1
OPTICAE
2
THESAVRVS.
3
ALHAZENI
4
ARABIS
5
libri septem nunc primum
6
editi.
7
EIVSDEM liber DE CREPVSCVLIS
8
et Nubium ascensionibus.
9
ITEM
10
VITELLONIS
11
THVRINGOPOLONI
12
LIBRI X.
13
Omnes instaurati, figuris illustrati et aucti, adiectis etiam in
14
Alhazenum commentarijs,
15
A
16
FEDERICO RISNERO.
i1
17
Cum priuilegio Caesareo et Regis Galliae ad sexennium.
18
BASILEAE,
19
PER EPISCOPIOS. M D LXXII.
1
Triplicis uisus, directi, reflexi et refracti, de
2
quo optica disputat, ar-
3
gumenta.
i1
1
FEDERICI RISNE-
2
RI IN ALHAZENI ARABIS
3
OPTICAM PRAEFATIO
4
AD
5
ILLVSTRISSIMAM REGINAM CA-
6
tharinam Mediceam, matrem regis Galliae
7
Caroli noni.
8
PLVRES adorant orientem solem, Regina illu-
9
strissima, quam occidentem, ut uulgo fertur: at
10
contra fieri meo iudicio debuit, cum solis oc-
11
casus ditissimas et opulentissimas orbis partes
12
complexus sit: ut sub aequatore est America, et
13
supra omnes insulas fortunatissimae Moluccae. Et in uita ho〈-〉
14
minis, si qua aetas pręcipue laudabilis sit, ipsa senectus est, re-
15
liquarum aetatum gubernatrix et magistra. Ideoque hoc mihi
16
a P. Ramo consilium maiestatis tuae colendae succurrit: qui
17
cum tuo nomini liberales artes gallico sermone consecra-
18
rit, multos profecto mortales exemplo suo inuitauit ad ea-
19
dem uota concipiendum atque nuncupandum: tanquam iu-
20
dicarit unam te in Gallia non solum tanto rege matrem di-
21
gnissimam, sed omnium regiarum uirtutum laudumque pa-
22
tronam amantissimam. Itaque tanquam clientem Alhazenum
23
tibi dico, nuncupoque, Arabem opticae scriptorem, ut e no-
24
mine Alhazen arabico, (quod Latine bonum uirum sonat)
25
intelligitur: et inscriptio operis ipsum arabe patre Alhayzen
26
natum indicat. Quatuor autem philosophos arabes hoc no-
27
mine fuisse e peritis Arabicae linguae hominibus didici: quo
28
tamen tempore Alhazenus noster floruerit, nondum neque
29
legendo neque percontando certo cognoscere potui. Equi-
30
dem a praestantibus mathematicis in uetustissimorum Ara-
31
bum numero ipsum haberi animaduerto: quanquam tem-
32
poris, quo uixerit, mentio nulla fiat. Coniectura quaedam
33
est anno Christi millesimo ac circiter centesimo ipsum ui-
34
xisse: aetate nimirum Auicennae, Auerrois, Zoarae, aliorumque
35
excellentium Arabum: quo saeculo apud Arabes et Sarrace-
36
nos, tum omnium ingenuarum artium studia, tum uero ma〈-〉
37
thematicas disciplinas inprimis floruisse ex historiarum com-
38
mentarijs satis constat. Hunc igitur authorem (cuius editio
39
nem abhinc amplius annis triginta a clarissimis mathema-
1
ticis expectauimus) cum P. Ramus diu multumque per uarias
2
bibliothecas requisitum, uestigijsque omnibus indagatum tan〈-〉
3
dem in auctione publica prostitutum, et tanquam pro deser-
4
to habitum coemisset: alterum postea etiam exemplar nactus
5
esset: utrunque mihi (quem aliquot ante annos mathematicę
6
exercitationis consortem et adiutorem habuisset) conferen〈-〉
7
dum tradidit: posteaque, cum e medio renascentium bellorum
8
ardore mathemata quaedam sibi chariora, et hunc Alhaze-
9
num inprimis e bibliotheca sua subduxisset, Basileam me cum
10
his tanquam penatibus secum abduxit, et annum integrum
11
in authore isto restituendo et conformando occupauit. Dili-
12
gentiam sane et doctrinam in arabe homine mirabilem de-
13
prehendi, nec admodum, quod animaduertere potuerim, a
14
ueteribus Graeciae opticis adiutam. Euclideum hic uel Ptolemaium
15
cum nihil fere est. Aliquid fortasse sumpserat ex Archimede,
16
Apollonio et Auenello, a quibus optica quaedam conscri-
17
pta esse monimentis literarum testatum extat: item a Damiano
18
et alijs opticis, quorum libri in manus meas nondum incide-
19
runt. Veterum tamen opticorum lectionem Alhazenus ipse
20
confitetur lib. 6. cap. 4. de errore, qui accidit in speculis sphę〈-〉
21
ricis conuexis. et lib. 7. cap. 6. quomodo uisus comprehendat
22
uisibilia secundum refractionem. Quamobrem cum luculen〈-〉
23
tum quidem scriptorem et copiosum opticum, sed ualde con〈-〉
24
fusum perspexissem: id mihi P. Ramo suasore et authore con〈-〉
25
silium sumpsi. quod est eiusmodi. Primo quia totum opus in
26
pauca et prolixa capita continuo perpetuoque sermone diui〈-〉
27
sum fuit: singulos libros et capita in propositiones distinxi:
28
et quae Vitellonis theoremata his responderent, annotaui:
29
ut collatione theorematum utriusque optica materies rudi ac
30
nouitio lectori difficilior atque obscurior lucem aliquam et
31
perspicuitatem acciperet. Deinde demonstrationes omnes
32
emendaui et restitui: earum firmamenta ac robora (quae ple〈-〉
33
risque locis omnibus deerant) ex Euclide, Theodosio, Apollo〈-〉
34
nio, Sereno, alijsque geometris addidi: pręcipue uero quintum
35
et sextum libros, quibus catoptrica comprehenduntur, et se-
