile etenim est
30
quasi species apprehendentis: et est genus audientis et viden-
31
tis: et est differentia animalis. Generabile quoque est genus bipedis
32
et quadrupedis: et est species mobilis: et proprietas animalis: et est
33
commune nominis hominum. ¶ Aliquando ego illa quinque conveniunt in
34
uno. |110, 5|[ar. ed. Madkour] ¶ Genus autem non est genus differentie ullo modo: nec dif-
35
ferentia est species generis: si enim ita esset: tunc differentie esset alia dif-
36
ferentia: differentia enim est intentio extra naturam generis. Rationale
37
etenim non est animal habens rationem: sed quandam habens rationem: quam-
38
vis comitetur illud esse animal: animal enim habens rationem homo est. ¶ Si
39
autem animal esset intra intentionem rationalis: tunc cum diceretur
40
animal rationale esset quasi diceretur animal quod est animal: habens enim rationem
41
et rationabile idem est. ¶ Cum autem genus predicatur de differentia est.
42
sicut cum predicatur accidens inseparabile de eo de quo predi-
43
catur: et non est intra esse eius: sed genus est differentie quasi materia: cuius com-
44
paratio ad ipsum quodammodo est. sicut comparatio proprii quod non est:
45
omnis differentia constituit et dat ei esse in effectu quamvis insit intra
46
diffinitionem eius et eius esse. sicut est intra quale esse rerum eius: et sicut materie
47
forma: sed hec est si fuerat differentia generis absolute: et non fue〈-〉
48
rit extra esse eius ullo modo. Si vero diligenter attenditur unum-
49
quodque eorum vero non nisi de ipse predicatur. Hec autem omnia adisces
50
in philosophia prima. |110, 18|[ar. ed. Madkour] ¶ Sed comparatio generis ad differentiam: est sicut comparatio acciden-
51
tis communis. ¶ Accidens vero commune aliquando comparatione generis est proprietas:
52
et aliquando comparatione speciei accidens commune: sicut moveri voluntate: quod
53
est proprietas animalis: et commune accidens hominum. ¶ Aliquando est proprie-
54
tas generis superioris: sicut albedo que est de propietatibus corpo〈-〉
55
ris compositi: et est commune accidens hominum: et aliquando est de proprietati〈-〉
56
bus generis generalissimi. ¶ Aliquando accidens commune non est proprie-
57
tas alicuius generis: accidit enim alii extra cathegoriam illam. sicut
58
non recipere magis et minus quod est de communitatibus substantie. et est
59
commune illi et alii: nec est proprietas alicuius generis: postea enim scies
60
quoniam alia etiam generalissima habent hoc. ¶ Comparatio animalis ad hoc
61
animal: secundum quod est animal: et additur ei designatio: non considera-
62
ta in eo rationalitate: est sicut comparatio generis ad individua: quandoque etiam
63
predicatur de eo: ut species: que est species respectu individuorum: de indi-
64
viduis: non autem ut genus. Non est enim genus in comparatione singu〈-〉
65
lorum animalium secundum quod facta sunt rationalis vel comparatione huius rationalis non
12ra
1
considerata in eo animalitate. est enim ut species secundum intentionem
2
quam diximus. ¶ Et idem est ut differentia species et proprium est enim differentia
3
singulorum animalium. risibile etiam est ut species huic risibili non
4
considerato secundum hoc quod est homo: non est enim proprium nisi hominis
5
et individuorum hominis. ¶ Similiter etiam album huic albo: (respectu cu〈-〉
6
ius est album designatum.) est ut species: accidens quoque commune non est commune
7
nisi rei que est subiectum: ut sit hoc album: non huic albo secundum quod est
8
hoc album. |111, 17|[ar. ed. Madkour] ¶ Debet etiam sciri quod hec quinque aliquando comiscen-
9
tur inter se multis modis: genus enim cum differentia: apprehen-
10
dens enim est quasi genus differentie hominis que est rationale: aut habens
11
animam quod est genus rationalis: et sic est genus differentie. Iam autem
12
accidit ei: ut sit differentia generis: habens enim animam differentia est alicuius ge-
13
neris mediorum que habet homo. ¶ Aliquando autem commiscetur
14
genus cum accidente: sicut color qui est genus accidentium hominis
15
que sunt albedo et nigredo. ¶ Hec autem comparatio differt a prima: non
16
enim debet ut genus differentie constitutive esse [sic] genus speciei: et potest ut
17
genus esse [sic] accidens ad ipsam. ¶ Concedo autem quod genus
18
differentie aliquando est differentia constitutiva generis aut speciei: et propter hoc ge〈-〉
19
nus accidentis est accidens generi et speciei. ¶ Permixtio autem
20
generis cum proprietate est: sicut admirans in actu quod est: ut ge〈-〉
21
nus ridentis in actu quod est proprium: et vociferans est ge-
22
nus hinibilis quod est proprium. ¶ Differentia etiam aliquando miscetur
23
cum genere: sicut sensibile quod est differentia et genus hominis. ¶ Et
24
miscetur cum proprietate: sicut comparatio ad duos rectos angu〈-〉
25
los eius cuius tres anguli dicuntur equales duobus rectis.
