1
1
<DIFFERENTIA PRIMA>
|57|[ar. ed. Butterworth]2
[1] | Dixit: et oportet ut dicamus primo quid est nomen et quid est
3
uerbum; deinde dicemus post hec quid affirmatio et negatio et uniuersa-
4
liter quid est enuntiatio et oratio *uel dictio*, que est genus affirmatio-
5
nis et negationis.
6
[2] Dicemus ergo quod dictiones quibus ratiocinatur significant primo
7
intentiones que sunt in anima; et littere que scribuntur significant primo
2
8
has dictiones; et quemadmodum littere scripte, scilicet scriptura, non
9
est una et eadem omnibus gentibus, similiter dictiones quibus interpre-
10
tatur de intentionibus non sunt une et eedem apud omnes gentes; et
11
propter hoc est significatio harum ad placitum *per concordiam*, non
12
per naturam. Sed intentiones <…> sunt une et eedem omnibus
13
gentibus, quemadmodum res inuente, quarum intentiones que sunt in
14
anima sunt exempla et significantes ipsas, sunt une et inuente per
15
naturam omnibus. Dictio autem *uel sermo* in modo significationis
16
|58|[ar. ed. Butterworth]intentionum que sunt in anima super res inuentas extra animam, est
17
alterius scientie ab hac; iamque locutus est in eo in libro De anima.
3
18
[3] Et uerba similantur intentionibus intellectis in eo quod, quemadmo-
19
dum res multotiens est intellecta preter quod disponatur per uerum et
20
falsum, similiter et uerbum multotiens est scitum preter quod dispona-
21
tur per uerum neque falsum; et quemadmodum multotiens est intellec-
22
tum ex re dispositum per uerum et falsum, similiter et uerbum erit,
23
scitum, dispositum per uerum et falsum; uerum namque et falsum
24
sequuntur intentiones intellectas et uerba significantia ipsas, cum com-
25
ponuntur ad inuicem aut diuiduntur ab inuicem; sed cum accipiuntur
26
separata, non significant quidem neque uerum neque falsum. Et nomen
27
et uerbum similantur intentionibus simplicibus, que non sunt uere
28
neque false, et sunt ille que inueniuntur preter diuisionem et composi-
29
tionem; uerbi gratia: sermo noster «homo» et «albedo», quoniam, cum
30
non coniungitur ei «inuenitur» aut «non inuenitur», non est adhuc
4
31
neque uerum neque falsum; sed significat quidem rem cui innuitur
32
preter quod dis|ponatur res illa per uerum et falsum. Et propter hoc
33
sermo noster «hyrcoceruus» et «+ anchagaribach+» non disponitur per
34
uerum neque falsum, dum non coniungitur cum eo sermo noster
35
«inuenitur» | aut «non inuenitur», aut absolute aut in tempore, et
36
dicatur «hyrcoceruus inuentus», «hyrcoceruus non inuentus», aut
37
«hyrcoceruus inuenitur» aut «non inuenitur».
38
|59|[ar. ed. Butterworth]Dictio in nomine
39
[4] Et no|men est dictio significans ad placitum *per concordiam*
40
intentionem expoliatam a tempore, preter quod significet una partium
41
ipsius, cum diuiditur, partem illius intentionis, siue sit nomen diuisum
42
simplex, sicut «Petrus» et «Paulus», aut compositum, sicut «Seruus-regis»,
5
43
quod est nomen hominis. Et illud est quod «Seruus-regis», quod est nomen
44
hominis, cum separatur ab eo «seruus» aut «regis», non significat
45
partem illius intentionis quam significat coniunctum amborum, quem-
46
admodum | significat illud in sermone nostro «seruus regis», cum
47
uolumus quod ipse est seruus regis, quoniam «seruus» significat hic
48
partem intentionis quam significat sermo noster «seruus regis»; et
49
similiter «regis» etiam significat partem intentionis. Sed differentia inter
50
nomina simplicia et nomina composita – uerbi gratia «+ Abdelcais+»
51
(Seruus-Caïs) et «+ Bahalbethe+» – est quia nominis simplicis pars, que
52
est incisio una incisionum ex quibus componitur nomen, non significat
53
aliquid penitus, non per se neque per accidens, sicut «Pe» «Petri»; et pars
54
quidem nominis compositi non significat separata *per se* nisi per
55
accidens, sicut si accidat illi cuius nomen est «Seruus-regis» ut sit seruus
56
regis.
6
57
[5] Additur namque in diffinitione nominis «per concordiam», prop-
58
terea quia dictiones quibus sermocinantur gentes non significant per
59
|60|[ar. ed. Butterworth]naturam, sicut multa ex dictionibus quibus locuntur animalia, que sunt
60
dictiones que non scribuntur; quoniam dictiones quibus balbutiuntur
61
plura ex animalibus sunt composite ex incisionibus ex quibus compo-
62
nuntur dictiones quibus loquitur homo, aut ex incisionibus compositis
63
ex litteris appropinquantibus sibi in exitu, et sunt significantes intentio-
64
nes per seipsas, scilicet apud animalia.
65
[6] Et nominis aliud est finitum et aliud infinitum. Et finitum quidem est
66
nomen quod significat habitum, sicut «homo» et «equus». Sed infi-
67
nitum est nomen compositum ex nomine habitus et negatiua particula
68
«non» in lingua in qua agitur ista species nominis, sicut sermo noster
69
«non homo» et «non animal». Et iste modus nominum nominatur
7
70
quidem nomen infinitum, quoniam non decet ut nominetur nomen
71
absolute, cum non significet habitum; neque etiam est sermo negatiuus,
72
quia significatio ipsius est significatio nominis simplicis, quamuis sit
73
compositum. Et propter illud iam sequitur ipsum pars negatiua, sicut
74
sequitur nomen finitum.
75
[7] Et nomen etiam, cum genitiuatur aut accusatiuatur aut mutatur
76
mutatione alia huiusmodi, non dicitur nomen absolute, sed nomen
77
declinatum. Erunt igitur nomina etiam quedam declinata et quedam
78
non declinata. Sed diffinitio | |61|[ar. ed. Butterworth]qua diffinitur nomen, comprehendit ea
79
omnia, nisi quia differentia est inter declinatum et non declinatum (et
80
illud est in casu «u» in lingua arabica), quod cum additur nominibus
81
declinatis, que nominantur declinantia, «fuit» aut «erit» aut «est nunc»
82
et dicitur «Petrum fuit» per accusatiuum aut «Petri erit» per geni-
83
tiuum, non erit uerum neque falsum. Sed nomen non declinatum
84
(et est illud quod dicitur rectum), cum additur unum ex istis, erit uerum
85
aut falsum, sicut sermo noster «Petrus fuit» aut «Martinus inuenitur»
86
per «u» casum.
87
[8] Et hoc est quod rememoratus est ex diffinitione nominis et modorum
88
ipsius.
8
89
Dictio in uerbo
90
[9] Et uerbum, quod nominatur apud Arabes «actio», est dictio significans
91
intentionem et tempus illius intentionis prouenientis | in uno temporum
92
trium, que sunt preteritum et presens et futurum; neque aliqua partium
93
eius significat etiam separata, et hoc per se. Et proprium uerbi est quod
94
sit semper appositum, non suppositum, predicatum, non subiectum. Et
95
propter illud significat semper intentionem de cuius proprietate est ut
96
predicetur de alio. Et illud [quidem] siue ut sit secundum formam suam
97
significans inten|tionem predicati et coniunctionem predicati cum sub-
98
iecto, et illud, cum erit appositum per se – sicut cum dicimus «Socrates
99
sanatur» et «Socrates ambulat» –; aut ut sit forma sua significans
9
100
colligationem predicati cum subiecto, cum erit predicatum nomen ex
101
|62|[ar. ed. Butterworth]nominibus – sicut cum dicimus «Socrates inuenitur animal» –. Et
102
predicatum, quod significat colligationem suam cum subiecto, aut est
103
ex eo quod dicitur in subiecto – et illud cum fuerit accidens in subiecto
104
-, aut est ex eo quod dicitur de subiecto – quando est subiectum pars
105
predicati –. Et quod additur in diffinitione uerbi: quod est significans,
106
cum eo quod significat intentionem, tempus illius intentionis, est diffe-
107
rentia qua differt uerbum a nomine. Et illud est, quia sermo noster
108
«sanatur» est significans quod significat sermo noster «sanitas» –
109
quod est nomen – et tempus presens aut futurum, in quibus inuenitur
110
sanitas.
111
[10] Et ex uerbo etiam est finitum et infinitum. Et finitum uerbum est
112
quod significat intentionem quam significat nomen finitum et tempus
113
illius intentionis. Et infinitum uerbum | est quod significat illud quod
114
significat nomen infinitum et tempus illius intentionis; et illud est
115
priuatio illius quod significat nomen finitum – scilicet priuatio, que
116
diffinita est in libro Predicamentorum –, sicut sermo noster «non
117
sanatur»; ipse namque significat id quod significat sermo noster «non
10
118
sanitas» et tempus illius intentionis. Et uerbum infinitum est species
119
specierum uerbi, cum sit intrans diffinitionem precedentem uerbi abso-
120
lute et inueniatur ei proprium precedens uerbi: et est quod semper
121
significat id de cuius proprietate | |63|[ar. ed. Butterworth]est ut predicetur de alio predicatione
122
alicuius de subiecto aut in subiecto. Et nominatur quidem hic modus
123
uerbi uerbum infinitum, propterea quia est deriuatum a nomine infinito.
124
Et hec species uerbi non inuenitur in lingua arabica, sicut nomen
125
infinitum est non inuentum.
126
[11] Et ex uerbo est declinatum et non declinatum: et est illud de quo
127
dicitur nomen uerbi absolute. Et uerbum non declinatum est quod
128
significat in lingua multarum gentium tempus presens. Et declinatum
129
est quod significat tempus quod inuenitur circumdans tempus presens,
130
et est tempus preteritum et futurum. Et non est tempori presenti forma
131
propria in lingua arabica, sed forma quidem que inuenitur in lingua
132
arabica est communis presenti et futuro, sicut *uerbi gratia* «sanatur»
133
(+ yasithi +) et «ibit» (+ yasihi +); et propter hoc dixerunt grammatici
11
134
eorum quod, cum uolunt appropriare futuro, faciunt intrare uerbum
135
+ .s.+ aut + scaf+ et dicunt «+ scehisih+» (sanabitur) aut «+ sci-
136
hamhissih +» (ibit). Et tempus presens est tempus quod accipit intellec-
137
tus existens in actu et cui innuitur – uerbi gratia «hec hora» et «hoc
138
instans» –; et propter hoc dicitur nomen temporis de hoc absolute, cum
139
hoc sit magis scitum apud uulgus, et [est] in relatione ad ipsum
140
intelligitur tempus preteritum et futurum, quia preteritum est precedens
141
|64|[ar. ed. Butterworth]hoc tempus et futurum est posterius ab eo. Sed utrum illud quod
142
ymaginatur ex tempore presenti habet esse sicut ymaginamur aut non
12
143
habet esse, illud non est quo indigemus in hoc loco.
144
[12] Et uerbum similatur nomini et communicat ei in hoc quod, cum
145
dicitur separatum, intelligitur ex eo intentio sufficiens per se, sicut illud
146
quod intelligitur ex nomine cum dicitur separatum per se. Et propter
147
hoc, cum audit illud audiens, sufficit sibi, nisi quia non intelligit ex
148
intentione consecuta, quod aliquid sit adhuc existens aut non existens
149
- uerbi gratia «est» aut «erit hoc» –, | quando est hoc uerbum
150
appositum per se. Sed cum erit copula, [quia] non intelligitur ex eo
151
intentio sufficiens per seipsum, sicut dispositio copule, quoniam qui-
152
dem significat tunc compositionem predicati cum subiecto, | neque est
153
uia ad intelligendum compositionem preter intellectum rerum composi-
154
tarum; et hoc erit apud copulationem ipsius – uerbi gratia «Socrates
13
155
inuenitur sapiens» aut «non inuenitur sapiens» –. Erit | ergo uerbum duobus
156
modis: modus qui intelligitur per se – et est uerbum quod per se est
157
appositum –, et modus qui non intelligitur per se – et est uerbum
158
copulatiuum, quod nominatur essentiale.
159
[13]|65|[ar. ed. Butterworth]Et hoc est quod dixit in diffinitione nominis et uerbi, et scientia
160
modorum ipsorum necessariorum hic; et sunt quibus diuersificatur
161
enuntiatio per ipsorum diuersitatem. Sed de coniunctionibus rememora-
162
bitur in libro uersuum.
163
Sermo in oratione
164
[14] Et oratio est dictio cuius una partium primarum – id est simplicium
165
- iam significat separata *per se*, secundum modum intellectus
166
ymaginationis, non secundum modum affirmationis et negationis; uerbi
14
167
gratia «homo est animal», quoniam dictio que est «homo», que est pars
168
eius, significat aliquid secundum modum ymaginationis et non secundum
169
modum quod hoc aliquid est inuentum aut non inuentum; et similiter
170
dictio que est «animal», que est pars secunda huius orationis. Et hoc quod
171
accipitur in diffinitione orationis: quod una partium eius primarum
172
significat per se *separata*, est differentia qua differt oratio a nomine;
173
quoniam nominis simplicis pars que est sillaba, non significat aliquid
174
penitus; nominisque compositi etiam non significat pars aliquid nisi per
175
accidens: uerbi gratia, ut accidit homini | cuius nomen est «Seruus-regis»,
176
quod sit seruus regi.
177
[15]|66|[ar. ed. Butterworth]Et oratio quidem significat secundum uiam concordie et non per
178
naturam, neque secundum uiam ut omni intentioni composite sit dictio
179
sculpens eam per naturam et significans eam, preter quod inueniatur illa
180
significatio in alia dictione ab illa, sicut non inuenitur actio instrumenti
181
alii instrumento: quia quibusdam apparet quod dictiones hoc modo
15
182
significant, et quibusdam aliis uidetur quod dictiones significant per
183
naturam, absque eo quod in ea sit nobis electio <…> compositionis
184
positiue, neque electio compositionis naturalis; et hec est sententia illius
185
cui uidetur quod sit hic compositio dictionis significans per naturam
186
intentionem et intentionem.
187
[16] Et oratio quedam est perfecta et quedam imperfecta. Et perfecta
188
quedam est sententia *enuntiatio* et quedam non, sicut mandatio et
189
prohibitio. Et intentio hic quidem est loqui in oratione enuntiatiua. Sed
190
de orationibus perfectis que sunt preter eam, loquitur in libro Rethorice
191
et Poetice, sicut de modis orationum imperfectarum que sunt diffinitio-
192
nes et descriptiones, loquitur in libro Demonstrationis.