36
ptimum, qui refractionem interpretatur, propter demonstra-
37
tionum obscuritatem breuitatemque commentariolis quibus-
38
dam illustrare conatus sum. Denique figuras omnium propo〈-〉
39
sitionum de integro conformaui. Atque hic in rebus sententijsque
1
labor nobis fuit: qui nequaquam par aut similis fuit in uer-
2
bis. In his enim nihil admodum mihi immutandum esse exi〈-〉
3
stimaui, nisi ut pro ijs, quae obscuritatem rebus et ambigui-
4
tatem allatura uidebantur, alia reponerem: et ut inscriptionem
5
operis (quae authori est de aspectibus) gręco, concinniore et
6
breuiore nomine opticam nominarem. Verum, illustrissima
7
regina, uiderer plerisque urbanis hominibus instituti fortasse
8
mei non immemor, sed certe non satis memor maiestatis tuae,
9
qui praefatione ista apud te tam multa et scholastica, et tam
10
scholastice disputem: nisi tuo nomine scholis omnibus et
11
scholasticis beneficium tam singulare, tamque populare ac re-
12
gale munus afferrem. Etenim cum praestantium regum regi-
13
narumque in populos beneficia muneraque multa queant esse:
14
certe uirtute doctrinaque magnificentius regaliusue dari ni-
15
hil potest. Et quidem si de optices usu declamandi locus rhe〈-〉
16
tori cuipiam hic esset, marathonius quidam campus ei me-
17
rito uideretur, siue supera illa mundi siue haec infera specten〈-〉
18
tur. Etenim quaecunque hominibus de corporum coelestium
19
materia, numero, ordine, deque motuum coelestium infinita ua〈-〉
20
rietate aperta ac patefacta sunt, optica fere aperuit et patefe〈-〉
21
cit: meteora: miracula in iride una praesertim opticis radijs
22
distincta sunt: falsas opiniones de numero, motu, atque loco
23
elementorum optica solertia deprehendit et conuicit. In uita
24
uero hominum pleraque daemonum praestigijs attributa: ut
25
imagines in aere quocunque mobiles repraesentare: ut longin-
26
quo spatio disiunctum exercitum uelut ante oculos intueri:
27
ut classem hostium incendio consumere, opticae artis ui ac
28
facultate omnia efficiuntur: ut picturam, architecturam, me〈-〉
29
chanicam interea taceam nihil admodum nisi opticam esse.
30
Quamobrem quod Alhazenus uetustissimus et copiosissi-
31
mus opticae doctrinae scriptor e tenebris tam diuturnis eru-
32
tus, squalore, situ, puluere absterso in publicam lucem pro-
33
deat quod in mathematicas scholas ingrediatur: quod in-
34
uenta sua publicis studijs communicet, Catharinae
35
Mediceae in posteritatem fama gloriaque
36
immortalis esto.
1
CANDIDO LECTORI
2
DVo sunt, candide Lector, de quibus te paucis admondendum hic duximus. Primum est, quod ea, quae commentario-
3
rum uice in Alhazeno passim inseruimus, duabus clausulis (ut uocant) sic [ ] inclusimus. Alterum, quod in fir-
4
mamentis demonstrationum e uarijs geometris allegandis γραφικῇ quadam breuitate usi sumus: et Euclidis
5
quidem propositiones omisso nomine hoc modo notauimus: per 29 p 1. 1 ax. 4 p. 1 d 6: id est per 29 propositionem 1 li-
6
bri: 1 axioma. 4 propositionem. 1 definitionem 6 libri elementorum Euclidis, etc. In reliquorum uero geometrarum al-
7
legationibus similiter numeros theorematis et libri literis th (theorema significantibus) inter utrunque intermedijs una cum
8
nomine adiecimus. Alhazeni autem propositiones (in quas a nobis distinctus est) differentiae breuitatisque caussa in citandis
9
Euclidis et Alhazeni propositionibus numeros appelauimus: ijque ita nobis notati sunt: per 19 n 1. 14 n 2. 13 n. id est per
10
19 numerum 1 libri optices Alhazeni. 14 numerum 2 libri. 13 numerum: eius nimirum libri, in quo fit ista allegatio: id
11
est per 13 numerum primi, secundi, tertij, etc. libri optices Alhazeni, si ille numerus in primo, secundo, tertio, etc. libro
12
optices Alhazeni allegatus fit. Quod ad errata attinet, placuit ea in uestibulo libri adscribere, quo emendare uolenti in
13
promptu essent: ubi primus numerus paginam, secundus lineam indicat.
14
Pagina 4. linea 55 centrum. 7. ult. unaquaque. 16. 35 ultimum. 26. 22 earum. 34. 23 et 24 humiditas. 41. 46
15
certitudinem. 61. 1 pro 711, 111. 67. 16 formarum. 80. 60 positio. 81. 82. figurarum loca permutata sunt. 83. 56 posi〈-〉
16
tio. 93. 28 post iterum, adde in. 106. 53 utroque. 111. 10 lucis. 134. 60 angulus a g e. 135. 14 post lineis pone colon, et
17
post reflexionis, comma. 142. 11 uisu et uisibili. 146. 31 concurret. 156. 49 pro 44 post exteriore, repone 45.
18
159. 26 aequidistans. 181. 36 et 37 pro ibi, ubi. 185. 12 pro t, b. 189. 6 fit. 194. 53 et 54 pro oe, oe d. ibid. 62 pro i
19
post a g, repone et. 197. 15 pro 4, 45. Pag. 201 figura prior 15 numeri, quae ad sinistram est, pertinet ad 14 nume〈-〉
20
rum praecedentem: neque enim suo quamque loco collocari compositionis, ut uocant, ratio permisit. 205. 1 z q l.