26
Est enim differentia et proprietas trianguli. ¶ Aliquando autem miscetur cum
27
accidente sicut disgregativum visus quod est differentia accidenti visui. |112, 10|[ar. ed. Madkour]
28
¶ Proprietas aliquando miscetur cum genere: gressibile enim est proprie-
29
tas communis hominis. ¶ Et aliquando miscetur cum differentia: et plerumque non
30
desinit esse proprietas speciei: aliquando est communior proprietate speciei:
31
hoc autem est cum differentia fuerit communis: sicut dividi in duo equa-
32
lia quod est differentia paris: habens enim medium quasi proprietas est hu-
33
ius differentie. ¶ Aliquando autem miscetur cum accidente communi: visibile et-
34
enim est proprietas colorati. Coloratum autem est accidens commune
35
homini. ¶ Accidens autem aliquando miscetur cum genere: nec desinit esse
36
accidens speciei. Est enim accidens speciei: sed est de numero accidentium
37
speciei: nec est commune accidens generi: sed est proprietas eius. Est autem
38
aliquid quod est accidens commune utrique: et cum hoc etiam similiter est accidens
39
differentie et proprietatis.
40
¶ Completa est secunda pars libri primi: et ei qui dedit sci-
41
re sint gratie infinite.
0
[prima pars]
0
[1.12]
|65, 1|[ar. ed. Madkour]42
VSus fuit ut cum quinque hec distin-
43
guerentur: diceretur secundum
44
hoc quod uno respectu sunt naturalia: et alio respectu lo-
45
gicalia: et alio intellectualia: et fortassis
46
etiam diceretur quod uno respectu sunt absque multi〈-〉
47
plicitate et alio cum multiplicitate: et fuit
48
usus: ut tractatus de his poneretur conti-
49
nuus cum tractatu generis et speciei: quamvis hoc commune sit quinque universali-
50
bus. ¶ Dicemus ergo imitantes priores quod unumquodque eorum
51
que ponuntur exempla pro aliquo istorum quinque est in se aliquid
52
aliud: et in hoc quod est genus: aut species: aut differentia: aut proprie〈-〉
53
tas: aut accidens commune est aliud aliquid. ¶ Ponamus autem in
54
hoc exemplum generis dicentes: quod animal est in se quoddam: et idem est
55
utrum sit sensibile: aut sit intellectum in anima. In se autem hu-
56
ius: nec est universale: nec est singulare. Si enim in se esset universale:
57
ita quod animalitas ex hoc quod est animalitas est universalis: oporteret nul〈-〉
58
lum animal esse singulare: sed omne animal esset universale. Si autem
59
animal ex hoc quod est animal esset singulare: impossibile esset esse plusquam
60
unum singulare scilicet ipsum singulare cui debetur animalitas: et esset
61
impossibile aliud singulare esse animal. ¶ Animal autem in se est quoddam
62
intellectum in mente quod sit animal: et secundum hoc quod intelligitur esse: animal
63
non est nisi animal tantum. Si autem preter hoc intelligitur esse universale: aut sin-
64
gulare: aut aliquid aliud: iam intelligitur preter hoc quoddam scilicet id quod
65
est animal quod accidit animalitati. |65, 19|[ar. ed. Madkour] ¶ Animalitas enim non fit singu-
12rb
1
laris designata nisi: quia adiungitur ei aliquid quod facit illam.
2
Similiter est in intellectu: quia non fit singularis nisi addiderit
3
intellectus aliquid per quod fiat singularis. ¶ Deinde non
4
accidit extrinsecus: ut sit universale: ita ut sit una essentia ve〈-〉
5
rissime que est animal cui accidit in universalibus extrinsecus: ut
6
ipsa eadem habeat esse in multis: sed in mente accidit huic
7
forme animalitati intellecte: ut ponatur comparatio ad multa: et ut
8
ipsius unius forme sit comparatio certa ad multa que similan〈-〉
9
tur in illa: intellecuts enim predicat illam de unoquoque illorum.