16
193
[17]|67|[ar. ed. Butterworth]Et oratio enuntiatiua est que disponitur per uerum aut falsum, et ipsa
194
est duorum modorum: simplex et composita. Et simplex | est composita
195
ex predicato uno et subiecto uno, non ex predicato magis uno et
196
subiecto plus uno. Et ista est duarum specierum: una prior est affirma-
197
tio et secunda posterior est negatio.
198
[18] Et oratio simplex erit una, cum est subiectum in ea significans unam
199
intentionem, et similiter predicatum. Et erit plures, quando significat
200
predicatum in ea intentiones plures, aut subiectum, aut ambo. Et oratio
201
composita erit una copula | que copulat ipsam. Et erit plures cum non
202
habet copulam copulantem ipsas. Et propter illud omnis oratio aut est
203
una aut plures. Et si est una, aut est una propterea quod subiectum eius
204
et predicatum significant unam intentionem, aut propter copulam copu-
205
lantem ipsas: et sunt orationes in quibus inuenitur plus uno |
17
206
subiecto et uno predicato, sicut est sillogismus condicionalis et cathego-
207
ricus, |68|[ar. ed. Butterworth]quoniam condicionalis est una per copulam que est + arf+ – id
208
est copula *uel coniunctio* – condicionalis; uerbi gratia «si sol est
209
eleuatus, ergo est dies»; quoniam illa coniunctio «ergo» est que ponit
210
has duas orationes simplices, que sunt sermo noster «sol est
211
eleuatus» et «dies inuenitur», orationem unam. Sed cathegoricus est una per
212
copulam que est terminus medius; uerbi gratia «homo est animal» et
213
«animal est corpus», quemadmodum ueniet post. Et si est oratio multe,
214
aut erit multe propterea quod predicatum aut subiectum aut ambo
215
significant multa, aut quia non est eis copula copulans eas.
216
[19] Et omnis oratio enuntiatiua quidem est composita ex nomine et
217
uerbo, aut eo quod stat loco uerbi in copulatione predicati cum
218
subiecto. Et illud est, quia oratio enuntiatiua in qua est subiectum
219
nomen et predicatum nomen, absque dubio habet uerbum aut quod stat
18
220
loco uerbi significans copulationem predicati cum subiecto. Et hoc, aut
221
in actu et apparet manifeste – sicut inuenitur res in eo quod est preter
222
linguam arabicam –, aut in potentia et subintellectum, sicut inuenitur
223
res secundum plurimum in lingua arabica. Et postquam sunt hic tres
224
intentiones: subiecti et predicati et proportionis copulantis predicatum
225
cum subiecto, necesse est quod sint hic tres dictiones: dictio significans
226
subiectum et dictio significans predicatum et dictio significans propor-
227
tionem. Sed dictio significans copulationem predicati cum subiecto
228
quandoque significat colligationem ipsius in tempore preterito, aut
229
futuro, aut presenti: uerbi gratia «Petrus inuenitur nunc sapiens», aut
230
«Petrus inuentus | fuit sapiens», aut «Petrus inuenietur sapiens»; et
231
quandoque significat colligationem non sumptam cum tempore: et hec
232
|69|[ar. ed. Butterworth]est predicatio necessaria, et illud est sicut sermo dicentis «triangulus
233
existens cuius anguli sunt equales duobus rectis»; | et non est in lingua
234
arabica dictio significans istum modum copule, et est inuentum in aliis
235
linguis. Et propinquior dictio similis illi in | lingua arabica est illud
19
236
quod significat hec dictio «ipsum», ut in sermone nostro «Petrus ipse
237
animal», aut «inuenitur», in sermone nostro «Petrus inuenitur
238
animal».
239
[20] Et nomen et uerbum non est uerum aut falsum, sed oratio quidem est
240
que est uera aut falsa. Et oratio que uerificatur aut falsificatur nomina-
241
tur sententia *enuntiatio* et iudicium. Et iudicii simplicis similatur
242
affirmatio positioni alicuius super aliquo, et negatio, ablationi alicuius
243
ab aliquo. Et compositum ex hiis est oratio composita. Iamque describi-
244
tur etiam oratio simplex per hoc quod est dictio significans quod
245
aliquid est inuentum aut non inuentum, et illud, aut in tempore
246
preterito, aut futuro, aut presenti, aut absolute; sed affirmatio per hoc
247
quod est iudicium in fixione alicuius alicui et negatio est iudicium in
248
ablatione alicuius ab aliquo.
249
[21] Et quia iam est possibile ut iudicetur per orationem secundum quod
250
est in anima super illud quod est inuentum extra animam, quod non sit
251
inuentum; et super illud quod est inuentum, quod est inuentum; et
20
252
super illud quod est inuentum, quod est inuentum; et super illud quod
253
non est inuentum, quod non est inuentum (et hoc aut iudicio absoluto
254
aut in uno temporum trium que sunt presens, aut preteritum, aut
255
futurum); |70|[ar. ed. Butterworth]iam possibile est in omni eo quod affirmat affirmator, ut neget
256
illud negator; et in omni eo quod negat negator, ut affirmet illud
257
affirmator. Et cum hoc sit ita, omni ergo affirmationi negatio opponitur
258
et omni negationi affirmatio; et illud secundum quod affirmatio et
259
negatio sunt inuente in anima, non extra animam, quoniam non
260
inuenitur rebus affirmatis secundum quod sunt extra animam negatio
261
opposita, neque rebus negatis secundum quod sunt extra animam
262
affirmatio opposita. Sed consideratio in affirmatione et negatione est
263
secundum quod ipse sunt in anima. Et affirmatio quidem et negatio
264
sunt opposite secundum ueritatem, cum erit intentio predicati in amba-
265
bus una ex omnibus partibus, et similiter est intentio subiecti. Sed cum
266
non erit una, siue propter communitatem nominis aut propter aliud ex
267
eis a quibus cauetur in libro Sophistice, non sunt affirmatio | neque
268
negatio opposite |.
21
1
<DIFFERENTIA SECVNDA>
2
[22] Et intentiones sunt duobus modis: aut uniuersalis aut particularis, id
3
est singularis. Et uolo per uniuersalem: illam de cuius | proprietate est
4
ut predicetur de pluribus, sicut est predicatio animalis de homine et
5
equo, et reliquis speciebus animalis. Et per particularem: de cuius
6
proprietate est non illud, sicut Petri et Pauli, cui innuitur. Et cum sit res
7
ita, |71|[ar. ed. Butterworth]oportet de necessitate, cum iudicamus per affirmationem aut nega-
8
tionem alicui, quod sit illud iudicium intentioni ex intentionibus singu-
9
laribus aut intentioni ex intentionibus uniuersalibus. Deinde cum est
10
intentioni ex intentionibus uniuersalibus, procul dubio aut sumetur
11
absque clausura aut cum clausura. Et uolo per clausuram dictionem
12
«omnis» aut «quidam». Deinde cum est accepta cum clausura, non
13
euacuatur quin sit accepta cum clausura uniuersali aut particulari.
22
14
[23] Et opposite secundum affirmationem et negationem quarum amba-
15
rum subiectum est intentio ex intentionibus singularibus, nominantur
16
singulares: uerbi gratia «Petrus est missus», «Petrus non est missus».
17
Et opposite quarum ambarum subiectum est intentio uniuersalis
18
accepta absque clausura, nominantur indefinite: uerbi gratia «homo est
19
albus», «homo non est albus». Et opposite quarum ambarum subiec-
20
tum est intentio uniuersalis accepta cum clausura, sunt tres: aut ut sit
21
unaqueque oppositarum cui adiungitur clausura uniuersalis, aut ut sit
22
unaqueque earum ambarum cui coniungitur clausura particularis, aut
23
ut coniungatur uni ipsarum ambarum clausura uniuersalis et alii parti-
24
cularis. Et ille quidem quarum unicuique coniungitur clausura uniuersa-
25
lis, nominantur contrarie: uerbi gratia «omnis homo est albus», «nullus
26
homo est albus». Et ille quarum uni coniungitur clausura uniuersalis et
27
alii particularis, nominantur contradictorie, que sunt duorum modo-
28
rum: aut ut sit uniuersalis coniuncta affirmatiue et particularis con-
23
29
iuncta negatiue: uerbi gratia «omnis homo | est albus», «non om|nis
30
homo est albus», aut «quidam homo non est albus», quoniam negatiua
31
|72|[ar. ed. Butterworth]particularis interpretatur hiis duabus interpretationibus; aut ut sit e
32
conuerso, scilicet quod coniungatur clausura uniuersalis negatiue et
33
particularis affirmatiue: | ut *uerbi gratia* «quidam homo est albus»,
34
«nullus homo est albus». Sed ille quarum unicuique coniungitur clau-
35
sura particularis, nominantur subcontrarie: uerbi gratia «quidam homo
36
est albus», «quidam homo non est albus». Erunt ergo modi opposita-
37
rum secundum affirmationem et negationem sex: singularium, indefini-
38
tarum et contradictoriarum, et harum duo sunt modi, et contrariarum
39
et subcontrariarum. Et non diuiduntur enuntiationes ex parte coniunc-
40
tionis clausure cum predicato, quia clausura cum adiungitur predicato
41
est falsa enuntiatio aut superflua; et falsa quidem, uerbi gratia
42
«omnis homo est omne animal»; superflua uero, sicut cum dicimus
43
«omnis homo est quoddam animal».
44
[24] Et postquam stabiliti sunt modi enuntiationum, dicemus quod singu-
45
lares quidem diuidunt uerum a falso semper, scilicet: quia cum falsa est
24
46
una ambarum, uera est alia, et cum uera est una ipsarum, falsa est alia;
47
et non est possibile ut aggregentur simul neque super ueritatem neque
48
super falsitatem: uerbi gratia «Petrus exiuit», «Petrus non exiuit»; et
49
illud est manifestum per se secundum uiam inquisitionis (inductionis).
50
Et similiter contradictorie diuidunt uerum a falso in omnibus materiis.
51
|73|[ar. ed. Butterworth]Sed contrarie diuidunt uerum a falso in necessaria et impossibili, et sunt
52
| ambe false simul in contingenti, neque est possibile ut simul sint ambe
53
uere; sed cum uera est una, falsa est alia. Et subcontrarie diuidunt
54
uerum a falso etiam in necessaria et impossibili, et sunt simul uere in
55
contingenti, et cum una est falsa, reliqua est uera de necessitate. Et
56
exemplum falsitatis ambarum contrariarum simul in contingenti est
57
sermo noster «omnis homo est albus», «nullus homo est albus». Et
58
exemplum ueritatis ambarum | subcontrariarum est sermo noster «qui-
59
dam homo est albus», «quidam homo non est albus». Sed indefinite
25
60
iam possibile est quod sint ambe uere simul in materia contingenti; et
61
iam possibile est ut sit iudicium earum iudicium contrariarum. Et causa
62
in illo est quia aet + b+ et quod stat loco earum in aliis linguis
63
aliquando significant super hoc quod significant clausure uniuersales et
64
quandoque significant super hoc quod significant clausure particulares.
65
Cum ergo significant super hoc quod significant clausure uniuersales,
66
est potentia *uel uis* eius sicut uis contrariarum. Et cum significant
67
super hoc quod significant clausure particulares, est uis eius sicut uis
68
subcontrariarum. Et illud est quia iam possibile est ut sint ambe uere
69
simul «homo est albus», «homo non est albus», cum significant a et
70
|74|[ar. ed. Butterworth]+b+ quod significat clausura particularis; et iam possibile est ut sint
26
71
ambe false, cum significant a et +b+ quod significat clausura uniuersa-
72
lis.
73
[25] Et possibile est quidem ut reperiantur modi harum oppositarum in
74
dispositione | qua disponantur ex diuisione sua ueri et falsi semper, et
75
ut sint uere quedam ipsarum simul, et sint false quedam ipsarum simul,
76
cum obseruatur in eis ut accipiatur affirmationi uni ipsarum negatio
77
una et negationi uni affirmatio una, cum reliquis condicionibus que
78
dicuntur, non cum accipitur | affirmationi uni plus quam una negatio,
79
ita ut accipiatur affirmatiue uniuersali negatiua uniuersalis et negatiua
80
particularis, sicut si accipiamus oppositum sermonis nostri «omnis
81
homo est albus», «nullus homo est albus» et «non omnis homo est
27
82
albus», aut accipiatur negatiue uniuersali affirmatiua particularis et
83
affirmatiua uniuersalis, ita ut accipiamus oppositum sermonis nostri
84
«nullus homo est albus», «quidam homo est albus», «omnis homo est
85
albus». Et est quidem illud ita, quia negatio una quippe est negatio
86
affirmationis unius et similiter affirmatio una est affirmatio unius
87
negationis. Et significatio super illud est quod negatiua quidem negat
88
intentionem predicati eiusdem quam affirmauit affirmatiua a re subiecti
89
eiusdem cui affirmauit affirmatiua, equaliter *siue* sit illud subiectum
90
ex intentionibus uniuersalibus aut | ex intentionibus singularibus, cui
91
coniungitur clausura uniuersalis aut particularis; quoniam si est predi-
92
catum in affirmatione preter predicatum in negatione, et subiectum in
93
ea preter subiectum in negatione, est illi affirmationi negatio alia, atque
94
|75|[ar. ed. Butterworth]illi negationi affirmatio alia. Et affirmatio et negatio erit una, cum est
95
id quod significat eam dictio predicati et subiecti in ambabus unius
96
intentionis, equaliter *siue* sit subiectum intentio particularis aut
97
uniuersalis, coniungatur cum intentione uniuersali clausura uniuersalis |
98
aut non coniungatur cum ea: uerbi gratia «omnis homo est albus»,
99
«non omnis homo est albus», «homo est albus», «homo non est
100
albus», cum ponimus quod «homo» et «albus» significent super unam
101
intentionem.
28
102
[26] Et cum est dictio subiecti in ambabus aut predicati non significans
103
super intentionem unam, non est affirmatio una neque negatio una;
104
uerbi gratia, si posuit ponens homini et equo nomen unum quod sit
105
uerbi gratia «tunica», et dicat «tunica est alba», «tunica non est alba»,
106
non erit hec affirmatio una, neque hec negatio una. Et illud est quia
107
sermo noster tunc «tunica est alba» significat super duas affirmationes,
108
quoniam significat super hoc quod significat «homo est albus» et
109
«equus est albus», que sunt due enuntiationes, non una. Et similiter
110
sermo noster «tunica non est alba» significat super duas negationes,
111
que sunt sermo noster «equus non est albus» et «homo non est albus».