21
211. 21 post l e tolle comma. 213. 43 speculis. 217. 39 pro 4, 41. 219. 39 pro erit, reflectetur, et pro in, ex. Pagina
22
221 in figura litera proxime infra r in linea g r propter linearum concursum obscurior, est k. 223. 17 peripheria
23
a z. 226. 28 perueniat ergo. 229. 58 transeunte. 237. 21 post laminae adde, et inter superficiem laminae. Ibid. 35
24
dele sit. 240. 46 existunt. 250. 55 lineam. 252. 7 post eleuatio, pone comma. Ibid. 19 k b g. Ibid. in figura po-
25
natur litera a e regione e centri mundi ad peripheriam meridiani b g. Ibid. 49 existunt. 255. 57 pro in, a. 258
26
in secunda figura ad terminum lineae f o continuatae, pone literam q. 266. 48 tolle et. Pag. 273 in prima figu-
27
ra ad terminum lineae d m continuatae pone literam e. Pagina 275 sub numero 45 duae figurae coniunctae sunt,
28
quarum posterior, quae ad dextram est, pertinet ad 46 numerum: ad quem prior quoque figura 47 numeri refer-
29
ri debet. 281. 38 post diuersae dele comma. 285. 23 pro e, ei. 286. 51 restant. 288. 58 pro 48, 40. Denique illud e-
30
tiam in erratis reponere placuit, quod in commentarijs ad quartam et tertiam figuras 64 n 5 praetermissum est:
31
nempe. [Quando imago uidetur in puncto a: et b q, quae parallela ducitur ipsi a l, cadit extra triangulum a t
32
g: tum omissa b q et ostensa aequalitate linearum a g, a t, ut prius, breuius per 3 p 6 propositum concludetur.
33
Erit enim ut b e ad e a, sic b g ad a g, id est per 7 p 5 ad a l: sed ut b g ad a l, sic b t ad t a propter similitudinem
34
triangulorum b g t, a l t. Ergo per 11 p 5 ut b e ad e a, sic b t ad t a. Eodem modo cadente b q intra triangulum a
35
g t: breuior et facilior absque linea a l erit demonstratio.]
1
ALHAZEN FILII
2
ALHAYZEN OPTICAE
3
LIBER PRIMVS.
4
PRIMVS Liber in septem capita diuiditur. Primus est quod lux per se
5
et colores illuminati operentur in uisum aliquam operationem. Secun-
6
dum quod lux uehemens occultat quaedam uisibilia, quae lux debilis ma-
7
nifestat, et contra. Tertium quod colores corporum diuersificantur a-
8
pud uisum secundum diuersitatem lucium orientium super ipsos. Quartum est de com〈-〉
9
positione oculi, forma, et situ. Quintum declarat qualitatem uisionis, et dependen-
10
tia ab illa. Sextum est de officio et utilitate instrumentorum uisus. Septimum de ijs,
11
sine quibus uisio non potest compleri.
12
QVOD LVX PER SE, ET COLORES ILLVMINATI OPE-
13
rentur in uisum aliquam operationem. Cap. 1.
14
1. Lux per se, et color illuminatus feriunt oculos. Vitell. in hypothes. 6. 16 p 3.
15
INuenimus quod uisus, quando inspexerit luces ualde fortes, fortiter dolebit ex eis, et habebit no〈-〉
16
cumentum: aspiciens enim quando aspexerit corpus solis, non potest bene aspicere ipsum, quo-
17
niam uisus eius dolebit propter ipsius lucem. Et similiter quando inspexerit speculum tersum,
18
super quod ascendebat lux solis, et fuerit uisus eius in loco, ad quem reflectitur lux ab illo specu-
19
lo: dolebit iterum propter lumen reflexum, perueniens ad suum uisum a speculo,|I 67b|[ar. ms Fatih 3212] et non poterit a-
20
perire oculum ad inspiciendum lumen illud. Et inuenimus iterum quando aspiciens intuetur cor-
21
pus mundum album, super quod ascendebat lux solis, et moretur in aspectu ipsius: deinde conuer-
22
tat uisum suum ab eo ad locum obscurum, debilis lucis: quod fere non poterit comprehendere res
23
uisibiles illius loci comprehensione uera: et inueniet coopertorium quasi inter uisum et ipsas: de-
24
inde paulatim discooperietur, et reuertetur uisus in suam dispositionem. Et iterum, quando inspi-
25
ciens inspexerit ignem fortem: et fuerit intuitus ipsum: et moretur in aspiciendo longo tempore:
26
deinde declinet uisum suum ad locum obscurum, debilis lucis: inueniet iterum idem in uisu suo.
27
Et iterum inuenimus, quando inspiciens inspexerit corpus mundum album, super quod oriebatur
28
lux diei: et fuerit illa lux fortis, quamuis non sit lux solis: et moretur in aspectu diu: deinde conuer-
29
tat uisum suum ad locum obscurum: inueniet formam lucis illius in loco illo, et inueniet cum hoc
30
figuram eius: deinde si clauserit uisum: inueniet in ipso formam illius lucis: deinde auferetur hoc,
31
et reuertetur oculus in suam dispositionem. Et similiter erit dispositus uisus,|I 68a|[ar. ms Fatih 3212] quando inspexerit cor-
32
pus, super quod oriebatur lux solis. Et similiter quando inspexerit corpus clare album, super quod
33
oriebatur lux ignis, quando lux ignis fuerit fortis, et moretur in aspiciendo ipsum: deinde recesse-
34
rit ad locum obscurum: inueniet iterum in eo idem hoc in suo uisu. Et similiter quando aspiciens
35
fuerit in domo, in qua fuerit foramen amplum discoopertum ad coelum: et aspexerit ex illo loco
36
coelum in luce diei: et moretur in aspiciendo ipsum: deinde reuertatur uisus eius ad locum obscu-
37
rum in domo: inueniet formam lucis, quam comprehendebat ex foramine cum figura foraminis
38
in loco obscuro: et si clauserit oculum suum: inueniet iterum in eo formam illam. Omnia ergo ista
39
significant, quod lux operetur in uisum aliquam operationem. Et inuenimus iterum quod, quando aspi〈-〉
40
ciens inspexerit uiridarium multae spissitudinis herbarum, super quod oriebatur lux solis: et more-
41
tur in aspiciendo ipsum: deinde conuertat suum uisum ad locum obscurum: inueniet in illo loco
42
obscuro formam coloratam a uirore illarum herbarum: deinde si aspexerit in ista dispositione uisi-
43
bilia alba: et fuerint illa uisibilia in umbra,|I 68b|[ar. ms Fatih 3212] et loco debilis lucis: inueniet colores istos admixtos cum
44
uirore: et si clauserit oculum suum: iterum inueniet in ipso formam lucis et formam uiroris: deinde
45
discooperietur illud, et auferetur. Et similiter si aspexerit corpus coloratum colore caeruleo uel ru-
46
beo, uel alio colore forti scintillante, super quod oriebatur lux solis: et moretur in aspiciendo ipsum:
47
deinde auferat uisum suum ad uisibilia alba in loco debilis lucis: inueniet colores illos admixtos cum
48
illo colore. Ista ergo significant quod colores illuminati operentur in uisum.