10
¶ Sed qualiter sit hoc ulterius attende: quia ita sicut de figu-
11
ra vel de aliis: aut sicut pannus albus: pannus autem albus in
12
se est quoddam: et albedo aliud que coniungitur: sic quoddam ali-
13
ud est ex utrisque compositum. ¶ Similiter animal in intellectu quod-
14
dam est: et eius universalitas sive generalitas aliud quiddam: et hoc
15
quod est animal generale aliud quoddam. ¶ Et generalitas vocatur ge〈-〉
16
nus logicum: de qua intelligitur quod predicetur de multis differen-
17
tibus specie ad interrogationem factam per quid: et non expri-
18
mit vel designat aliquid quod sit animal vel aliud aliquid.
19
¶ Sicut album quod in se est aliquid intellectum. Sed quod sit homo
20
aut lapis esset preter id quod intelligitur de illo: sed consequitur ad
21
illud: et putatur esse unum: et genus logicum est hoc. |66, 17|[ar. ed. Madkour] ¶ Natura-
22
le autem genus est animal secundum quod est animal: quod est aptum ad hoc:
23
ut ei quod intelligitur de illo ponatur comparatio generalitatis. Cum enim
24
iam intellectum est in anima fit aptum. ut intelligatur ei generali〈-〉
25
tas: cui non est aptum id quod intelligitur de Socrate nec quod in-
26
telligitur de homine. ¶ Ergo natura animalitatis que habet esse in sen〈-〉
27
sibilibus: dicitur per hoc accidens a natura humanitatis et a natura Socra〈-〉
28
tis: ideo quia est eius modi: quod cum intelligitur fit apta: ut consequa〈-〉
29
tur eam universalitas scilicet generalitas que est cum ipsa: et non habet extra
30
nisi aptitudinem: unde dicitur. ¶ Ergo hoc quod dicitur genus. (quod
31
vult in intelligi res naturalis que fit apta in intellectu esse
32
genus: et in naturalibus non est genus: sed quia admiscen〈-〉
33
tur ei que sunt aliquid ceterorum naturalium.) non est longe ut
34
approprietur ei nomen huius intentionis: et ut denominetur homo nomen
35
ab eo quod accidit ei aliquo modo: quod est generalitas. Cum autem
36
generale est in intellectu: hoc est quod intelligitur de genere naturali. scilicet
37
compositum. Generalitas autem intellecta per se. (secundum hoc quod est per
38
se sola in intellectu: et est genus intellectum: secundum quod est aliquid de
39
eis per que tractat logicus.) est genus logicum. ¶ Hoc autem
40
genus logicum quamvis non habeat esse nisi in intellectu: non tamen
41
oportet: ut id quod intelligitur ex hoc quod est intellectuale: sit id quod in-
42
telligitur ex hoc ut est logicum. et non est idem: cum ostensa sit diver〈-〉
43
sitas utriusque respectus. |67, 14|[ar. ed. Madkour] ¶ Item infra genus logicum duo
44
sunt: unum scilicet species eius ex hoc quod est genus: alterum subiecta sua
45
quibus accidit. Species autem eius sunt quia genus absolute est uni〈-〉
46
versalius quam genus generalissimum et genus subalternum.
47
Ergo ipsum attribuit unicuique eorum generum determina〈-〉
48
torum que sunt sub ipso: diffinitionem suam et nomen: et unumquodque eo〈-〉
49
rum dicitur esse genus: et diffinitur diffinitione generis: speciebus vero subiectorum
50
eius non attribuit diffinitionem suam. nec nomen homo enim (qui est
51
species animalis secundum hoc quod est animal.) non predicatur de eo cum anima-
52
litate generalitas que accidit animalitati. nec nomine. nec diffi-
53
nitione. hominem enim non oportet fieri genus: nec nomine: nec dif-
54
finitione secundum hoc quod predicatur de eo animalitas. ¶ Si autem
55
aliqua specierum sit genus hoc non habet ex parte sue generalitatis que
56
est supra eam: sed ex parte eorum que sunt sub ea. Genus autem natura-
57
le attribuit ei quod est sub se nomen suum et diffinitionem ex parte
58
sue naturalitatis scilicet ex hoc verbi gratia quod animal est animal: non ex hoc quod est ge-
59
nus naturale scilicet aliquid quod cum intellectum fuerit appetetur fieri
60
genus ex hoc quod est ita: impossibile enim est ut hoc non habeat id quod est infra
61
illud. |68, 9|[ar. ed. Madkour] ¶ Et omnino cum dicitur quod genus naturale dat ei quod est sub se
62
nomen suum et diffinitionem: hoc non est satis verum: nisi accidentaliter.