112
Et est quidem illud ita, propterea quia fuit dictio equiuoca, que est
113
sermo noster «tunica». Et propter hoc enuntiatio cuius predicatum aut
114
subiectum aut | ambo simul est nomen equiuocum, non est una sed
115
enuntiationes multe, quarum numerus est numerus intentionum
116
quas significat nomen equiuocum. Et cum sit hoc ita, ergo oppositarum
117
|76|[ar. ed. Butterworth]que erunt ex huiusmodi enuntiationibus nominum equiuocorum –
118
scilicet contradictoriarum et singularium –, non oportet ut sit una
119
duarum uera et altera falsa. Et dicetur in eo quod ueniet post, | quando
120
erunt enuntiationes quarum subiectum et predicatum | est plurium
121
intentionum, enuntiatio una et quando non erunt.
29
122
[27] Hic ergo oportet quod tres dispositiones condicionentur in oppositis,
123
et tunc inueniuntur in oppositione sicut disposuimus. Vna quarum est
124
quod sit predicatum et subiectum in ambabus unum ex omnibus
125
partibus, non quod sit acceptum in una qualibet earum in una parte et
126
in alia preter illam partem. Et secunda est ut sit affirmatio in ambabus
127
una et negatio una. Et tertia est ut ponatur oppositum affirmationi uni
128
negatio una. Ergo iam ostensum est ex hoc quando erunt opposite, et
129
quot sunt modi oppositarum, et qualis est earum dispositio in opposi-
130
tione.
131
[28] Et dicemus quod harum oppositarum, que diuidunt uerum et falsum
132
semper in omnibus materiis, sunt singulares et contradictorie. In rebus
133
quidem inuentis in tempore presenti et inuentis in preterito, oportet
134
ergo de necessitate quod sit diuisio ipsarum in uerum et falsum, ita ut
135
sit una duarum in seipsa uera et altera falsa, siue *equaliter* sciamus
30
136
ueram a falsa aut non sciamus. Et illud est quia esse Petrum inuentum
137
nunc aut non inuentum, manifestum est per se quod unus horum
138
sermonum de necessitate est uerus et alter falsus, siue complete sciamus
139
|77|[ar. ed. Butterworth]ueritatem a falsitate aut non, cum sit complete inuentionis in seipso. Et
140
similiter est res | in rebus preteritis et in rebus necessariis, in quibus non
141
condicionatur in inuentione ipsarum tempus.
142
[29] Sed rerum quidem inuentarum in tempore futuro que sunt res
143
possibiles, non est diuisio in uerum et falsum secundum complementum
144
in seipsis. Et illud est quod res in huiusmodi oppositis in hac materia
145
non euadit a diuisione: quidem ut sint diuise in ueritatem et falsita-
146
tem, aut non sint. Deinde si sint diuise in ueritatem et | falsitatem, ergo
31
147
illud est secundum complementum, aut | preter complementum. Et si
148
sint non diuise in uerum et falsum, aut sunt quidem ambe opposite uere
149
simul, aut ambe false simul, aut inuenitur in ambabus utrumque simul.
150
[30] Si ergo omnis affirmatio et negatio diuidit uerum a falso secundum
151
complementum in se, oportet in omni re quod sit inuenta aut non
152
inuenta; oportet ergo secundum hoc, cum dicit homo de re aliqua de
153
rebus futuris, quod erit, et dicit alius, quod non erit, quod sit unus
154
duorum sermonum uerus et alter falsus. Et illud est quia non est
155
possibile ut inueniantur due res simul, scilicet esse et non esse. Et est
156
quidem natura inuenti *entis* sequens sermonem uerum, et sermo
157
uerus sequens ipsum, quoniam, si dicit homo de re quadam quod est
158
alba, et est ueridicus, oportet quod extra animam sit res alba; et si est
159
|78|[ar. ed. Butterworth]falsus, oportet quod sit non alba. Et si est sermo noster quod ipsa non
160
est alba, et est uerus, oportet quod sit extra animam non alba; et si est
161
falsus, oportet quod sit extra animam alba. Et similiter est conuersum
162
huius. Et est quia, si est res extra animam alba, oportet quod sit sermo
32
163
uerus de ea quod est alba, et falsus quod non est alba; et si est res extra
164
animam non alba, sermo uerus in ipsa est quod non est alba, et falsus
165
quod est alba.
166
[31] Si ergo affirmatio et negatio opposite separant uerum a falso in rebus
167
futuris, secundum quod una duarum sit perfecte inuentionis in se, ergo
168
et res future necessarie sunt in inuentione earum et non erit hic aliquid
169
inuentum per accidens et preter causam completam, neque inuenitur
170
aliquid de quo dicatur quod sit possibile ut sit et quod non sit, sed erit
171
essentia rei aut non essentia necessario. Et illud est necessarium propter
172
sermonem ueri et falsi in una oppositarum completum in se. Et illud,
173
quia non transit ut exeat ex ipsis ad inuentionem | illud quod est
174
non uerum, ex affirmatione sit aut negatione; quia si transit *est
175
possibile* illud, non est uerum in una oppositarum perfecte inuentionis
176
in se. Et cum non erit uerum aut falsum in oppositis perfecte inuentio-
177
nis in se, est possibilis essentia rei et non essentia | eius secundum
33
178
exemplum unum, quod quemadmodum, cum est possibilis essentia rei
179
aut non essentia eius super exemplum unum, non erit uerum et falsum
180
in oppositis dictis de eis perfecte inuentionis in se; et non erit res in
181
affirmatione magis quam in negatione, neque in negatione magis quam
182
ipsa sit in affirmatione; et non fit sic propter affirmantem illam neque
183
propter negantem illam.
184
[32]|79|[ar. ed. Butterworth]Et opus est secundum hoc, si sit aliquid ex rebus album in aliquo
185
tempore, quod sit sermo in eo, priusquam fiat album, quod fiet album,
186
sermo uerus et | necessarius. Et similiter erit sermo in omni re futura,
187
antequam sit, quod erit, sermo uerus, quemadmodum est in ea in
188
instanti sue essentie, donec sit ueritas sermonis, quod ipsum est inuen-
189
tum in inuento presenti, sicut ueritas sermonis, quod ipsum erit in
190
futuro. Ergo cum sit illud ita, non est possibile in re possibili, quod est
191
non inuentum nunc et dicitur in ea quod inuenietur, ut non inueniatur.
34
192
Et illud quod est non possibile quin inueniatur, impossibile est quin
193
inueniatur. Et illud quod impossibile est quin inueniatur, oportet quod
194
inueniatur. Et quod oportet, est necessarium in essentia. Omnia ergo
195
sunt necessarie inuentionis. Cum ergo sit ita, non est hic aliquid quod
196
renouetur per accidens, neque aliquid paratum ut sit et non sit. Et illud
197
est quod illud quod renouatur per accidens, est secundum hanc disposi-
198
tionem, scilicet quia esse eius non est oportunum necessarium, quem-
199
admodum id cuius esse aut non esse est oportunum de necessitate,
200
non renouatur per accidens.
201
[33] Et etiam non transit ut dicamus quod affirmatio et negatio aggregen-
202
tur in rebus futuris (donec sint uere simul), et non auferuntur ab eis
203
(donec sint ambe false simul); uerbi gratia, ut sit sermo noster in
204
aliquo quod est possibile ut sit, et sermo noster quod est possibile
205
quod non sit, ueri simul aut falsi simul. Quoniam, si essent falsi simul,
35
206
sequeretur ex hoc quod non sint contradictorie diuidentes uerum a falso
207
|80|[ar. ed. Butterworth]in omnibus rebus. Et hoc est cu|ius iam ostensum est contrarium. Et
208
similiter sequitur, si sint ambo simul ueri. Et etiam quia sequitur, si
209
fuerint ambo ueri simul, ut sit aliquid inuentum et priuatum simul,
210
quod est impossibile, cum hoc quod aufertur etiam natura possibilis. Et
211
si essent ambo falsi simul, sequeretur ut sit aliquid non inuentum neque
212
priuatum.
213
[34] Et hoc est quod sequitur ex impossibili, si posuerimus oppositas, que
214
diuidunt uerum a falso in omnibus materiis, diuidentes ea secundum
215
complementum in rebus futuris, aut non diuidentes, si sint uere simul
216
aut false simul. Et est manifestum quod sequuntur repugnantie multe
217
ad sublationem nature possibilis et positionem nostram quod res future
218
omnes sunt necessarie. Quarum prima est quod destruitur cogitatio ad
36
219
auferendum aliquid ut cadat aut conatus ad bonum uenturum: in esse
220
illius quod apparet homini quod, si faciat illud quod oportet, erit quod
221
oportet, et si non faciat illud quod oportet, non erit quod oportet, est
222
res falsa et credulitas corrupta, donec consequatur hoc ex repugnantia:
223
quod, si uidet homo aliquis in aliquo renouabili et iudicat quod illud
224
renouabitur in decem milibus annorum, uerbi gratia, | et incipiat in
225
numeratione causarum affirmationis renouationis illius et esse eius in
226
hac distantia longa (si uiuat in ea homo), et uideat alius in hac eadem
227
distantia in | impossibilitate renouationis | eius et speculetur in toto isto
228
tempore in numeris causarum que prohibent renouationem eius, erit
37
229
|81|[ar. ed. Butterworth]actio uniuscuiusque ipsorum inutilis et uana et cogitatio cadens sine
230
intentione. Et illud est quia uerum ipsorum duorum in se oportet de
231
necessitate ut sit inuentum, equaliter cogitet unus ipsorum in uanitate
232
ipsius, et alius in essentia ipsius, aut non cogitet aliquis ipsorum in illo;
233
quoniam oportet, secundum hoc, quod non sit uoluntas causa renoua-
234
tionis alicuius rei, sed omnia currant cursu eorum per naturam et
235
secundum quod est eis ex una duarum contradictoriarum, et si non
236
uideat uidens in inuentione rei ex illo aut prohibeat inuentionem ipsius.
237
Et erit iudicium illius qui uidit in re decem milibus annorum, iudicium
238
illius qui uidit in ea tempore paruo, quodcumque sit tempus; sed erit
239
iudicium eius iudicium illius qui non uidet in ea penitus.
38
240
[35] Et hec omnia sunt in fine repugnantie et diuersa ab eo in quo creati
241
sumus. Et illud est quod nos uidemus, quod hic sunt res renoua-
242
tionis quarum principium est cogitatio et acceptio desiderii ad ipsa.
243
Iamque apparet etiam in rebus que fiunt, quod in eis sunt res que
244
secundum suam naturam sunt apte ut sit ex eis aliquid et eius opposi-
245
tum equaliter, scilicet quod est possibile ut sint ex eis res aut non sint
246
secundum equalitatem, et hoc ex parte agentis et recipientis simul. Et
247
exemplum illius est quia uestis iam possibile est ut dilanietur antequam
248
perueniat ei inueteratio, et iam possibile est in ea ut non dilanietur sed
249
inueteretur. Et illud est quod possibile harum duarum intentionum in
250
|82|[ar. ed. Butterworth]ueste est secundum equalitatem ex parte agentis et recipientis. Et
39
251
similiter currit res in omnibus rebus generatis in hac materia, in quibus
252
est hec species possibilitatis et potentie.
253
[36] Et cum sit hoc ita, manifestum est quod non sunt omnes res
254
necessarie, sed apparet quod res sunt duobus modis: aut necessarie aut
255
possibiles. Et possibiles sunt tribus modis: aut possibiles secundum
256
equalitatem (et sunt in quibus non est inuentio rei dignior priuatione
257
eius, neque priuatio eius dignior | inuentione ipsius); aut possibiles
258
secundum plurimum (et sunt in quibus est unum oppositorum dignius
259
ut sit quam secundum *<secundum> inuentionem* et erit renouatio
260
secundi secundum minus); et huic generi inueniuntur due species simul
261
ex possibili, scilicet que est secundum plus et que est secundum
262
minus.
263
[37] Et necessariarum quidem sunt necessarie absolute: et ille sunt res
264
inuente semper aut priuate | semper; et necessarie non absolute: et ille
265
sunt res inuente necessario in tempore quo est earum essentia aut res
266
quarum priuatio est necessaria in tempore in quo sunt priuate. Et iste
40
267
sunt duorum modorum: aut res quarum predicata sunt necessarie
268
inuentionis in suis subiectis, dum durant subiecta eorum inuenta (uerbi
269
gratia: inuentio rationis homini cuidam, cum inuenitur ille homo), aut
270
res priuate, dum durant subiecta earum non inuenta, et res
271
quidem inuente dum durant ipse inuente (uerbi gratia: inuentio
272
hominis dum durat inuentus).
273
[38]|83|[ar. ed. Butterworth]Et cum sint hee diuisiones nature inuenti et oporteat ut sit pars
274
negationis et affirmationis ad uerum et falsum conueniens ei quod est
275
inuentum extra animam, manifestum est ergo | quod propositiones de
276
futuro que separant uerum a falso in omnibus materiis, ipse quidem
277
diuidunt uerum a falso in modis rerum necessariarum secundum com-
278
plementum in se, scilicet super hoc quod uerus illorum duorum et falsus
279
completur in se extra animam, etsi non compleatur nobis scientia
280
ipsorum et ignoremus quomodo sit res in eo. Sed in materia quidem
41
281
contingenti in rebus futuris, etiam ipse diuidunt uerum a falso. Et illud
282
est quia oportet ut inueniatur | una duarum contradictoriarum in eo
283
quod est futurum, sed non determinate *secundum complementum* in
284
se, uerum secundum quod sunt in natura ipsarum ex priuatione deter-
285
minationis, sicut sunt ipse apud nos. Et propter hoc non est possibile ut
286
determinetur in hoc genere scientia, cum sit res in seipsa ignota. Verum
287
possibile quod est secundum plus, non ad utrumlibet, una quidem
288
oppositarum dignior est ut sit uera quam secunda, cum sit essentia eius
289
dignior quam non essentia. Et in hoc genere, possibile est ut compleatur
290
scientia in renouatione renouandi ante ipsius renouationem, scilicet in
291
renouatione de cuius proprietate est ut renouetur secundum plus.
292
Comprehendit ergo omnia opposita, de quorum duorum proprietate est
293
ut diuidant uerum a falso, <…> in rebus futuris in materia
294
contingenti, non secundum complementum. Sed in contingenti quidem
295
illo quod est secundum equalitatem, non est unum oppositorum |
42
296
|84|[ar. ed. Butterworth]dignius ut sit uerum quam aliud. Sed in eo quod est possibile secundum
297
plus, unum oppositorum dignius est ut sit uerum quam aliud. Et in
298
contingenti quidem secundum minus: ut sit falsum unum oppositorum,
299
dignius est quam secundum.
300
[39] Iam ergo manifestum est ex hoc quomodo diuidunt opposita uerum
301
et falsum in omnibus rebus. Et illud in eis de quarum proprietate est ut
302
diuidant uerum a falso semper. Et ipsa sunt contradictoria et singularia.