49
QVOD LVX VEHEMENS OCCVLTAT QVAEDAM VI-
50
sibilia quae lux debilis manifestat: et contra. Cap. 2.
51
2. Lux uehemens obscurat quaedam uisibilia, quae lux debilis illustrat: et
52
contra. 28. 97. 109. 150. 155. 156 p 4.
53
ET iterum uidemus stellas in nocte, et non uidemus ipsas in luce diei: et nulla est differentia in-
54
ter tempora, nisi quod aer medius inter uisum nostrum et coelum est in die illuminatus, et in
1
nocte obscurus: cum ergo aer fuerit obscurus, nos uidemus stellas: cum autem illuminatus fue-
2
rit aer medius inter uisum nostrum et stellas, latebunt nos stellae. Et similiter si aspiciens nocte
3
aspexerit in loco luminoso lumine ignis: et fuerit lumen ignis extensum super terram: et fuerint in
4
illo loco uisibilia subtilia, aut uisibilia,|I 69a|[ar. ms Fatih 3212] in quibus sunt res subtiles: et fuerint in aliqua umbra, sed non
5
forti: et non fuerit ignis medius inter illa uisibilia et uisum: et comprehenderit tunc aspiciens illa ui〈-〉
6
sibilia, et res subtiles, quae sunt in eis: deinde moueatur a suo loco, donec sit ignis medius inter illa
7
uisibilia et suum uisum: tunc illa uisibilia latebunt ipsum, si fuerint subtilia, uel subtilia, quae in eis
8
sunt, et fere non comprehendet ipsa, cum ignis fuerit medius inter uisum suum et ipsa uisibilia: et si
9
cooperiatur ignis a uisu suo: comprehendet statim uisibilia illa, quae latebant ipsum: et si auferatur
10
coopertorium inter uisum suum et ignem: latebunt ipsum iterum illa uisibilia. Istae ergo dispositio-
11
nes significant, quod luces fortes orientes super uisum et super aerem inter oculum et rem uisam,
12
prohibent uisum a comprehensione quorundam uisibilum, quorum luces sunt debiles. Et iterum,
13
quando aspiciens aspexerit corpus tersum: et fuerint in illo corpore sculpturae subtiles: et non fue-
14
rint illae sculpturae diuersorum colorum a colore|I 69b|[ar. ms Fatih 3212] corporis: et fuerit aspiciens in loco temperatae lu-
15
cis: deinde oppositum fuerit corpus illud soli aut parieti illuminato lumine forti: reflectetur ab eo
16
aliqua lux ad uisum: et inueniet aspiciens lucem apparentem in superficie corporis, et in loco, a quo
17
reflectitur lux, fortiorem, et magis scintillantem: et in ista dispositione si inspiciens fuerit intuitus
18
illud corpus tersum: non uidebit in eo aliquam sculpturam ex sculpturis, quae sunt in loco lucis for〈-〉
19
tis, et scintillantis: deinde si inspiciens declinauerit illud corpus ab illo loco, ita ut reflexio fiat ad a-
20
lium locum, extra locum uisus sui, et fuerit praeterea super corpus illud lux temperata: tunc inspiciens
21
comprehendet sculpturas, quae sunt in eo, quas prius non comprehendebat in reflexione lucis a cor-
22
pore ad suum uisum. Et similiter, quando lux reflectetur a pagina tersa, in qua sunt sculpturae subti-
23
les ad uisum: non distinguet uisus illas sculpturas nec uerificabit, donec sit lux reflexa ad uisum ab
24
illa pagina: et si declinetur superficies paginae, ita ut situs eius mutetur, et non reflectatur ab ea lux
25
ad uisum: comprehendet tunc uisus illas sculpturas, et distinguet.|I 70a|[ar. ms Fatih 3212] Et iterum quando ignis debilis fue〈-〉
26
rit in lumine debili: apparebit et comprehendetur a uisu: et cum fuerit in lumine solis: apparebit cor-
27
pus, in quo est, densum, coloratum colore scintillante forti: et tum si fuerit prope illud corpus, aliquod
28
corpus album clarae albedinis: et fuerit corpus illud in umbra et luce debili: apparebit super ipsum co〈-〉
29
lor corporis illius, sicut narrauimus superius: deinde si moueatur illud corpus album, donec sit in
30
lumine solis, latebit iam ille color, qui est in eo: et si reducatur ad umbram: apparebit color ille ful-
31
gens, qui est in ipso: et apparebit color ille super ipsum in luce forti, et apud latitationem coloris, qui
32
est super ipsum, si obumbretur corpore denso: et si maneat in suo loco, donec debilitetur lux, quae
33
est super ipsum: apparebit color, qui est super ipsum: et si auferatur corpus obumbrans, donec uigores-
34
cat lux super corpus album: latebit color, qui est super ipsum. Et similiter quando admouerimus|I 70b|[ar. ms Fatih 3212] cor-
35
pus diaphanum coloratum colore scintillante, igni uehementer forti: et admouerimus umbrae il-
36
lius corporis pannum album: apparebit color illius corporis diaphani super illum pannum, sicut nar-
37
rauimus prius: deinde si admouerimus illi panno alium ignem; ita ut lux eius oriatur super illum pan〈-〉
38
num: latebit ille color, qui apparebat super pannum, et non apparebit nisi albedo panni tantum: et
39
si auferamus illum ignem, secundus apparebit color super pannum. Et iterum quaedam animalia
40
marina habent conchas et testas, et cum fuerint in loco obscuro, in quo non est lux, apparebunt illę
41
conchae quasi ignis: et si aspiciens inspexerit illas in luce diei uel ignis, comprehendet eas, et non
42
uidebit in eis lumen uel aliquem ignem. Et similiter, quando animal, quod dicitur noctiluca, uo-
43
lat de nocte, apparet quasi lampas, et cum aspiciens inspexerit illud in luce diei uel in luce ignis, ap〈-〉
44
parebit animal sine igne. Significant ergo omnes istae dispositiones, quas declarauimus, quod lu-
45
ces fortes uisibilium,|I 71a|[ar. ms Fatih 3212] aliquando occultant res, quae sunt in quibusdam uisibilibus: et quod luces de-
46
biles aliquando manifestant quasdam res, quae sunt in quibusdam uisibilibus. Et iterum uisum mul〈-〉
47
toties latent quaedam res, quę sunt inuisibiles ex sculpturis et scripturis subtilibus, quando fuerint
48
in locis obscuris uel in lucibus debilibus: et si extrahantur ad loca luminosa fortis luminis, uel po-
49
nantur in luce solis: apparebunt res, quae sunt in eis, quae latebant in locis et lucibus debilibus. Et
50
similiter sculpturarum subtilium comprehensiones nequit uisus comprehendere in locis obscuris
51
et lucibus debilibus: et cum extrahuntur ad luces fortes, comprehenduntur a uisu. Significatur er-
52
go per hanc disputationem, quod luces fortes manifestant multas res uisibiles, et quod luces debi-
53
les occultant multas res uisibiles.