63
non enim dat ex hoc quod est genus naturale: sicut etiam non dedit ei hoc quod
64
est genus logicum: quia non dedit nisi naturam que est apta esse genus
65
naturale: hec autem natura per seipsam non est genus naturale sicut non est ge-
12va
1
nus logicum. ¶ Si autem non vult intelligi genus naturale ni-
2
si natura prima per se que est apta generalitati: et non intelligitur genus natura-
3
le quod nos intelligimus: tunc congruum est dicere quod genus natura〈-〉
4
le ei quod est sub se attribuit suum nomen et diffinitionem: et tunc
5
animal non est genus naturale vere: nisi quia est animal tantum. |68, 17|[ar. ed. Madkour] ¶ Attende
6
ergo si est rectum hoc intellectuale esse substantiam et habere generalitatem
7
vel compositionem: horum autem omnium iudicium in intellectu est si-
8
cut iudicium naturale. ¶ Convenientius autem est: ut animalitas in
9
se aliquando vocetur forma generalis: et aliquando forma intelligibilis:
10
sed ex hoc quod est animalitas: non est genus ullo modo: nec in in-
11
tellectu: nec extra intellectum: quia non fit genus nisi cum adiun〈-〉
12
gitur ei aliquis respectus: aut in intellectu aut extra. Iam autem
13
invenimus hos duos respectus. ¶ Iam autem intellectum est
14
quod natura generis est duobus modis: aliquando enim est in intellectu primo:
15
et deinde existit in sensibilibus: et existit in multiplici〈-〉
16
tate extrinseca: sicut cum quis intelligit prius aliquid artificia〈-〉
17
le: et postea efficit illud in actu: aliquando primo habet esse in sensi〈-〉
18
bilibus: et deinde formatur in intellectu: sicut cum alicui contin-
19
git videre aliquos homines: et ex eis imprimitur forma humana
20
in eo. |69, 7|[ar. ed. Madkour] ¶ Et omnino aliquando forma intellecta est causa existendi
21
in sensibilibus formas que sunt in eis: et aliquando forme que
22
habent esse in sensibilibus sunt causa aliquo modo essendi formam
23
intellectivam scilicet quod existit in intellectu: postquam iam habuit
24
esse in sensibilibus. Sed quia omnium que sunt comparatio ad deum et
25
ad angelos est: sicut comparatio artificialium que sunt apud nos
26
ad animam artificem: ideo id quod est in sapientia creatoris et an-
27
gelorum et de veritate cogniti et comprehensi ex rebus naturalibus habet
28
esse ante multitudinem. quicquid autem intelligitur de illis est ali-
29
qua intentio. Et deinde acquiritur esse eis quod est in multipli-
30
citate: et cum sunt in multiplicitate non sunt unum ullo modo.
31
In sensibilibus enim forinsecus non est aliquid commune nisi tantum
32
discretio et dispersio. Deinde iterum habentur intelligentie apud
33
nos postquam fuerint in multiplicitate. ¶ Hoc autem quod sunt
34
ante multiplicitatem: et qualiter intelligentie sunt unius essentie: an
35
et hoc multiplicatur propter illas: aut non cuius similitudines exi〈-〉
36
stunt hoc noster tractatus non sufficit ad hoc: quia ad alium tracta〈-〉
37
tum sapientie pertinet. |70, 1|[ar. ed. Madkour] ¶ Debes autem scire: quia hoc quod dici-
38
mus de genere: exemplum est speciei et differentie et proprietatis et accidentis:
39
quod deducet te ad viam comprehendendi qualiter hec sunt intelle〈-〉
40
ctualia et logica et naturalia: et quod ex eis est in multiplicita-
41
te: et ante: et post multiplicitatem. ¶ Debes etiam scire ex te
42
quod que in natura sunt genera generum sunt plura quam unum et sunt
43
finita: sicut postea declarabimus. Ea vero que sunt species specierum:
44
que sunt servate et in natura: sunt finite: ipse vero in se infini〈-〉
45
te sunt in potentia. Species enim specierum multarum cathegoriarum que
46
sequuntur post: non finiuntur: sicut species specierum quantitatis et quali〈-〉
47
tatis et situs et aliorum. ¶ Individua vero sunt infinita secundum
48
generationem et prioritatem et posterioritatem et sensationem et col〈-〉
49
locationem de eis in tempore terminato finitum est divisio.