1
<DIFFERENTIA SECVUNDA*>
2
[40] Et postquam enuntiationum quedam sunt binarie (et sunt ille quarum
3
predicatum est uerbum) et quedam trinarie (et sunt ille quarum predica-
4
tum est nomen), et nominantur quidem ille quarum predicatum est
5
uerbum binarie (quia sunt composite ex predicato et subiecto tantum) et
6
nominantur ille quarum predicatum est nomen trinarie (quia sunt
43
7
composite ex subiecto et uerbo coniunctiuo et predicato), et [est nomen
8
et] nomen et uerbum, ex quibus componuntur enuntiationes, aut sunt
9
determinata aut non determinata, manifestum est ergo quod omnis
10
enuntiatio binaria est composita: aut ex nomine finito *et determinato*
11
et uerbo finito (sicut sermo noster «homo inuenitur»), aut ex nomine
12
infinito et uerbo infinito (sicut sermo noster «non homo non inueni-
13
tur»), aut ex nomine finito et uerbo infinito (sicut sermo noster «homo
14
non inuenitur»), aut ex | |85|[ar. ed. Butterworth]nomine infinito et uerbo finito (sicut sermo
15
noster «non homo inuenitur»). Verum uerbum infinitum non currit
16
consuetudo ut agatur in similibus hiis enuntiationibus, scilicet binariis.
17
Et illud est quia non discernitur in eis locus partis negatiue a loco partis
18
declinationis, cum sit locus partis negatiue in ipsis ipse idem locus partis
19
declinationis. Et propter hoc non inuenitur in linguis in quibus | aguntur
44
20
declinate, enuntiatio binaria in qua sit uerbum infinitum. Et propter
21
hoc cadunt ex modis istis enuntiationum quatuor duo modi: modus in
22
quo est nomen predicati et subiecti infinitum, et modus in quo est
23
nomen predicati infinitum. Et remanent duo modi. Erunt ergo opposi-
24
tiones que sunt in eis due et propositiones quatuor. Cum ergo multipli-
25
cauerimus has duas combinationes oppositionum in sex paria opposi-
26
tionum precedentium, erunt oppositiones in enuntiationibus binariis
27
duodecim et enuntiationes uiginti quatuor. Et quia in unaquaque
28
enuntiationum binariarum aut est uerbum significans cum tempore
29
presenti aut futuro aut preterito, cum ergo multiplicauerimus hec tria in
30
|86|[ar. ed. Butterworth]uiginti quatuor enuntiationes, erunt enuntiationes inuente in isto genere
31
septuaginta et due enuntiationes et triginta sex oppositiones. Si ergo
32
multiplicauerimus eas in tres materias, que sunt contingens et necessaria
45
33
et impossibilis, erunt propositiones aggre|gate ex hoc ducente et sexde-
34
cim.
35
[41] Sed enuntiationes quidem trinarie sunt duplum enuntiationum bina-
36
riarum et oppositiones earum duplum oppositionum ipsarum. Et illud
37
est quia proueniunt | in eis modi quatuor oppositionum, scilicet: modus
38
in quo erit nomen subiecti et nomen predicati finitum (et est que scitur
39
per simplicem, sicut sermo noster «homo inuenitur iustus», «homo non
40
inuenitur iustus»); et modus in quo erunt ambo nomina infinita (sicut
41
sermo noster «non homo inuenitur non iustus», «non homo non
42
inuenitur non iustus»); et duo modi reliqui, scilicet quorum unus est
43
finitus et alius infinitus, et illud est, ut sit subiectum aut predicatum, et
44
eorum oppositi.
45
[42] Et enuntiationes trinarie, quarum subiectum est nomen finitum et
46
predicatum earum aut nomen finitum aut infinitum, cum ponuntur cum
46
47
ipsarum oppositis in figura habente quatuor latera, et ponuntur oppo-
48
site ipsarum super duo latera in latitudine lamine, et non opposite super
49
duo latera que sunt in longitudine tabule, ita ut sit affirmatiua simplex
50
cum negatiua declinata super latus unum et negatiua simplex cum
51
affirmatiua declinata super latus unum etiam, inuenitur dispositio enun-
52
tiationum declinatarum cum simplicibus in consecutione, sicut disposi-
53
|87|[ar. ed. Butterworth]tio enuntiationum priuatiuarum cum simplicibus in consecutione. Et
54
non inuenitur dispositio priuatiuarum ex declinatis, sicut dispositio
55
declinatarum ex simplicibus, et illud in omnibus modis oppositionum
56
sex. Et uolo in enuntiationibus priuatiuis hic enuntiationes, quarum
57
predicatum significat priuationem cuius precessit descriptio, sicut sermo
58
noster «homo est ignorans», aut perturpius duorum contrariorum,
59
sicut sermo noster «homo est iniustus». Consideremus ergo de hoc
60
primo in indefinitis et ponamus eas in figura habente quatuor latera,
61
sicut condicionauimus, et ponamus etiam priuatiuas sub declinatis,
47
62
sicut posuimus declinatas cum simplicibus, et illud ut addamus figure
63
habenti quatuor latera figuram aliam configuratam figure <…> in
64
uno laterum ipsius; uerbi gratia, quia nos ponemus figuram a b g d, et
65
ponamus figuram ei continuam | g d e z, et ponamus super latus a b
66
affirmatiuam simplicem et oppositam eius, que sunt «homo inuenitur
67
iustus», «homo non inuenitur | iustus», et super latus g d negatiuam
68
declinatam et eius oppositam, que sunt «homo non inuenitur non
69
iustus», «homo inuenitur non iustus», et super latus e z negatiuam
70
|88|[ar. ed. Butterworth]priuatiuam et eius oppositam, que sunt «homo non inuenitur iniustus»,
71
«homo in|uenitur iniustus». Cum ergo considerantur hee enuntiationes
72
secundum hanc positionem:
73
a homo inuenitur iustus // b homo non inuenitur iustus
74
g homo non inuenitur non iustus // d homo inuenitur non iustus
75
e homo non inuenitur iniustus // z homo inuenitur iniustus
48
76
inueniuntur ille que sunt super latera ipsius in latitudine lamine non
77
consequentes, propterea quia sunt opposite. Iamque sciuisti in eo quod
78
precessit dispositionem ipsarum in oppositione.
79
[43] Et cum consideratur illud quod est super latus ipsius in longitudine
80
tabule, inuenitur negatiua declinata consequens in ueritate affirmatiuam
81
simplicem et non conuertitur res in eis. Et illud est quia, cum uerus est
82
sermo noster | «homo inuenitur iustus», uerum est dictum nostrum
83
«homo non inuenitur non iustus». Et non sequitur, cum uerum est
84
dictum nostrum «homo non inuenitur non iustus», ut sit uerum dictum
85
nostrum «homo inuenitur iustus», quia dictum nostrum «homo non
86
inuenitur non iustus» est uerum de homine iusto et de homine non
87
disposito per iustitiam neque per iniustitiam, qui est paruulus, et de
88
homine non ciuili. Ergo negatiua declinata communioris est ueritatis
89
quam affirmatiua simplex, propterea quia ipsa est uera de tribus et
90
affirmatiua simplex de uno. Sed cum inuenitur commune, non sequitur
91
ut inueniatur proprium, sicut sequitur ex inuentione proprii inuentio
49
92
|89|[ar. ed. Butterworth]communis. Verbi gratia «animal» et «homo»: homo namque cum
93
inuenitur, inuenitur animal; sed non sequitur, cum inuenitur animal, ut
94
inueniatur homo.
95
[44] Et negatiua quidem simplex cum affirmatiua declinata inuenitur in
96
ueritate per conuersum huius, scilicet quod negatiua simplex sequitur
97
affirmatiuam declinatam et non conuertitur; et illud est quia negatiua
98
simplex communioris est ueritatis quam affirmatiua declinata, cum sit
99
dictum nostrum «homo non inuenitur iustus» uerum de homine crudeli
100
et de homine qui non est iniustus neque iustus (qui est non ciuilis) | et
101
de paruulo. Sed dictum nostrum «homo inuenitur non iustus» uerum
102
est de iniusto tantum, propterea quia dictum nostrum «non iustus»
103
significat priuationem et priuatio est ablatio alicuius rei ab eo de cuius
104
proprietate est ut inueniatur in eo in tempore illo de cuius proprietate
105
est ut inueniatur ei in illo, sicut diffinitum est prius. Ergo affirmatiua
106
declinata uerificatur per unum et negatiua simplex per tria.
107
[45] Sed cum consideratur quidem consequentia ipsarum in falsitate,
108
inuenitur res secundum conuersum huius, scilicet quia affirmatiua sim-
50
109
plex sequitur ex negatiua declinata. Et illud est quia negatiua declinata
110
est proprioris falsitatis quam affirmatiua simplex, quoniam dictum
111
nostrum «homo inuenitur iustus» est falsum | de iniusto et de homine
112
qui non est iustus neque iniustus. Sed dictum nostrum «homo non
113
inuenitur non iustus» est quidem falsum de iniusto tantum. Et similiter
114
componitur dispositio in consequentia negatiue simplicis cum affirma-
115
tiua declinata in falsitate, e conuerso consequentie ipsarum in ueritate,
116
scilicet quod consequens in eis redit consecuta.
117
[46] Et cum consideratur priuatiua cum simplicibus in hac consequentia,
118
inuenitur dispositio ipsarum in uero et falso sicut dispositio declinate
119
cum simplici. Verum quidem, ille que sunt super dyametrum qui
120
|90|[ar. ed. Butterworth]est dyameter A D, sunt contrarie ex parte materiarum, et tu scies
121
dispositionem ipsarum in eo quod est futurum.
122
[47] Et cum ponuntur reliqui modi oppositarum hac positione, inuenitur
123
dispositio ipsarum in consequentia dispositio una, scilicet contradicto-
124
riarum, et singularium, et contrariarum, et subcontrariarum. Sed dispo-
51
125
sitio quidem illarum que sunt super dyametros in modis diuersificatur.
126
Et illud quia ipsarum quedam sunt, que sunt possibiles ut sint
127
uere ambe simul, et ipsarum quedam, que sunt possibiles ut sint
128
false ambe simul. Et Aristotiles non rememoratur istarum, nisi illarum
129
quarum rememorati sumus tantum. Et reseruauit sermonem in eis ad
130
librum sillogismi. Et canon communis in scientia harum consequentia-
131
rum est quod omnes propositiones istarum (que sunt conuenientes in
132
quantitate – que est signum – et diuersificantur in qualitate – que est
133
negatio et affirmatio –) sunt consequentes se, scilicet quod communior
134
ipsarum sequitur propriorem. Sed ille quidem in quibus non est conse-
135
quentia, sunt opposite secundum modum | contrarietatis et secundum
136
modum contradictoriarum, sicut dictum est.
52
137
[48] Et enuntiationum trinariarum, cum accipitur subiectum per nomen
138
infinitum et predicatum aliquando per nomen finitum et aliquando per
139
nomen infinitum, renouantur in hoc genere simplices | et declinate,
140
affirmatiue et negatiue, preter predictas. Et erunt simplices in eis, quarum
141
predicatum est nomen finitum (sicut fuit in modo primo simplicium); et
142
declinatarum, quarum predicatum est nomen infinitum. Et illud est quo-
143
niam animaduertentia propositionis in esse ipsam simplicem aut declina-
144
tam est ex parte | predicati, non ex parte subiecti. Erit ergo simplex
145
|91|[ar. ed. Butterworth]affirmatiua in hoc genere sicut dictum nostrum «non homo inuenitur
146
iustus», et eius negatiua «non homo non inuenitur iustus». Et erit
147
declinata ipsius affirmatiua dictum nostrum «non homo inuenitur non
148
iustus»; et erit negatiua «non homo non inuenitur non iustus». Et est
149
manifestum quod iste due opposite, que renouantur in hoc genere
150
trinariarum – scilicet quarum subiectum est nomen infinitum – sunt
151
preter oppositas que renouantur in modo propositionum quarum
152
subiectum est nomen finitum, quia subiectum istarum est priuatio
53
153
subiecti illarum. Iamque expositi sunt modi priuationis, quos significat
154
nomen infinitum in alio loco.
155
[49] Et isti modi enuntiationum, cum fiunt negatiui, non stabit pars
156
negatiua loco partis *littere* declinationis in eis, neque currit una
157
earum a compari suo. | Sed oportet quod ordinetur littera *uel parti-
158
cula* negationis in eis: aut in habentibus signa, cum signo (sicut est
159
dispositio in modo primo enuntiationum trinariarum); aut in indefinitis
160
et singularibus, cum uerbo inuentionis. Sed pars quidem declinationis
161
ordinatur in eis semper cum subiecto, donec sit quidem in enuntiationi-
162
bus simplicibus huius generis iterata pars negationis bis (et hoc cum
163
signo in enuntiationibus significatis et cum subiecto, et cum uerbo
54
164
inuentionis et cum subiecto in indefinitis et singularibus); sed in decli-
165
natis iteratur ter: cum signo et uerbo inuentionis, <…>, et tertio cum
166
|92|[ar. ed. Butterworth]predicato. Et non currit una partium negationis in eis ab alia. Verbi
167
gratia, quia negatio dicti nostri <…> «omnis non homo inuenitur non
168
iustus» est dictum nostrum «non omnis non homo inuenitur non
169
iustus». Et illud per hoc ut inueniamus in hoc cum parte negationis in
170
tribus locis, non per hoc ut inueniamus cum ea in duabus locis, ita ut
171
dicamus «non omnis homo inuenitur non iustus».
172
[50] Et similiter est dispositio in binariis que sunt in hoc genere, scilicet in
173
simplicibus ipsarum, quoniam iam diximus quod non inuenitur ex eis
174
declinata secundum significationes linguarum scitarum. Quoniam pars
55
175
negationis in hoc etiam oportet ut ordinetur in eis bis, semel cum
176
subiecto et semel cum signo in habentibus signum, aut cum uerbo ipso
177
in singularibus | et indefinitis; neque sufficit in uno eorum absque
178
secundo. Verbi gratia: quia quemadmodum negat dictum nostrum
179
«omnis homo ambulat» (et est cuius subiectum est nomen finitum)
180
dictum nostrum «non omnis homo ambulat», similiter negat dictum
181
nostrum «omnis non homo ambulat» dictum nostrum «non omnis non
182
homo ambulat», non dictum nostrum «non omnis homo ambulat»
183
neque «non omnis homo non ambulat». Quoniam pars negationis non
184
stabit loco partis declinationis, neque pars declinationis stabit loco
185
illius, cum unaqueque ipsarum auferat ab enuntiatione aliquid preter id
186
|93|[ar. ed. Butterworth]quod auferat alia. Et illud est quia pars negationis in habentibus signa
187
aufert quidem iudicium uniuersale, quod continet signum uniuersale, et
188
iudicium particulare, quod continet signum particulare. Sed pars qui-
56
189
dem declinationis aufert subiectum uniuersale, non iudicium uniuersale.