54
QVOD COLORES CORPORVM DIVERSIFICENTVR APVD VI-
55
sum secundum diuersitatem lucium orientium super ipsos. Cap. 3.
56
3. Color uariatur pro lucis qualitate. 1 p 3.
57
ET iterum inuenimus, quod colores corporum densorum coloratorum coloribus scintillan-
58
tibus, sicut Lazuleis, uinosis et coelestibus|I 71b|[ar. ms Fatih 3212] quando ipsa fuerint in locis obscuris et lucibus debili〈-〉
59
bus, apparent turbidi, et cum fuerint in luce forti, apparent colores eorum scintillantes et cla〈-〉
60
ri: et quanto magis augmentabitur lux super ipsa, tanto magis augmentabitur super ipsa scintil-
61
lantis coloris claritas. Et si fuerit aliquod istorum corporum in loco obscuro: et non fuerit in eo nisi
62
lux parua ualde: apparebit illud corpus obscurum, et non distinguet uisus colorem eius, et uidebi〈-〉
63
tur quasi niger: et cum extrahitur ad loca luminosa lumine forti: apparebit color eius, et distingue-
1
tur a uisu. Et inuenimus iterum quod colores corporum ferrei coloris, quando lux oritur super ipsa
2
fortis, clarescunt. Et inuenimus etiam quod, quando lux fortis oritur super corpora densa alba, au-
3
gmentantur in albedine et scintillatione apud sensum. Et inuenimus iterum, quod, corpora diapha〈-〉
4
na colorata coloribus fortibus, sicut uina fortia fortis ruboris, quae sunt in uasis diaphanis, quando
5
fuerint in locis obscuris et lucibus debilibus, apparent nigra et obscura, et quasi non diaphana, et
6
cum fuerint in lucibus fortibus, et orta fuerit super ipsa lux solis, clarescunt colores eorum, et appa-
7
ret in eis diaphanitas. Et similiter|I 72a|[ar. ms Fatih 3212] colores lapidum diaphanorum coloratorum, quando fuerint in
8
locis obscuris, apparent turbidi et obscuri: et cum super ipsos oritur lux fortis, uel ponuntur in op-
9
positione lucis, ita quod lux per ipsos pertranseat, apparent colores eorum clari, et apparet in eis
10
diaphanitas propter penetrationem lucis. Et iterum quando corpora diaphana colorata ponuntur
11
in oppositione lucis: et fuerit positum ex parte contraria parti lucis, corpus album, sicut diximus
12
superius: et si lux fuerit fortis: apparebit forma illius coloris in umbra eius super corpus album op-
13
positum ei: et si lux oriens super ipsum, fuerit debilis, apparebit super corpus album oppositum ei
14
umbra tantum, et non apparebit color. Et iterum inuenimus quod pennae pauonis, et pannus, qui
15
dicitur amilialmon, id est sericus uiridis mixtus cum fusco roseo, diuersificantur in colore apud ui-
16
sum in diuersis temporibus diei, secundum diuersitatem lucis orientis super ipsa. Significant ergo
17
istae dispositiones apparentes in coloribus, quod colores corporum coloratorum non comprehen-
18
duntur a uisu, nisi secundum luces orientes super ipsa. Et cum luces fortes uisibilium occultent
19
quasdam res, quae sunt in quibusdam uisibilibus aliquando,|I 72b|[ar. ms Fatih 3212] et aliquando manifestent nobis res
20
quasdam, quae sunt in quibusdam uisibilibus: et luces debiles uisibilium aliquando manifestent
21
quasdam res, quae sunt in quibusdam uisibilibus, et aliquando occultent quasdam res, quae sunt in
22
quibusdam uisibilibus: et corporum coloratorum colores aliquando alterentur secundum diuersi-
23
tatem lucis, quae oritur super ipsa: et luces fortes orientes super ipsum uisum, aliquando prohibeant
24
ipsum uisum a comprehensione quorundam uisibilium: et uisus tamen in omnibus istis nihil com-
25
prehendat ex uisibilibus, nisi sit illuminata forma. Ergo quod comprehendit uisus ex re uisa, non
26
est nisi secundum lucem, quae est in illa re uisa, et secundum luces, quae oriuntur super ipsum uisum
27
in comprehensione illius rei uisibilis, et super aerem medium inter uisum et rem uisam. Quare ue-
28
ro luces fortes prohibeant uisum a comprehensione uisibilium quorundam, declarabitur a nobis in
29
sermone nostro de qualitate uisionis.
30
DE COMPOSITIONE OCVLI, FORMA ET SI-
31
tu. Caput quartum.
32
4. Ortus et principium oculi existit e cerebro: et constat e tribus humori-
33
bus et quatuor tunicis. 4 p 3.