50
|70, 9|[ar. ed. Madkour]¶ Individuum autem non fit individuum nisi cum adiunguntur
51
nature speciei proprietates extranee communicantes: aut non communicantes:
52
et designatur ei aliqua materia hec vel illa. ¶ Impossibile est autem adiun-
53
gi speciei proprietates intellectas quotquot fuerint: quia ad ultimum
54
non erit earum demonstrare intentionem individuantem propter
55
quam individuum constituatur in intellectu. Si enim diceres quod
56
Plato est longus: scriptor pulcher talis et talis: quotquot
57
proprietates apposueris: non tamen describetur per illas in in-
58
tellectu individualitas Platonis. Possibile est enim ut
59
intentio que componitur ex his omnibus habeatur a pluribus
60
quam ab uno: non autem demonstrat tibi eum nisi esse: et ostensio
61
intentionis individualis: velut si diceretur quod est filius
62
illius et est in tali hora longus philosophus: contingeret illa hora
63
nullum alium convenire cum eo in illis proprietatibus: et contin-
64
geret te scire hunc visum: tunc scires eius individuali〈-〉
65
tatem: quemadmodum scires id quod est sensibile si digito osten-
12vb
1
deretur tibi: veluti si ostenderetur Plato hora tertia: tunc enim
2
certificaretur tibi individualitas illius: et hoc esset tibi
3
ostendens individualitatem eius. |71, 1|[ar. ed. Madkour] ¶ Nam autem generis tantum: (ni〈-〉
4
si aliquid aliud in super adiungatur ei:) impossibile est contingere in
5
eam multitudinem: hoc enim quod dicimus Platonem seu Socra〈-〉
6
tem esse individuum non est nomen equivocum: sicut multi pu〈-〉
7
tant: nisi intelligatur individuum aliquod designatum: indivi〈-〉
8
duum enim absolutum non significat nisi unam intentionem communem.
9
Cum enim Socrates dicitur esse individuum: nec volumus dicere quod sit
10
Socrates. sed quia huiusmodi est quod id quod intelligitur de eo non potest
11
convenire alii: et in hac intentione conveniunt alii preter ipsum.
12
|71, 5|[ar. ed. Madkour]¶ Ergo individualitas est de dispositionibus que accidunt
13
naturis subiectis generalitati et specialitati: sicut accidit ei genera-
14
litas et specialitas. ¶ Differentia autem que est inter hominem qui est species:
15
et individuum hominis: quod est commune non tantum nomine: sed etiam predica〈-〉
16
tione de multis: hec est. Dicimus enim quod intellectus de ho〈-〉
17
mine: qui est species: est quod sit animal rationale: quod autem dicimus
18
de homine individuo est quod hec natura accepta cum accidente: quod
19
accidit ei coniuncta est alicui materie designate: et hoc est sicut
20
cum dicimus homo quidam scilicet aliquod animal rationale: ergo animal rationale est
21
communius quam hoc: aliquando enim est species aliquando individuum scilicet hoc unum
22
nominatum: species enim est animal rationale: sicut animal rationale individuum
23
est animal rationale. |71, 13|[ar. ed. Madkour] ¶ Communio autem differt in rebus communibus: quia quedam
24
est secundum subiecta particularia: sicut communitas qua animal communius est ho-
25
mine: et quedam est secundum respectus contingentes: sicut hoc quod est ani-
26
mal: est communius quam animal cum accipitur genus: et quam animal cum ac〈-〉
27
cipitur species: et quam animal cum accipitur individuum. Generalitas
28
ergo et specialitas et individualitas non sunt subiectorum particularium
29
quorum unum sit sub altero: sed sunt respectus qui contingunt ei:
30
et appropriant illud: et sic homo aliquando accipitur cum aliquo ac-
31
cidente: sicut homo risibilis: et predicatur de particularibus subiectis
32
de quibuscumque homo tantum: sic et homo singularis. Unitas enim est
33
de his que comitantur rem: de quibus postea ostendemus quod non sunt
34
constituentia essentiam rei. |72, 2|[ar. ed. Madkour] ¶ Ergo cum unitas coniungitur huma〈-〉
35
nitati fit homo singularis vel individuum: in quo conveniunt
36
omnia individua: nec tamen ideo est species: quia est coniunctio ex natura
37
et accidente vel non comitante vel comitante: sed non consti〈-〉
38
tuente: et que sunt huiusmodi non constituunt species: sicut homo cum risibi〈-〉
39
li et lachrymabili et mobili et quiescenti tertius cum rece-
40
ptibili pulchritudinis: et unius non est alia species: quia homo per se
41
est species: quoniam consequuntur accidentia que sunt accidentia speciei non
42
contenta sub specie pro quibus debeat esse alia species nova: et hoc
43
postea certificabitur in philosophia prima.
44
¶ Principis Avicenne philosophi ogica[*]ogica corrupt for logica auctore deo explicit.