190
Et illud est quia signum uniuersale coniunctum cum enuntiatione non
191
significat quod intentio subiecti est uniuersalis, ut auferat ablatio eius
192
ablationem intentionis uniuersalis subiecti, sed significat quidem quod
193
iudicium intentionis uniuersalis est uniuersale. Et illud est manifestum
194
in indefinitis, quoniam non esse eas non habentes signa est ex eo quod
195
non facit oportere ut sint intentiones subiecti in eis uniuersales, cum sit
196
significatio dictionum super eas significatio uniuersalis; uerbi gratia
197
«homo est | iustus», «homo non est iustus». Dictio enim que est
198
«homo» significat intentionem uniuersalem, quamuis non coniungatur
199
ei dictio «omnis»; et si esset dictio «omnis», que significaret quod
200
intentio est uniuersalis, esset dictio «homo» non significans intentionem
201
uniuersalem, nisi quando | coniungeretur ei «omnis». Et propter hoc
202
oportet ut coniungatur pars negationis in enuntiationibus signi-
57
203
ficatis, quarum subiecta sunt nomina infinita, consequentes sint aut
204
diuerse, cum signo, et redeat pars negatiua | secundo cum subiecto; et si
205
erunt declinate, redeat tertio cum predicato. Et si erunt non declinate,
206
sufficit reditio eius cum subiecto. Iamque uenient loca in materia
207
contingenti in quibus est partis declinationis potentia, potentia partis
208
negationis in diuisione ueritatis; et uenient loca in quibus non sequitur
209
illud.
210
[51] Et locus quidem in quo est potentia partis declinationis, potentia
211
partis negationis, est enuntiationes singulares, cum sint subiecta ipsa-
212
rum |94|[ar. ed. Butterworth]inuenta et in tempore, de cuius proprietate est ut disponantur per
213
habitum et priuationem oppositam; uerbi gratia, quia, cum queritur
214
an Sortes est iustus aut non iustus, et erit responsio in eo uera quod
58
215
non est iustus, et respondet respondens loco dicti nostri quod ipse non
216
est iustus, quod ipse est non iustus, quoniam potentia dicti nostri
217
hic «non iustus» est potentia dicti nostri «non est iustus», cum sit
218
«Sortes iustus» aut «non iustus», | cum accidit quod inueniantur in eo
219
condiciones predicte, diuidentes uerum a falso, sicut diuidit ea dictum
220
nostrum «Sortes est iustus», aut «non est iustus».
221
[52] Iamque possibile est in huiusmodi loco (sicut dicunt expositores) cum
222
erit intentio querentis ut concedatur a respondente propositio affirma-
223
tiua et responderit ei per negatiuam, ut accipiat propositionem declina-
224
tam equipollentem negatiue loco ipsius, et proficiet in ea, cum posuerit
225
eam in sillogismo, in loco in quo proficit ei affirmatiua, non negatiua,
226
sicut est minor in figura prima; quoniam minor, cum est negatiua in
59
227
figura prima, non proficit per eam in conclusione, sicut ostendetur in
228
libro sillogismi. Iamque prodest querenti per hanc cautelam et cum
229
uoluerit concludere neganti aliquid contradictorium. Sed quod exposui-
230
mus nos in hoc loco, est ostensio in intentione huius libri.
231
[53] Sed locus quidem in quo non est potentia partis declinationis, cum
232
coniungitur cum habitu, potentia partis negatiue in diuisione ueri et
233
|95|[ar. ed. Butterworth]falsi, est enuntiationes uniuersales in hac materia, sicut si queratur an
234
omnis homo est sapiens aut non omnis homo est sapiens, et respon-
235
deatur loco dicti eius «non omnis homo est sapiens», «omnis homo
236
est non sapiens». Et illud est quia illud quod opponitur dicto nostro
237
«omnis homo est sapiens» oppositione qua separatur uerum a falso
60
238
semper, est dictum nostrum «non omnis homo est sapiens», non dictum
239
nostrum «omnis homo est non sapiens», cum sit dicti nostri «sapiens»
240
et «non sapiens» potentia, potentia contrariarum, que sunt dictum
241
nostrum «omnis homo est sapiens», «nullus homo est sapiens»; et
242
contrarie sunt ambe false simul in hac materia, ut ostensum est prius.
243
[54] Et oppositio que est inter nomen finitum et nomen infinitum, et
244
uerbum finitum et infinitum, non est ex genere oppositionis affirmatio-
245
nis et negationis, quoniam dictum nostrum «non homo» non significat
246
in linguis in quibus usitantur huiusmodi nomina id quod significat
247
dictum nostrum «non est homo», quoniam dictum nostrum «non est
248
homo» significat subiectum a quo negatur humanitas, quamuis non sit
249
euidens in hoc dicto. Est ergo propter hoc sermo compositus. Et
250
similiter significat dictum nostrum «non est sanus». Sed dictum nos-
251
trum «non homo» et «non sanus» non significat quidem negationem,
252
cum dicitur absque coniunctione nominis neque uerbi euidentis, sed
253
significat dictum nostrum «non homo» priuationem | humanitatis et
254
dictum nostrum «non sanus» priuationem sanitatis, que est intentio
255
simplex, quam significat | «egritudo». Et apparet quod non est signi-
256
ficatio eius significatio negationis, eo quod negatio est uera aut falsa.
61
257
Sed dictum nostrum «non homo» quidem non est uerum neque falsum.
258
| Et illud est quia, cum est dictum nostrum «homo» non uerum neque
259
falsum donec <…> coniungatur cum eo «inuenitur», cum eo quod
260
|96|[ar. ed. Butterworth]significat habitum et formam inuentam, dignius est ut sit dictum
261
nostrum «non homo» non significans uerum aut falsum, cum non
262
significat inuentionem finitam, sed significat inuentionem infinitam.
263
[55] Et enuntiationum quarum subiectum est nomen infinitum, inuenitur
264
dispositio simplicium ex ipsis et | declinatarum consequentium se, sicut
265
dispositio simplicis cum declinata in enuntiationibus quarum subiectum
266
est nomen finitum. Et illud est quod «omnis non homo inuenitur non
267
iustus» (que est declinata affirmatiua in hoc genere) est significans id
268
quod significat dictum nostrum «non inuenitur aliquid ex eo quod est
269
non homo iustum», que est negatiua simplex. Et non est inter modum
270
enuntiationum, scilicet illarum quarum subiectum est nomen infinitum
271
et inter modum enuntiationum quarum subiectum est <…> finitum
272
consequentia neque oppositio.
62
273
[56] Et cum mutatur ordo nominis subiecti aut predicati aut uerbi copu-
274
lantis in enuntiationibus trinariis, aut nomen subiecti aut predicati –
275
aut uerbi – in binariis, ita ut precedat ex eis de cuius proprietate est ut
276
sequatur <…> inueniatur in eo ante, et uniuersaliter, ut permutetur
277
ordo ipsorum et remaneat predicatum in eis predicatum et subiectum,
278
subiectum, enuntiatio remanet una et eadem, seruata ueritate si fuerit
279
uera, aut falsitate si fuerit falsa. Et exemplum illius est dictum nostrum
280
«inuenitur homo iustus», «inuenitur iustus homo», quoniam ista enun-
281
tiatio est una et eadem, et cum dicitur «Sortes stat» et «stat Sortes»,
282
|97|[ar. ed. Butterworth]quoniam nisi essent enuntiationes in quibus non diuersificantur nisi
283
partes earum secundum prioritatem et posterioritatem enuntiationes
284
une, sequeretur quod esset uni enuntiationi plus una negatione. Iamque
285
manifestum est quod non est uni affirmationi nisi una negatio. Et illud
63
286
est quia, si non dicitur «homo iustus inuenitur» idem cum dicto nostro
287
«inuenitur iustus homo» enuntiatio una sed enuntiationes due
288
diuerse intentione, et est negatio dicti nostri «inuenitur homo iustus»
289
dictum nostrum «non inuenitur homo iustus», et negatio dicti nostri
290
«homo iustus inuenitur» «homo iustus non inuenitur», et <--->
291
negatio dicti nostri «inuenitur homo iustus», sequitur ut inueniantur |
292
dicto nostro «inuenitur homo iustus» due negationes, quarum una est
293
dictum nostrum «non inuenitur homo iustus» et alia est «non inuenitur
294
iustus homo», et est negatio enuntiationis quam posuimus esse diuerse
295
intentionis a dicto nostro «inuenitur homo iustus» et est dictum
296
nostrum «inuenitur iustus homo». Iamque manifestum est quod nomen
297
et uerbum, que sunt partes enuntiationis, cum mutatur ordo in dicto a
298
consuetudine currente in illa lingua, scilicet ab ordine qui est pulchrior,
64
299
et remanet predicatum predicatum et subiectum subiectum, quod rema-
300
net illa enuntiatio eadem.
301
[57] Et cum affirmatur nomen unum nominibus multis aut affirmantur
302
nomina multa nomini uni, aut negatur unum nomen a nominibus
303
|98|[ar. ed. Butterworth]multis aut negantur nomina multa a nomine uno, non erit illa affirma-
304
tio affirmatio una neque illa negatio negatio una: sicut, cum affirmatur
305
nomen unum nomini uni aut negatur ab eo, non est una affirmatio
306
neque una negatio donec <…> sit intentio, quam significat dictio illa
307
<. .>, una, sicut dictum est in hiis que precesserunt, nisi fuerint illa
308
nomina | multa significantia unam intentionem. Et illud, ut sint illa
309
nomina <…> synonyma – et sunt quorum unumquodque significat
310
eandem intentionem – aut sit quod significant nomina multa partes
311
diffinitionis aut descriptionis unius rei, sicut dictum nostrum «homo est
312
animal», «homo est rationale», quoniam aggregatum ex hiis duobus
313
predicatis est diffinitio hominis, et illud est quoniam homo est
314
animal rationale; et similiter etiam si est descriptio eius, uerbi gratia «homo est
315
animal» et «homo est bipes», quoniam aggregatum est descriptio
65
316
hominis, que est «animal bipes». Et dictio «homo» significat significa-
317
tione aggregata id quod significat unusquisque duorum sermonum
318
separatim. Si ergo erunt predicata multa aggregatio quorum non est
319
unum, non erit affirmatio eorum affirmatio una neque negatio eorum
320
negatio una. Et similiter, si erunt subiecta multa de quibus predicatur
321
predicatum unum, non est illa affirmatio una | neque negatio una. Et
322
exemplum illius est predicatio nostra de homine, quoniam | ipse est
323
albus et quod ambulat, quoniam ista duo, cum predicantur coniuncta
324
de homine et dicitur «homo albus ambulat», non significat unam
325
intentionem nisi per accidens. Et dispositio in hoc est sicut dispositio in
326
predicato, quod est dictio equiuoca, significans plus una intentione, |
327
cum predicatur de subiecto uno, et de omni subiecto, quod est dictio
328
|99|[ar. ed. Butterworth]equiuoca, cum predicatur unum predicatum significans intentionem
329
unam, scilicet quia, sicut enuntiatio cuius predicatum est dictio
330
equiuoca non est enuntiatio una, neque enuntiatio cuius subiectum est
331
secundum huiusmodi dispositionem est enuntiatio una, similiter est
66
332
dispositio in enuntiatione in qua affirmantur intentiones multe per
333
nomina diuersa subiecto uni, aut illa in qua affirmatur unum predica-
334
tum subiectis multis que significantur per nomina diuersa, cum non erit
335
coniunctum ex illis predicatis aut subiectis multis intentio una.
336
[58] Et enuntiationes quarum subiectum aut predicatum est nomen
337
equiuocum, postquam sunt enuntiationes multe, non est oportunum ut
338
sit questio dialectica <…> responsio una, et si erunt omnes intentio-
339
nes quas significat nomen equiuocum subiectum, de quo sit uerum
340
predicatum unum, aut erunt omnes intentiones quas significat nomen
341
equiuocum predicatum, uere de subiecto uno, aut erunt intentiones
342
multe ipse predicatum, aut est dictio predicati et subiecti significans,
343
scilicet unaqueque ipsarum, intentiones *secundum intentiones* multas,
344
nisi quia omnes intentiones quas significat dictio predicati sunt uere de
345
omnibus intentionibus quas significat dictio subiecti, sicut ostensum est
346
|100|[ar. ed. Butterworth]in libro Topicorum. Quia responsio secundum uiam dialectice *uel
67
347
topice* non est ut aptentur querenti questiones, ut intelligantur ille
348
intentiones de quibus dicitur illud nomen equiuocum, cum sit respon-
349
dens et querens in uno ordine scientie rei de qua disputant. Sed intentio
350
querentis secundum uiam topice est ut concedatur a respondente una
351
pars contradictionis, quam uult ponere propositionem qua destruat
352
positionem respondentis. Cum ergo queret querens a respondente in
353
topica propositione equiuoce dictionis, et concedet illi respondens unam
354
partem contradictionis et ponet querens ex una illarum intentionum
355
propositionem ex qua conatur concludere quod intendit destruere apud
356
respondentem, est respondenti tunc ut dicat «non concedo hanc inten-
357
tionem, sed quam concedo est intentio hec et hec». Et non proderit
358
querenti tunc concessio respondentis ei unam partem | contradictionis.
359
[59] Sed questio quidem secundum uiam doctrine iam erit per nomen
360
equiuocum, quia intentio doctoris est adaptare questionem cum distinc-
68
361
tione eius quod significat illud nomen equiuocum. Et ideo non erit hec
362
questio dialectica, quia hec species questionis iam indicat oportunam
363
diuisionem eius quod significat nomen equiuocum, sicut si querat
364
querens quid est oculus, | ad respondentem spectat ut dicat quod
365
significat multas intentiones, scilicet oculum animalis, et oculum
366
*fontem* aque, et oculum *corpus* solis, et aliud. Sed questio
367
dialectica, ex qua querit quidem querens unam partem contradictionis,
368
ut concedatur ei una duarum (sicut si querat an hoc est hoc, aut non est
369
hoc), |101|[ar. ed. Butterworth]iam oportet ut sit questio determinata, ut sit responsio que cadit
370
super eam determinata, et hoc erit quidem per nomen uniuocum.
371
[60] Et ex quo sunt predicata multa que predicantur de subiecto uno,
372
inuenta sequentia dispositiones quatuor (aut predicata que cum sepa-
373
rantur sunt uera, et cum aggregantur uera, et est aggregatum ex eis
374
predicatum unum, et sunt illa de quibus diximus quod coniunctum ex
375
eis erit enuntiatio una; aut predicata [multa] que cum separantur sunt
69
376
uera, et cum aggregantur sunt uera, sed aggregatum | ex eis non est
377
predicatum unum nisi per accidens; aut predicata que cum separantur
378
sunt uera, et cum aggregantur erit sermo derisio et superfluitas; aut
379
predicata que cum separantur sunt uera et cum coniunguntur sunt
380
falsa), oportet ut demus canonem quo differantur hec predicata quedam
381
a quibusdam, postquam ostenderimus quod non est necesse ut [sit] quod
382
uerificatur diuise, uerificetur composite, ita ut non comprehendatur in
383
hoc falsitas neque superfluum.