34
OCulus est compositus ex telis et corporibus diuersis: et principium|I 73a|[ar. ms Fatih 3212] et incrementum eius
35
est ex anteriore parte cerebri: quoniam ex anteriore parte crescunt duo nerui optici consi-
36
miles, et incipiunt oriri ex duobus locis a duabus partibus anterioris cerebri: et dicitur quod
37
uterque illorum habet duas tunicas, et quod crescunt a duabus telis cerebri, et perueniunt ad me-
38
dium exterioris partis cerebri et anterioris cerebri; deinde concurrunt et efficiunt unum neruum
39
opticum: deinde iste neruus diuiditur, et efficiuntur iterum duo nerui optici ęquales et consimiles:
40
deinde extenduntur isti duo nerui, donec perueniant ad duo conuexa duorum oculorum ossium
41
concauorum continentium duos oculos: et in duobus medijs istorum duorum concauorum ossium
42
sunt duo foramina aequaliter perforata: et situs eorum in neruo communi, est situs consimilis illi.
43
Nerui ergo intrant ista duo foramina, et exeunt ad concaua duorum ossium, et illic dilatantur et am-
44
pliantur, et efficitur extremitas utriusque eorum quasi instrumentum ponendi uinum in dolijs: et u-
45
terque oculorum est compositus super istam extremitatem nerui, quae est praedictum instrumentum,
46
et consolidatur cum ipso: et situs utriusque oculorum ex neruo communi est situs consimilis. Et to〈-〉
47
tus uterque|I 73b|[ar. ms Fatih 3212] oculus est compositus ex tunicis multis. Prima ergo illarum est pinguedo alba, quae im-
48
plet concauum ossis: et est maxima pars oculi: et dicitur consolidatiua. Et intra istam pinguedinem
49
est sphaera rotunda, concaua, nigra ut plurimum, et uiridis, et glauca in quibusdam oculis: et corpus
50
istius sphaerae est tenue, et insuper densum et non rarum: et manifestum eius est applicatum cum conso-
51
lidatiua: et interius eius est concauum: et in parte concauitatis est quasi quaedam attritio: et quasi con〈-〉
52
solidatiua continet istam sphaeram, praeterquam suum anterius: quoniam consolidatiua non coope〈-〉
53
rit anterius istius sphaerae, sed circulatur super anterius eius: et ista tunica dicitur uuea, quia assimi-
54
latur uuae. Et in medio anterioris uueae est foramem rotundum perforatum usque ad eius concauum: et est
55
oppositum extremitati concauitatis nerui, super quem componitur oculus. Et cooperit istud fora-
56
men, et omne anterius uueae, in cuius circuitu circulatur consolidatiua, extrinsecus tunica fortis, al〈-〉
57
ba, diaphana: et dicitur cornea, quia assimilatur cornu albo et claro. Et intra concauum uueae est sphae〈-〉
58
ra alba, parua, humida, receptibihis humiditatis formarum uisibilium:|I 74a|[ar. ms Fatih 3212] et in ea est diaphanitas non in-
59
tensa ualde, sed aliqua spissitudo: et diaphanitas eius assimilatur diaphanitati glaciei: et ideo dici-
60
tur glacialis: et est composita super extremitatem concauitatis nerui: et in anteriori istius sphaerae est con-
61
pressio superficialis parua, et assimilatur compressioni superficiei lenticulae: superficies ergo ante-
62
rioris eius est portio superficiei sphaerae, maioris superficie sphęrica, continente duo eius foramina:
1
et ista compressio est opposita foramini, quod est in anteriori uueae: et situs eius consimilis est cum
2
eo. Et iste humor diuiditur in partes duas diuersae diaphanitatis, et altera illarum sequitur anterius
3
eius, et altera sequitur eius posterius: et diaphanitas partis posterioris eius assimilatur diaphanita〈-〉
4
ti uitri quasi frustati: et ista pars dicitur humor uitreus. Et continet duas has partes congregatas tela
5
ualde tenuis, et dicitur aranea, quoniam assimilatur texturae araneae. Et in posteriore parte conca-
6
uitatis sphaerae uueae dicitur, quod est foramen rotundum, et est super extremitatem concauitatis
7
nerui: et sphaera glacialis est composita in isto foramine: et rotunditas istius foraminis (et est extre-
8
mitas nerui)|I 74b|[ar. ms Fatih 3212] continet medium sphaerae glacialis: et consolidatur uuea cum glaciali in circulo conti-
9
nente istud foramen. Et dicitur quod ortus uueae est ex tunica interiore duarum tunicarum duorum
10
neruorum opticorum: et quod ortus corneae est ex tunica exteriore duarum tunicarum istius nerui.
11
Et implet concauitatem uueae humor albus, tenuis, clarus, diaphanus: et dicitur albugineus, quoniam
12
assimilatur albumini oui in tenuitate, et albedine, et diaphanitate eius: et ipse implet concauitatem
13
uueae, et contingit anterius glacialis, et implet foramen, quod est in anteriori uueae, et contingit con-
14
cauum corneae. Et sphaera glacialis est composita super concauitatem nerui: et sequitur concauitatem
15
nerui humor uitreus. Erunt ergo cornea, et humor albugineus, et glacialis, et uitreus se consequen-
16
tes. Et omnes istae tunicae sunt diaphanae: Et foramen, quod est in anteriori uueae, est oppositum fo-
17
ramini concauitatis nerui. Et dicitur, quod spiritus uisibilis emittitur ex anteriori parte cerebri, et
18
implet duas concauitates duorum neruorum primorum coniunctorum cum cerebro, et peruenit ad
19
neruum communem, et implet concauitatem eius,|I 75a|[ar. ms Fatih 3212] et uenit ad duos neruos secundos opticos, et im-
20
plet ipsos, et peruenit ad glacialem, et dat ei uirtutem uisibilem.