384
[61] Et dicemus igitur quod non sequitur quod sint omnia predicata
385
uerificata diuise, uerificata composite, ita ut non sit sermo derisibilis
386
neque superfluus. Et illud ostenditur ex materiis et ex eo quod sequitur
387
hanc positionem, si concesserimus eam, ex repugnantibus: ex materiis
388
quidem, quia iam uerificatur de Sorte quod ipse est medicus et quod est
70
389
circumspectus, id est subtilis, et non sequitur ut uerificentur de eo due
390
res simul, donec dicamus de eo quod ipse est medicus circumspectus; et
391
repugnantium quidem | que sequuntur ipsum qui dicit quod omne quod
392
uerificatur diuise, uerificatur composite, preter quod sequatur sermo-
393
nem derisio, unum est quod, si est dictum nostrum de Sorte quod est
394
|102|[ar. ed. Butterworth]homo, uerum et quod est albus, uerum, oportet ut sit dictum aggregati
395
ex eis uerum, scilicet quod sit Sortes homo albus, et si est predicatio
396
nostra de ipso etiam quod est homo albus et quod est albus, ita ut sint
397
duo predicata separata, ergo iam oportet ut uerificetur de eo quod ipse
398
est homo albus albus. Et similiter, cum acceperimus hoc dictum loco
399
predicati unius separati et acceperimus dictum primum loco predicati
400
separati, uerificabitur de eo quod est | homo albus homo albus albus,
401
preter quod sit in sermone ridiculositas nec superfluum, et si uadat res
402
in infinitum; et hoc est repugnans. Et etiam si, cum predicantur de eo
403
separata multa, sequitur ut uerificentur de eo omnes compositiones que
71
404
accidunt ex illis separatis, scilicet cum componuntur quedam eorum
405
cum quibusdam, et sunt infinite, ergo uerificantur de subiecto uno res
406
multe infinite, sicut si | uerificatur de eo quod est homo et quod est
407
albus et quod ambulat, oportet ut uerificentur de eo quod est homo
408
albus ambulat et quod est homo homo albus ambulat et quod est homo
409
homo homo albus ambulat; et similiter quod est albus albus ambulat
410
ambulat; ergo erunt predicata uera de eo infinita. Iam ergo ostensum
411
est ex hoc, quod non omne quod uerificatur diuise, uerificatur compo-
412
site, sicut uidebatur multis antiquorum.
413
[62] Et postquam iam ostensum est hoc, tunc etiam consideremus quando
414
erit ex intentionibus multis que predicantur de intentione una, et ex
415
intentione una que predicatur de intentionibus multis, enuntiatio una
416
(et illud per hoc ut sit aggregatum ex illis intentionibus multis intentio
417
una et uera) et quando non erit. Dicamus ergo quod, quando non erit
418
predicatio illarum intentionum multarum de subiecto [in ea] predicatio
419
|103|[ar. ed. Butterworth]per accidens, neque est una earum inclusa in alia neque contenta ab ea
72
420
(scilicet quod sit condicio contenta in habente condicionem, et quanto
421
magis ut sit condicio ipsa eadem habens condicionem: sicut si dicamus
422
quod Sortes albus albus, cum non erit illud secundum modum succur-
423
rere), quoniam coniunctum ex illis intentionibus erit intentio una. Sed
424
cum est quidem predicatio eius per accidens (sicut dictum nostrum de
425
Sorte quod est albus et quod ambulat), quoniam non est coniunctum ex
426
eis intentio una. Et similiter cum est secunda contenta a prima, quo-
427
niam sermo tunc est superfluus, sicut dictum nostrum de Sorte quod est
428
homo uiuus, secundum modum expositionis hominis per uiuum, quo-
429
niam dictio «homo» iam comprehendit «uiuum» et propter hoc est
430
colligatio nostra ipsius cum uiuo ridiculositas e contrario colligationis
431
generis cum differentia. Et cum | expoliantur predicata separata ab hiis
432
dispositionibus (scilicet a predicatione que est per accidens et ut non sit
433
unum eorum clausum in alio), erit enuntiatio una, sicut dictum nostrum
434
de homine quod est animal et est bipes.
435
[63] Sed res que uerificantur coniuncte in predicatione de aliqua re, cum
73
436
ligatur quedam cum quadam: sunt quarum quedam uerificantur cum
437
separantur, et quedam non | uerificantur. Et uerificantur ille in quibus
438
coniunguntur duo. Quorum unum est, ut non comprehendatur in
439
aliquo condicionato in dicto aliquid oppositum rei que condicionatur in
440
eo et ligatur cum eo, et hoc quocumque modo accidat ex modis
441
|104|[ar. ed. Butterworth]oppositis quatuor, siue sit manifesta illa oppositio ei ex significatione
442
illius nominis (sicut est dictum nostrum «animal mortuum», quoniam
443
mortuum est contrarium animali ex parte significationis huius nominis,
444
scilicet nominis «animal»), aut sit manifestatio illa non ex parte signi-
445
ficationis nominis, sed ex parte significationis diffinitionis aut descrip-
446
tionis (uerbi gratia «homo mortuus», quoniam euidens est quidem
447
quod homo est oppositum mortuo ex parte diffinitionis ipsius, in qua
448
dicitur quod est animal rationale); cum ergo includitur oppositio in
449
huiusmodi colligationibus, falsificantur cum separantur, quoniam ueri-
450
ficatur de mortuo quod est homo mortuus et non uerificatur de eo quod
74
451
est homo. Et condicio secunda est ut non sit predicatio colligati de
452
subiecto per accidens (id est propter aliud ab ipso), sed per se (id est
453
propter seipsum), quia cum est predicatum per accidens, secundum
454
istum modum falsificatur cum separatur: uerbi gratia «Homerus est
455
inuentus uersificator» aut «inuentus opinabilis», quoniam cum
456
separatur hoc et dicitur «Homerus est inuentus», est falsum cum sit
457
nunc priuatus. Et causa in hoc est | quia dictio dicti nostri «est
458
inuentus» predicatur de Homero ex parte qua est opinabilis aut uersi-
459
ficator, non predicatione prima propter se, id est absolute. Et dictum
460
nostrum in eo quod est inuentus, ex parte qua est in mente opinatus,
461
est dictum uerum. Et propter hoc possibile est in eo, cum accipitur
462
secundum hanc partem dictio «inuentus», ut uerificetur de priuato,
463
sicut dictio «non inuentus» cum predicatur de aliquo propter aliud
464
uerificatur de re inuenta et non uerificatur de ipsa cum predicatur de
465
ipsa propter se (sicut est dictum nostrum de Petro cui innuitur quod est
466
non inuentus paries, quoniam non uerificatur de eo quod ipse non est
467
inuentus absolute, sicut non uerificatur de priuato quod ipse est inuen-
468
tus absolute). Ergo cum non comprehenditur *uel clauditur* in condi-
75
469
cione |105|[ar. ed. Butterworth]ut quod ligatur opponatur rei ligate, cum significatur super rem
470
colligatam per diffinitionem eius aut nomen ipsius, neque est ibi predi-
471
catio propter aliud, oportet quidem, cum diuiduntur huiusmodi in
472
predicatione, ut uerificentur diuise sicut uerificantur composite.
1
DIFFERENTIA TERTIA
2
[64] Et ex quo sunt enuntiationum quedam habentes | modos et quedam
3
non habentes modos (et modus est dictio significans qualitatem inuen-
4
tionis predicati in subiecto: uerbi gratia «homo necesse est ut sit animal»,
5
aut «possibile est ut sit philosophus») sunt que generum dictionum modo-
6
rum duo modi: quorum unus est necessarius et quod sequitur ipsum
7
secundum modum consequentie et numeratur cum eo (et est oportunus
8
et impossibilis, qui etiam est una partium eius, cum sit necessarium aut
9
necessarie inuentionis aut necessarie priuationis, quod est impossibile),
10
et secundus est possibilis et quod sequitur ipsum secundum modum
76
11
consequentie et numeratur cum eo (uerbi gratia: contingens), iam ergo
12
oportet ut consideremus in oppositis huius generis que sunt et in
13
consequentibus etiam ipsius; et illud in declinatis et etiam in simplici-
14
bus. Et fiunt quidem dictiones modorum duo modi, quia intenditur |
15
quidem in eis ut sint significationes ipsarum equiperantes enti, cuius
16
sunt due diuisiones: scilicet aut in potentia aut in actu. Et necessarium
17
dicitur de eo quod est in actu et possibile dicitur de eo quod est in
18
potentia. Consideremus ergo in oppositis earum primo, deinde in
19
consequentibus.
20
[65]|106|[ar. ed. Butterworth]Et dicamus quod iam apparet in principio estimationis quod littera
21
*pars* negationis oportet ut ponatur in huiusmodi enuntiationibus
22
cum dictione inuentionis, que est copula, non cum predicato, secun-
23
dum dispositionem enuntiationum non habentium modos. Et illud est
24
quia negatio dicti nostri «homo inuenitur iustus» est dictum nostrum
25
«homo non inuenitur iustus», non dictum nostrum «homo inuenitur
26
non iustus». Et illud est ex quo affirmatio et negatio diuidunt uerum a
77
27
falso in omnibus rebus, ergo si posuimus quod negatio dicti nostri
28
«homo inuenitur iustus» sit dictum nostrum «homo inuenitur non
29
iustus», oportet similiter in hiis duobus dictis ut diuidant uerum a falso
30
in omnibus rebus, donec oporteat, si est dictum nostrum in ligno: uerbi
31
gratia, quod inuenitur iustus, falsum, ergo erit uerum de eo quod
32
ipsum inuenitur non iustus. Sed postquam fuit dictum nostrum «ius-
33
tum» et «non iustum» separantia uerum et falsum de homine tantum,
34
ergo iam oportet, si est uerum quod lignum inuenitur non iustum, ut sit
35
uerum de eo quod lignum sit homo non iustus; et hoc est in fine
36
impossibilitatis.
37
[66] Et cum est littera negationis quidem posita in enuntiationibus trinariis
38
et binariis cum uerbo, iam putatur quod dispositio in enuntiationibus
39
|107|[ar. ed. Butterworth]habentibus modos est hec dispositio; et erit secundum hoc negatio dicti
40
nostri de re quod possibile est ut inueniatur, dictum nostrum quod
41
possibile est quod non inueniatur, absque hoc quod iam apparet quod
42
uerificetur de re eadem ut dicatur in ea quod possibile est ut inuenia-
43
tur et possibile est ut non inueniatur. Et exemplum illius est quod
44
illud quod possibile est ut incidatur, possibile est ut non incidatur; et
78
45
quod possibile est ut ambulet, possibile est ut non ambulet. Et illud est
46
quia possibile est illud quod non est necessarie inuentionis. Et propter
47
hoc iam | est possibile in eo ut inueniatur et ut non inueniatur. Et ex
48
quo sunt opposita in quibus non est possibile ut coniungantur super
49
uero in re una, ergo manifestum est quod non est negatio dicti nostri
50
«possibile est ut inueniatur» dictum nostrum «possibile est ut non
51
inueniatur».
52
[67] Cum ergo ostensum sit quod pars negationis in hiis enuntiationibus
53
(scilicet habentibus modos) non oportet ut ponatur non cum predicato
54
neque cum uerbo inuentionis, ergo iam oportet ut ponatur cum modo. |
55
Erit ergo negatio dicti nostri de re quod est possibile ut inueniatur
56
dictum nostrum quod non est possibile ut inueniatur. Et hec est res
57
in omnibus modis quos numerauimus, et hoc est oportunum, quoniam,
58
quemadmodum in enuntiationibus non habentibus modum, fuimus
59
quidem coniungantes [sic] partem negationis cum re que est in predicatione
60
loco forme (que est uerbum inuentionis), non cum re que est loco
61
materie (que est predicatum), similiter hic quidem ponitur pars negatio-
62
nis in re que est <…> loco uerbi inuentionis in non habentibus modos
79
63
ex predicato; quod est modus. Et illud est quia uerbum inuentionis,
64
ex quo est in enuntiationibus non habentibus modos significans
65
|108|[ar. ed. Butterworth]qualitatem dispositionis predicati ex subiecto, fit uerbi inuentionis
66
proportio ad predicatum in huiusmodi enuntiationibus proportio forme
67
ad materiam. Et ex quo est hec proportio eadem ipsa proportio modi
68
ad uerbum inuentionis (et illud est quia iam significat qualitatem
69
inuentionis predicati ad subiectum), est proportio eius etiam ad uerbum
70
inuentionis proportio forme ad materiam. Et cum sint proportiones due
71
eedem et sit pars negationis ibi posita cum uerbo, oportet ergo ut
72
ponatur hic cum modo.
73
[68] Et uniuersaliter manifestum est per se quod negatio dicti nostri
74
«possibile est ut inueniatur» est dictum nostrum «non possibile est ut
75
inueniatur», cum hee due sint diuidentes uerum et falsum semper. Sed
76
dictum nostrum quidem «possibile est ut inueniatur» et «quod non
77
inueniatur» non sunt contradictoria sed consequentia se. Et similiter
78
negatio dicti nostri «possibile est quod non inueniatur» (que est decli-
79
nata possibilis) est dictum nostrum «non possibile est ut non inuenia-
80
tur». Et negatio dicti nostri «oportet ut inueniatur» est dictum nostrum
81
«non oportet ut in|ueniatur». Et negatio dicti nostri «oportet ut non
82
inueniatur» (que est declinata necessaria) est dictum nostrum «non
83
oportet ut non inueniatur». Et similiter negatio dicti nostri «impossi-
80
84
bile est ut inueniatur», dictum nostrum «non impossibile est ut inuenia-
85
tur»; et negatio dicti nostri «impossibile est ut non inueniatur», dictum |
86
nostrum «non impossibile est ut non inueniatur». Et hec sunt enuntia-
87
tiones opposite in hoc genere.
88
[69] Sed consequentes quidem sunt sicut si dicam: affirmatiuam quidem
89
possibilem simplicem (que est dictum nostrum «possibile est ut inuenia-
90
tur») hanc enim consequuntur due: negatiua impossibilis (sicut dictum
91
|109|[ar. ed. Butterworth]nostrum «non est impossibile ut inueniatur») et negatiua necessarii
92
(que est dictum nostrum «non est necessarium ut inueniatur»). Sed
93
affirmatiuam possibilem declinatam (uerbi gratia «possibile est ut non
94
inueniatur») quidem sequuntur secundum famositatem et magis scitum
95
due: quarum una est negatiua necessaria declinata (que est dictum
96
nostrum «non oportet ut non inueniatur») et secunda est negatiua
97
impossibilis declinata (que est dictum nostrum «non impossibile est ut
98
non inueniatur»). Et negatiuam possibilem simplicem (que est dictum
99
nostrum «non possibile est ut inueniatur») consequuntur quidem due
100
etiam: quarum una est affirmatiua necessaria declinata (que est dictum
101
nostrum «oportet *uel necesse est* ut non inueniatur») et secunda est
102
affirmatiua impossibilis simplex (que est dictum nostrum «impossibile
103
est ut inueniatur»). Et negatiuam quidem possibilem declinatam (uerbi
81
104
gratia «non est possibile ut non inueniatur» sequuntur due: una
105
quarum est affirmatiua necessaria simplex (que est dictum nostrum
106
«oportet ut inueniatur») et secunda affirmatiua impossibilis declinata
107
(que est dictum nostrum «impossibile est ut non inueniatur»).
108
[70] Ponamus ergo oppositas ipsarum in latitudine tabule et consequentes
109
quasdam sub quibusdam; et perueniet illud secundum hanc designatio-
110
nem:
111
|110|[ar. ed. Butterworth]Possibile est ut inueniatur // Non possibile est ut inueniatur
112
Non oportet ut inueniatur // Oportet ut non inueniatur
113
Non impossibile est ut inueniatur // Impossibile est ut inueniatur
114
Possibile est ut non inueniatur // Non possibile est ut non inueniatur
115
Non oportet ut non inueniatur // Oportet ut inueniatur
116
Non impossibile est ut non inueniatur // Impossibile est ut non inueniatur
117
[71] Cum ergo considerauerimus hanc consequentiam famosam et inse-
118
quemur eam, inueniemus dictum nostrum «impossibile» et dictum nos-
119
trum «non impossibile» consequentia dictum | nostrum «possibile»
120
et «non possibile», scilicet quod contradictoria ipsorum sequuntur
121
contradictoriam [sic] , id est affirmatiua in eis sequitur negatiuam, nisi quia
122
illud est secundum conuersionem, scilicet quod negatiua ex impossibili
123
sequitur affirmatiuam de possibili et affirmatiua de impossibili sequitur
124
negatiuam de possibili.
82
125
[72] Sed enuntiationum quidem necessariarum consequentes ad possibiles
126
non sunt contradictorie sed contrarie, scilicet contraria affirmatiue
127
necessarie, que est contradictoria negatiue necessarie. Et illud est quia
128
non est negatio dicti nostri «necesse est ut non inueniatur», consequens
129
ex dicto nostro «non est possibile ut inueniatur», dictum nostrum «non
130
necesse est ut inueniatur», quod est consequens ex dicto nostro «possi-
131
bile |111|[ar. ed. Butterworth]est ut inueniatur». Et illud est quoniam ambo iam possibile est ut
132
uerificentur de re una et eadem. De eo namque quod oportet ut non
133
inueniatur uerificatur «non oportet ut inueniatur». Sed dictum nos-
134
trum «oportet ut non inueniatur» est contrarium dicti nostri «oportet
135
ut inueniatur», quod est contradictorium dicti nostri «non oportet ut
136
inueniatur».
137
[73] Et causa in hoc quod | sequitur possibile negatiuum <…> affirma-
138
tiuum necessarium declinatum et sequitur negatiuum possibile declina-
139
tum affirmatiuum necessarium simplex, est quod impossibile est contra-
83
140
rium necessario inuento, etsi sit uis eorum in necessitate uis una. Et ex
141
quo est quod negatiuam possibilem simplicem sequitur impossibilis
142
affirmatiua simplex et est impossibilis affirmatiua simplex contraria
143
affirmatiue necessarie simplici, sequitur de necessitate quod sequatur
144
eam contraria affirmatiue necessarie simplicis, que est affirmatiua neces-
145
saria declinata. Et postquam sequitur negatiuam possibilem declinatam
146
impossibilis declinata affirmatiua et est impossibilis declinata affirma-
147
tiua contraria necessarie declinate affirmatiue, oportet ut sequatur eam
148
ex necessitate contrarium necessarie declinate affirmatiue, que est neces-
149
saria simplex affirmatiua.
150
[74]|112|[ar. ed. Butterworth]Sed cum experitur hoc, iam putatur quod dispositio in hoc quod
151
sequitur possibile ex necessario, est sicut dispositio eius quod sequitur
152
ipsum ex impossibili, scilicet quod contradictorium ipsarum sequitur
153
contradictorium, uerum secundum alium modum a primo, quod osten-
154
dit estimatio ipsarum. Et erit consequentia ex dicto nostro «possibile
155
est ut inueniatur» dictum nostrum «non necesse est ut non inueniatur»
156
(quod est contradictorium dicti nostri «necesse est ut non inueniatur»,
84
157
quod sequitur ex dicto | nostro «non possibile est ut inueniatur»), non
158
dictum nostrum «non necesse est ut inueniatur». Et erit sequens ex
159
dicto nostro «possibile est ut non inueniatur» de necessitate dictum
160
nostrum «non necesse ut inueniatur», non dictum nostrum «non
161
necesse ut non inueniatur», sicut posuimus illud in positione prima.
162
[75] Et quomodo quidem appareat quod sequens ex dicto nostro «possi-
163
bile est ut inueniatur» sit dictum nostrum «non necesse est ut non
164
inueniatur», non dictum nostrum «non necesse est ut inueniatur»,
165
illud ordinabitur super ostensionem, quod dictum nostrum «possibile
166
est ut inueniatur» est sequens ex dicto nostro «necesse est ut inuenia-
167
tur». Et qualiter quidem ostendatur hoc, est per hoc quod dicam: et
168
illud est quia, cum dicto nostro «necesse est ut inueniatur», uerificatur
169
aut dictum nostrum «possibile est ut inueniatur», aut dictum nostrum
170
«non possibile est ut inueniatur», quoniam dictum nostrum «possibile
171
est ut inueniatur» est contradictorium dicto nostro «non possibile est ut
172
inueniatur», et contradictoria diuidunt uerum et falsum super omnes
173
res. Ergo si non est uerum cum eo dictum nostrum «possibile est ut
174
inueniatur», tunc erit uerum cum eo «non possibile est ut inueniatur»;
85
175
uerum, si est uerum cum eo dictum nostrum «non possibile est ut
176
inueniatur», est uerum cum eo dictum nostrum «impossibile est ut
177
inueniatur», cum hoc sequatur dictum nostrum «non possibile ut
178
inueniatur»; et cum est uerum cum eo dictum nostrum «impossibile est
179
ut inueniatur», sequitur ex hoc ut sit quod est necesse ut inueniatur
180
|113|[ar. ed. Butterworth]impossibile ut inueniatur, et hoc est falsum quod non est possibile.
181
| Ergo uerum cum dicto nostro «necesse est ut inueniatur» est dictum
182
nostrum «possibile est ut inueniatur», quoniam cum est falsum unum
183
contradictoriorum est uerum aliud.
184
[76] Et cum firmatum est quod dictum nostrum «possibile est ut inuenia-
185
tur» sequitur dictum nostrum «necesse est ut inueniatur», dico ergo quod
186
consequens ex dicto nostro «possibile est ut inueniatur» ex proposi-
187
tionibus necessariis est negatiua declinata, que est dictum nostrum |
188
«non necesse est ut non inueniatur». Demonstratio eius est quoniam
189
non euacuatur quin sit sequens hanc – scilicet ex possibili simplici
190
affirmatiua – negatiua necessaria simplex, aut affirmatiua necessaria
86
191
simplex, aut affirmatiua necessaria declinata, aut negatiua necessaria
192
declinata. Et si est negatiua necessaria simplex, quemadmodum posui-
193
mus – et est dictum nostrum «non est necesse ut inueniatur» –
194
iamque fuit possibilis simplex affirmatiua sequens ex necessaria simplici,
195
sequetur ut sequatur ex necessaria simplici contradictoria eius que est
196
negatiua simplex, quia ueniet dictum ita: quod necessarium est ut
197
inueniatur, possibile est ut inueniatur, et quod est possibile ut inuenia-
198
tur, non est necesse ut inueniatur. Ergo quod est necesse ut inueniatur,
199
non necesse est ut inueniatur, quod falsum est et impossibile, quia non
200
est possibile ut duo contradictoria sint simul uera.
201
[77] Et cum non sequatur ex ea negatiua necessaria simplex, non remanet
202
ut sequatur ex ea nisi affirmatiua necessaria simplex aut declinata, aut
203
necessaria negatiua declinata. Sed affirmatiuarum necessariarum simpli-
204
cium |114|[ar. ed. Butterworth]aut declinatarum non uerificatur una cum affirmatiua possibili. Et
205
illud est quia illud quod est possibile ut inueniatur, est possibile ut
87
206
inueniatur | et non inueniatur; et illud quod est possibile ut inueniatur
207
et non inueniatur, non est necesse ut inueniatur neque necesse est ut non
208
inueniatur. Et illud est manifestum per se. Ergo cum sit necesse ut
209
sequatur una enuntiationum necessariarum quatuor possibilem simpli-
210
cem, et iam ostensum est quod tres ipsarum non sequuntur eam, non
211
remanet ut sit sequens eam nisi dictum nostrum «non est necesse ut
212
non inueniatur», que est negatiua necessaria declinata. Et illud est
213
necesse etiam, quia non accidit ex hoc impossibile quod accidit in eo
214
quod precessit ex positione nostra quod ex possibili sequitur negatiua
215
necessaria, quoniam iam sequitur dictum nostrum «necesse est | ut
216
inueniatur» dictum nostrum «non necesse est ut non inueniatur», cum
217
sint uere simul de re una.
218
[78] Verum iam accidit dubitatio in eo quod exposuimus, quod dictum
219
nostrum «possibile est ut inueniatur» sequitur ex dicto nostro «necesse
220
est ut inueniatur». Et illud est quia, si non sequitur ipsum, ergo eius
221
contradictorium. Et eius contradictorium est aut dictum nostrum «non
222
possibile ut inueniatur», aut dictum nostrum «possibile ut non inuenia-
223
tur». Verum, si sequitur ipsum dictum nostrum «non possibile ut
88
224
inueniatur», sequitur impossibile | precedens, cuius expleuimus rememo-
225
rationem. Et si sequitur ipsum dictum nostrum «possibile est ut non
226
inueniatur», sequitur ut sit illud quod est necesse ut inueniatur, possi-
227
bile ut non inueniatur; et hoc est falsum et impossibile. Ergo ex hoc
228
|115|[ar. ed. Butterworth]dicto oportet ut sit sequens ex dicto nostro «necesse est ut inueniatur»
229
dictum nostrum «possibile est ut inueniatur». Verum, cum posuerimus,
230
quod illud ex quo sequitur dictum nostrum «possibile est ut inuenia-
231
tur», et est illud quod possibile est ut inueniatur, possibile [est] ut non
232
inueniatur, iam ergo sequitur ut sit quod est necesse ut inueniatur,
233
possibile ut inueniatur et ut non inueniatur; et hoc est falsum et
234
impossibile. Et quando fuit dictum primum affirmans *et probans* ut sit
235
sequens ex dicto nostro «necesse est ut inueniatur» dictum nostrum
236
«possibile est ut inueniatur», et secundum destruens ut possibile sequa-
237
tur necessarium et sit consequens ex eo, manifestum est ergo quod
238
oportet ut sit, quod affirmat dictum nostrum ex natura possibilis, quod
239
sequitur ex necessario, preter id quod negat secundum.
89
240
[79] Possibile ergo dicitur de plus uno modo; et illud est etiam manifes-
241
tum per inductionem, quoniam apparet quod non omne id quod dicitur
242
quod est possibile ut faciat hoc aut recipiat, in eo est potentia ut non
243
faciat et ut faciat. Et illud est quia res de quibus dicimus quod in eis
244
est potentia actiua inueniuntur secundum duos modos: aut potentia
245
coniuncta rationi – et est illa que interpretatur electio *uel beneplaci-
246
tum* – aut potentia non coniuncta rationi – sicut est calefactio ignis
247
et frigefactio niuis. Et in potentia quidem coniuncta rationi est possibile
248
ut faciat duo contraria, scilicet ut faciat et ut non faciat; et exemplum
249
illius est ambulatio, quia in homine est potentia ut ambulet et ut non
250
ambulet equaliter. Sed in potentia non coniuncta rationi est potentia ad
251
unum contrariorum tantum; et exemplum illius est ignis, quoniam in |
252
ipso est potentia ad calefaciendum tantum, non ad non calefaciendum
90
253
nisi per accidens; et illud est aut cum non inuenit subiectum eius
254
|116|[ar. ed. Butterworth]recipiens caliditatem, aut cum impedit eum impedimentum ab actione
255
que inest ei per naturam in illo subiecto; et iam inuenitur in potentiis
256
passiuis non rationalibus quod recipit opposita equaliter. Et cum sit
257
hoc ita, ergo non omne possibile est possibile ut recipiat res | oppositas.
258
[80] Neque etiam est possibile ex eo quod dicitur uniuoce, ut sit una spe-
259
cies. Sed nomen «possibile» est ex eo quod dicitur equiuoce. Et illud |
260
est quia iam dicimus possibile in eo quod est inuentum in actu. Et
261
dictum nostrum in eo quod est possibile, est cum intentione quod hec
262
dispositio inuenta ei in actu iam fuit possibilis ei; et si non, <…>
263
recepisset eam. Et hoc iam dicitur, etsi non precessit possibilitas in ea
264
actu in tempore, ut inueniatur aliquid cum hac dispositione. Et ex eo
265
quod dicitur in eo quod est possibile, cum intentione quod de eius
91
266
proprietate est ut inueniatur in futuro. Et hec possibilitas quidem
267
inuenitur in rebus mobilibus tantum, corruptibiles sint, aut incorrupti-
268
biles, nisi quia illius quod est ex eo in rebus non corruptibilibus
269
renouatio est necessaria, sicut ortus solis cras, et illius | quod est
270
ex eo in rebus corruptibilibus non est essentia necessaria.
271
[81] Et modus quidem secundus possibilis inuenitur in rebus immobilibus.
272
Et hic modus possibilis est qui sequitur necessarium. Sed modus
273
quidem primus non sequitur necesse et illud est quod fuit ex eo in rebus
274
corruptibilibus. Sed iam simile est *et uidetur* ut dicatur quod possi-
275
bile, cum sit communius quam necesse – et illud est quia ipsum cadit
276
super necesse et super eo quod non est necesse –, iam ergo oportet ut
277
sit sequens ex eo, sicut sequitur communius magis proprium, scilicet
278
sicut sequitur animal hominem.
279
[82]|117|[ar. ed. Butterworth]Dixit: et cum iam sint manifesti modi possibilis, iam oportet ut
92
280
ponamus primo quod est super quod cadit equatio in hac consequen-
281
tia, dictum nostrum «necesse est ut inueniatur», «non est necesse ut
282
inueniatur», cum sit hoc principium hiis omnibus. Deinde consideremus
283
quod sequitur hoc ex hiis enuntiationibus residuis.