21
5. In totius oculi seu motu seu quiete, situs partium stabilis permanet. 25 p 3.
22
ET inter circumferentiam glacialis coniunctam cum uuea, et foramen, quod est in concauo os-
23
sis, ex quo exit neruus, est spatium aliquantulum: et neruus extenditur in isto spatio ex fine fo-
24
raminis usque ad circumferentiam glacialis secundum pyramidalitatem et amplificationem: et quan-
25
to magis elongatur a foramine ossis, tanto magis amplificatur, quousque perueniat ad circumferen-
26
tiam sphaerae glacialis, et consolidetur cum circumferentia eius. Et corpus consolidatiuae continet i-
27
stam partem pyramidalem nerui, et continet sphaeram uueam: et sphaera uueae antecedit medium con-
28
solidatiuae ad partem manifestam oculi. Et corpus consolidatiuae est consolidatum cum sphaera u-
29
uea, et cum extremitate pyramidali, et custodit situm eius. Cum ergo mouetur oculus, mouebitur
30
secundum se totum, et sic declinabit neruus, super quem componitur oculus, apud motum eius, et
31
erit declinatio apud foramen, quod est in concauitate ossis: quoniam concauitas ossis continet to-
32
tum oculum, et oculus mouetur secundum se totum in ista concauitate: et consolidatiua consolidatur
33
cum eo quod est in anteriori oculi ex neruo, et ex tunicis residuis, et custodit semper situm eius.|I 75b|[ar. ms Fatih 3212] De-
34
clinatio ergo nerui apud motum oculi, non est, nisi a posteriori totius oculi: est ergo apud foramen,
35
quod est in concauitate totius ossis. Similiter quando oculus quieuerit, et neruus declinauerit, non
36
erit declinatio nisi apud foramen, quod est in concauitate ossis. Nam non mutatur situs partium totius
37
oculi inter se, neque apud motum neque apud quietem. Declinatio ergo nerui, super quem componi〈-〉
38
tur oculus, non est, nisi apud foramen, quod est in concauitate ossis, siue moueatur oculus, siue quiescat.
39
6. Oculus totus et sphaera uuea centris differunt: et oculi centrum
40
est altius. 8 p 3.
41
SVperficies autem manifesta corneae est superficies sphaerica, et est continuata cum superficie
42
totius oculi et cum toto oculo: et totus oculus est maior sphaera uuea, quae est quiddam eius:
43
Superficies autem manifesta corneae est cum superficie totius oculi, et est maior superficie sphę-
44
rae uueae: semidiameter ergo eius est maior semidiametro uueae. Et quia superficies intrinseca cor-
45
neae superposita foramini uueae est superficies sphaerica concaua, aequidistans superficiei manifestae
46
ipsius corneae, quoniam tota cornea est aequalis spissitudinis, propterea quod centrum superficiei
47
concauae corneae est idem cum centro manifestae superficiei suae conuexae: sed superficies concaua cor〈-〉
48
neae secat superficiem sphęrae uueę super circumferentiam foraminis, quod est in anteriori parte u-
49
ueae: centrum ergo eius est remotius in profundo,|I 76a|[ar. ms Fatih 3212] quam centrum uueae, quoniam hoc est in proprie-
50
tatibus centrorum sphęrarum se intersecantium. Et etiam quia sphęra uuea non est in medio consolidati-
51
uę, sed antecedit ad partem superficiei manifestae oculi, et superficies manifesta oculi est ex sphęra ma〈-〉
52
iore sphaera uueae, erit centrum superficiei manifestae oculi remotius in profundo centro uueae.
53
7. Recta connectens centra sphaerarum corneae et uueae, continuata transit per
54
centrum foraminis uueae, et medium caui nerui optici. 9 p 3.
55
ET recta linea, quae continuat duo centra, scilicet ctrum[*]ctrum corrupt for centrum superficiei corneae, et centrum uueę,
56
quando extrahitur recte, peruenit ad centrum foraminis quod est in anteriori uueę, et ad duo
57
media duarum superficierum corneae aequidistantium: superficies enim concaua corneę et con〈-〉
58
uexa uueae sunt superficies sphaericę secantes se: et linea quae continuat centra earum, transit per cen〈-〉
59
trum circuli sectionis, et est perpendicularis super superficiem eius: quia linea, quę exit a cen-
60
tro circuli sectionis, et est perpendicularis super superficiem eius, transit
61
per centra duarum sphaerarum.
1
8. Centrum sphaerae uueae est inferius centris reliquarum oculi partium. 8 p 3.
2
ET quia superficies concaua corneae contingit superficiem humoris albuginei, qui est in ante-
3
riori foramine uueę, et superponitur ipsi. Superficies ergo humoris|I 76b|[ar. ms Fatih 3212] albuginei conuexa etiam
4
est superficies sphaerica, cuius centrum est centrum superficiei ipsi superpositae. Superficies er-
5
go manifesta corneae, et superficies intrinseca ipsius, et superficies humoris albuginei conuexa, quae
6
contingit concauum corneae, sunt superficies sphaericę aequidistantes. Centrum igitur earum est u-
7
num punctum commune, et est remotius in profundo centro uueae: et linea, quae transit per centrum
8
uueae, et per centrum corneae, et per centrum foraminis, quod est in anteriori uueae, quando extendi-
9
tur recte, transibit per medium concauitatis nerui, super quem componitur oculus: quoniam foramen
10
quod est in anteriori uueae, est oppositum foramini, quod est in posteriore parte uueae, quod est extre〈-〉
11
mitas concauitatis nerui [per 4 n.]
12
9. Recta connectens centra sphaerarum crystallinae et uueae, continuata cadit in centrum circuli
13
conglutinantis crystallinam et uitream sphaeras cum uuea: et est ad ipsum perpendicularis. 10 p 3.