284
[83] Dixit: et hec res iam agitur in libro sillogismi. Distulit ergo rem ad
285
illum locum. Et est quidem necesse principium hiis, quia res necessarie
286
sunt sempiterne inuentionis in actu, sicut ostensum est in scientiis
287
speculatiuis. Et postquam sunt res sempiterne priores, oportet ut sint
288
res que sunt in actu priores rebus que sunt in actu quandoque et in
289
potentia quandoque. Et propter hoc quedam inuentorum inueniuntur
290
in actu absque potentia, sicut inuentum primum. Et quedam in actu
291
quandoque et in potentia quandoque, et sunt res generabiles et corrup-
93
292
tibiles. Et quedam cum potentia tantum absque eo quod euacuent
293
ipsam, sicut motus, et in summa inuentio infiniti secundum quod est
294
infinitum, sicut ostensum est in scientia naturali.
295
[84] Ergo hec est summa quam loquitur in enuntiationibus habentibus
296
modos.
1
DIFFERENTIA QVARTA
2
[85] Dixit: ex quo sunt orationes opposite, aut opposite secundum affi-
3
rmationem et negationem, aut opposite per hoc quod materie ipsarum
4
sunt contrarie – et sunt orationes quarum predicata sunt contraria –,
5
|118|[ar. ed. Butterworth]et inuenitur in illis quarum predicata sunt contraria, que similantur
6
modis quinque oppositarum, que sunt ex parte affirmationis et negatio-
7
nis quarum | precessit dictum; ergo iam oportet ut consideremus hic
8
que harum orationum sunt magis opposite et longioris differentie in
94
9
credulitate: an | contrarie secundum uiam affirmationis et negationis,
10
aut contrarie secundum uiam credulitatis contrarii; uerbi gratia: si dicto
11
nostro «omnis homo est iustus» opponuntur dicta duo, quorum unum
12
est «nullus homo est iustus» – quod est oppositum secundum modum
13
negationis –, et secundum est dictum nostrum «omnis homo est
14
iniustus» – quod est oppositum secundum modum contrarietatis; et
15
quid istorum est fortioris contrarietatis dicto nostro «omnis homo est
16
iustus»: utrum dictum nostrum «nullus homo est iustus», aut dictum
17
nostrum «omnis homo est iniustus»?
18
[86] Et dicemus quia, cum sint dictiones quidem significantes intentiones
19
existentes in anima iamque inuenitur in mente credulitas rei alicuius et
20
credulitas contrarii eius, aut credulitas rei alicuius et credulitas negatio-
21
nis ipsius, et est manifestum quoniam quidem dicitur in oratione quod
22
est contraria orationi | aut opposita ei ex parte oppositionis credulita-
23
tum que sunt in anima, aut in credulitate contrarii aut in credulitate
24
negationis. Et cum ita sit res, iam ergo oportet ut consideremus que
25
credulitas est in fine contrarietatis et diuersitatis ad credulitatem ueri et
95
26
falsi: an credulitas contrarii eius aut credulitas negationis ipsius? Et
27
exemplum illius est: cum crediderimus in re aliqua quod est bona et est
28
credulitas uera, sicut nostra credulitas in uita quod ipsa est bona, erunt
29
igitur due credulitates hic false opposite ei: una quarum est quod est
30
mala et alia quod ipsa non est bona. Que ergo harum duarum credulita-
31
tum |119|[ar. ed. Butterworth]falsarum in uita est illa que est in fine contraria in mente
32
credulitati uere, que est dictum nostrum «uita est bona»: utrum
33
credulitas nostra quod ipsa est mala, aut credulitas nostra quod ipsa
34
non est bona?
35
[87] Dicemus ergo quod contrarietates inuente in credulitate, scilicet que
36
est in fine differentie in eo, ei similatur contrarietas inuenta extra
37
animam in materiis. Et utrum oportet ut sit illud quod est ex rebus
38
maioris contrarietatis extra animam, [sit] fortioris contrarietatis in credu-
39
litate aut non.
40
[88] Et dicemus: postquam sunt due res que sunt contrarie extra animam
41
secundum duo contraria minoris contrarietatis | in credulitate quam
96
42
due res que contrariantur secundum unum contrarium aut sunt cum illo
43
non contrarie in credulitate, immo secundum plurimum sunt conse-
44
quentes se (sicut credulitas nostra quod uita est bona et mors est mala –
45
iste enim due orationes sunt contrarie secundum predicatum et
46
subiectum extra animam –), manifestum est ergo quod non est causa
47
contrarietatis inuente in credulitate contrarietas inuenta extra animam,
48
quoniam si esset causa eius, esset quod est magis contrarium extra animam
49
dignius ut sit contrarium in credulitate; ergo cuius contrarium
50
est in credulitate propter materias est dignius ut non sit ipsum contra-
51
rium absolute in credulitate. Sed contrarietas quidem que inuenitur in
52
credulitate ex parte affirmationis et negationis, non est inuenta | in ea
53
propter aliud, sed propter se et propter dispositionem inuentam in ea in
54
|120|[ar. ed. Butterworth]mente. Et illa in quibus est contrarietas per se, digniora sunt ut sint
55
contraria quam illa in quibus est contrarietas propter aliud.
56
[89] Et etiam quoniam, cum est apud nos credulitas de aliqua re, quod sit
57
bona, et est credulitas uera, non omnis credulitas falsa que est apud nos
97
58
de illa re est credulitas contraria illi credulitati (sicut si sit apud nos de
59
ea quod ipsa est aliquid aliud ex eo quod non est ei inuentum, aut
60
quod non est aliquid aliud, ex eo quod inuenitur ei, que sunt in
61
credulitate infinite). Sed credulitas quidem contraria illi credulitati de
62
illa est una, et est credulitas quam uidimus diuidentem uerum et falsum
63
semper cum credulitate prima. Et iste sunt credulitates que ponuntur
64
partes contradictionis in quesito. Deinde cadit post illud in eis dubita-
65
tio: que illarum duarum sit uera et que falsa. Sed inter credulitates
66
quidem quas possibile est | simul esse falsas de subiecto uno et eodem
67
aut ueras simul, non est possibile ut cadat dubitatio, neque ponuntur
68
partes contradictionis in quesito, ita ut ueritas in una earum sit determi-
69
nate inuentionis in se, quamuis non sit apud nos determinate. Et
70
manifestum est quod credulitas que opponitur inuento secundum ueri-
71
tatem, |121|[ar. ed. Butterworth]est credulitas <…> ex qua erit generatio; et est negatio. Et
98
72
illud est quia generatio quidem est ex non inuento ad inuentum et
73
corruptio ex inuento ad non inuentum.
74
[90] Et credulitas quidem que est in rebus in quibus est alteratio, que est
75
transmutatio ex contrariis, est minus contraria in credulitate, cum sit
76
priuatio fortius opposita inuento quam contrarium contrario, cum
77
contrarium est inuentum quoddam. Et propter illud non est generatio
78
ex ente nisi per accidens. Et etiam quia credulitas que est cum negatione
79
facit necessariam remotionem credulitatis affirmationis per se, cum sit
80
quidditas negationis ut remoueat affirmationem, que est sculpens
81
*annuntians* rei essentiam. Et credulitas quidem contrarii predicati in
82
re, in qua creditur essentia predicati, non facit necessariam quidditas
83
eius remotionem affirmationis, cum sit <…> renouatio contrarii in
84
subiecto necessariam faciens per se remotionem contrarii eius oppositi
85
illi; sed est quidem res per accidens ex renouatione illius in subiecto,
86
scilicet ut remoueatur contrarium per positionem contrarii alterius in
87
eo; uerbi gratia: ut auferatur caliditas ab aqua per positionem frigidita-
88
tis in ea, est proportio|natum frigiditati per intentionem secundam aut
99
89
per accidens. Et illud est quia remotio hic est renouata ex inuentione et
90
remotio per negationem est quidem remotio renouata a negatione per
91
se. Et ex quo quidem sequitur remotio affirmationis per se, <…>
92
dignius contrarietate inuenta in credulitate, quam quod ex quo erunt
93
credulitas per accidens aut intentionem secundam, et est completioris
94
contrarietatis et fortioris. Et si erunt duo contraria diuersa in fine
95
|122|[ar. ed. Butterworth]diuersitatis et erit contrarium quod est in mente rei affirmate ex
96
contradictione fortius quam contrarium quod est ei ex credulitate
97
contrarii inuenti extra animam, manifestum est ergo quod credulitas
98
contradictionis est credulitas contraria affirmationis absolute et etiam
99
quia credulitas de re que est bona, quod sit mala, est credulitas quam
100
sequitur credulitas alia que est quod non est bona. Sed credulitatem de
101
eo quod est bonum, quod non est bonum, non | sequitur eam credulitas
102
alia, scilicet quod est mala. Et si est illud ita, tunc non inuenitur
103
credulitas contraria in rebus non habentibus contrarium.
104
[91] Ergo credulitas negationis est magis communis contrarietatis affirma-
105
tionis quam credulitas contrarii; et ipsa est contraria per se, cum
100
106
inueniatur in rebus habentibus contrarium et non habentibus, quoniam
107
oportet ut sit credulitas que est contraria per naturam affirmationi, |
108
ipsa credulitas inuenta contraria in omni loco, non in loco preter
109
locum. Et credulitas communis que est in omni loco et per se contraria,
110
est fortius contraria quam credulitas que est in quodam loco et
111
quodam | non, cum sit communius prius per naturam quam proprium.
112
Et propter hoc, cum inuenitur proprium, inuenitur commune et non
113
conuertitur illud, scilicet cum inuenitur commune, ut inueniatur pro-
114
prium. Ergo cum sit contrarium in credulitate ei quod non habet
115
contrarium negatio, ergo oportet ut sit contrarium in omni loco nega-
116
tio, scilicet illud quod est in fine.
117
[92] Et etiam quia credulitas de eo quod est bonum quod ipsum est
118
bonum, et credulitas de eo quod non est bonum quod ipsum non est
119
bonum, ambe sunt credulitates uere. Et credulitas in eo quod non est
120
bonum quod ipsum est bonum, aut in eo quod est bonum quod
121
ipsum non est bonum, sunt credulitates false. Et ego miror que
122
credulitas est contraria credulitati nostre in eo quod non est bonum
123
quod ipsum non est bonum (que est credulitas uera), quoniam non
101
124
euacuatur hoc a tribus dispositionibus: una quarum est ut sit contraria
125
ei credulitas contrarii eius (et est credulitas in eo quod non est bonum
126
quod ipsum est malum); et secunda est ut sit contraria negatio
127
|123|[ar. ed. Butterworth]contrarii (que est credulitas in eo quod non est bonum quod non est
128
malum); et tertia est ut sit contraria credulitas in eo quod non est
129
bonum quod est bonum. Sed credulitas quidem contrarii eius non est
130
contraria ei. Et illud est quia iam est possibile ut sint ambe uere,
131
quoniam multe res ex eis que non sunt bone, sunt male. Et credulitas
132
quidem negationis contrarii eius non est etiam credulitas contraria ei,
133
cum iam sint uere simul in re una; quoniam de linea est uerum quod
134
non est bona neque mala, et uniuersaliter de eo de cuius proprietate est
135
ut non disponatur per unum horum duorum contrariorum. Et cum sit
136
hoc ita, ergo credulitas contraria credulitati nostre in eo quod non est
137
bonum quod ipsum non est bonum, est credulitas nostra in eo quod
138
non est bonum quod ipsum est bonum. Et cum est credulitas que est
139
in fine contrarietatis credulitati nostre in eo quod non est bonum quod
140
non est bonum, credulitas nostra in eo quod ipsum est bonum, ergo
141
contrarium quod est in ultimo differentie credulitatis nostre in eo quod
102
142
est bonum quod ipsum est bonum, est credulitas nostra in eo quod
143
non est bonum, | non credulitas nostra in eo quod est malum;
144
quoniam, si est affirmatio contrarium quod est in ultimo negationi,
145
oportet ut sit ex ipsa in ultimo elongationis. Et cum est hoc ita et est
146
contrarium quidem eius contrarium unum, ergo contrarium affirmatio-
147
nis, quod est in ultimo, est negatio.
148
[93] Dixit: et non est differentia in hiis exemplis que egimus hic ex |
149
enuntiationibus contrariis ex parte negationis et affirmationis inter hoc
150
quod ratiocinatur in subiecto ipsarum articulato cum aet laut ratioci-
151
natur in ipso incluso cum clausura uniuersali, quoniam de aet liam
152
diximus quod significat super id quod significat clausura uniuersalis.
153
Ergo non est differentia secundum hanc intelligentiam, ut | dicamus
154
quod contrarium credulitatis in eo quod est bonum: quod non est
155
bonum, aut dicamus quod contrarium credulitatis in omni eo quod est
156
bonum: quod nihil ex eo est bonum. Et illud est quia affirmatio et
103
157
negatio, que sunt credulitates contrarie, inueniuntur quidem in anima
158
intentioni uniuersali.
159
[94]|124|[ar. ed. Butterworth]Et si est illud quod exit per dictionem significans id quod est in anima
160
ex credulitate ex contrariis, est ex manifesto quod contrarium affirma-
161
tionis in dictione quidem est negatio in dictione illi intentioni uniuersali
162
eidem quam significat affirmatio, cum significetur illa intentio uniuersa-
163
lis in affirmatione et negatione per dictionem uniuersalem, que est
164
clausura. Et exemplum illius est quia contrarium dicti nostri «omnis
165
homo est bonus» est dictum nostrum «nullus homo est bonus».
166
[95] Et est manifestum quod credulitates de quibus dicitur hic quod sunt
167
contrarie, quod non est possibile ut sint credulitates uere, cum sit non
168
possibile ut sit uerum contrarium uero, sicut non est credulitas uera
169
credulitati uere, neque dictio contradictoria dictioni, cum sint utreque
170
significantes intentionem que est in anima uera. Sed credulitates con-
171
trarie quidem sunt in oppositis secundum affirmationem et negationem
172
et ex illis in contradictoriis et contrariis in materia necessaria. Et illud
173
est quia in multis ex oppositis, iam possibile est, sicut dictum est, ut sint
104
174
uere simul; et sunt indefinite et subcontrarie. | Sed in contrariis quidem
175
non est possibile ut sint ambe uere simul in aliquo uno et eodem, neque
176
est possibile ut sint ambe false in materia necessaria, cum non expolie-
177
tur subiectum [unum] eorum.
178
[96]|125|[ar. ed. Butterworth]Hic completur expositio intentionum quas continet iste liber per
179
gratiam Dei. Sequitur illum liber Aneleticorum Priorum qui est liber
180
sillogismi.