14
ET superficies anterioris glacialis etiam est sphęrica superficies, et ipsa secat sphęram uueę: centrum
15
ergo eius est remotius in profundo centro uueae. Et linea recta, quę continuat centra earum, transit
16
per centrum circuli sectionis, et est perpendicularis super ipsum. Et circulus sectionis inter su-
17
perficiem anterioris glacialis, et superficiem sphęrę uueae, est aut circulus distinguens finem consolidatio-
18
nis inter glacialem et uueam, aut aequidistans ei:|I 77a|[ar. ms Fatih 3212] quoniam superficies quę est in anteriori glacialis, est op-
19
posita foramini, quod est in anteriori uueę, et situs eius est consimilis cum eo. Finis ergo istius superficiei
20
(et est circulus sectionis inter duas superficies glacialis et uueę) aut est ipse circulus consolidatio-
21
nis, aut ęquidistans ei. Si ergo circulus sectionis inter duas superficies glacialis, fuerit circulus consoli〈-〉
22
dationis, iste circulus est circulus sectionis inter superficiem anterioris glacialis, et inter superficiem
23
uueę. Et si circulus sectionis inter duas superficies glacialis fuerit ęquidistans circulo consolidationis
24
sphęrę glacialis cum uuea: (quod quidem accidit, si fuerit consolidatio in posteriori parte glacialis) tunc
25
superficies anterioris partis glacialis, quando fuerit mente extensa super illud, super quod est ex sua
26
sphęra, secabit sphęram uueae super circulum aequidistantem isti circulo, scilicet circulo sectionis inter
27
duas superficies glacialis propter similitudinem situs istius circuli ad circumferentiam sphaerae uueę.
28
Et quia iste circulus est aequidistans circulo consolidationis, erit ergo circulus sectionis inter super-
29
ficiem anterioris glacialis, et inter sphaeram uueam, aut ipse circulus consolidationis, aut ęquidistans ei. Si
30
ergo |I 77b|[ar. ms Fatih 3212] iste circulus fuerit ipse circulus consolidationis, linea recta, quae transit per centrum anterioris gla-
31
cialis, et per centrum uueę, transibit per centrum ipsius circuli: et erit perpendicularis super ipsum: quo〈-〉
32
niam iste circulus erit circulus sectionis inter duas illas sphęricas superficies. Sed si iste circulus fue-
33
rit ęquidistans circulo consolidationis, et est ęquidistans circulo sectionis inter duas superficies gla-
34
cialis:[*]l. 9 of the Ar. text is missing in the Lat. version|I 77b10| est ergo cum circulo sectionis inter duas superficies glacialis: in superficie una sphęrica: quae
35
est superficies anterioris glacialis, et est ęquidistans circulo sectionis. [*]ll. 11(middle)–19 of the Ar. text are missing in the Lat. version|I 78a|[ar. ms Fatih 3212]|I 78a20|Linea ergo quę transit per centrum
36
uueę, et per centrum superficiei anterioris glacialis, transit per centrum circuli consolidationis secundum
37
omnes dispositiones, et est perpendicularis super ipsum, siue sit circulus consolidationis ipse circulus
38
sectionis inter superficiem anterioris glacialis et inter sphaeram uueę, siue sit ęquidistans isti circulo.
39
10. Centrum sphaerae crystallinae altius est centro sphaerae uitreae. 11 p 3.
40
ET iterum superficies anterioris glacialis, et superficies residui glacialis, sunt duę superficies sphę〈-〉
41
ricae secantes se:|I 78b|[ar. ms Fatih 3212] centrum ergo superficiei anterioris, est remotius in profundo centro super-
42
ficiei posterioris.
43
11. Recta connectens centra sphaerarum et uueae, continuata cadit in centrum ui-
44
treae, et medium caui nerui optici. 12 p 3.
45
ET linea recta, quae continuat ista duo centra, transit per centrum circuli sectionis, et est perpendi-
46
cularis super ipsum: et iam declaratum est [9 n] quod transit per centrum circuli consolidationis,
47
et est perpendicularis super ipsum: hic uero circulus aut est circulus sectionis, aut ęquidistans
48
ei. Linea ergo quę transit per centrum uueae, et per centrum anterioris glacialis, et per centrum circuli
49
consolidationis, et est perpendicularis super istum circulum, transit per centrum residui glacialis. Et cum
50
linea ista transeat per centrum residui glacialis, et per centrum circuli consolidationis, et sit erecta su-
51
per circulum consolidationis secundum angulos rectos: extenditur ergo in medio concauitatis ner〈-〉
52
ui, super quem componitur oculus: quoniam circulus consolidationis est extremitas concauitatis nerui. Et
53
iam declaratum est [7 n] quod linea transiens per centrum uueae, et per centrum corneę, et per cen-
54
trum foraminis, quod est in exteriori siue anteriori uueę, extenditur in medio concauitatis nerui. Ista
55
ergo linea, quę transit per duo centra superficiei glacialis, et per centrum uueę, est ipsa linea, quę tran〈-〉
56
sit per centrum corneę, et per centrum foraminis, quod est in anteriori uueę. Ista ergo linea transit per
57
centrum corneę, et per centrum uueę, et per duo centra superficiei glacialis, et per centrum foraminis,
58
quod est in anteriore uueae, et per centrum circuli consolidationis, et transit per duo media tunicarum
59
omnium oppositarum foramini uueę: Et est perpendicularis super superficies omnium tunicarum|I 79a|[ar. ms Fatih 3212] oppositarum
60
foramini uueę, et est perpendicularis super superficiem foraminis uueę, et est perpendicularis super superfi〈-〉
61
ciem circuli consolidationis, et extenditur in medio concauitatis nerui, super quem componitur oculus.
1
12. Centra sphaerarum totius oculi, crystallinae, utriusque superficiei corneae, et con-
2
uexae humoris albuginei, est unum punctum. 7 p 3.
3
ET cum declaratum sit, [6. 8 n] quod centrum corneę, et centrum superficiei anterioris glacialis, am-
4
bo sint super istam lineam, et ambo sint remotiora in profundo centro uueae, melius est, ut cen-
5
trum superficiei anterioris glacialis sit ipsum centrum corneae, ita ut centra omnium superficierum
6
oppositarum foramini uueae, sint unum punctum commune: et sic erunt omnes lineae exeuntes a centro ad
7
superficiem oculi perpendiculares super omnes superficies oppositas foramini: et hinc posterius decla〈-〉
8
rabitur, apud nostrum sermonem de qualitate uisionis, quod centrum superficiei corneae et centrum
9
superficiei anterioris glacialis, est unum centrum commune. Superficies ergo tunicarum uisus, opposita-
10
rum foramini uueae, sunt superficies sphaericae, quarum centrum est unum punctum commune.
11
13. In totius oculi seu motu seu quiete situs partium stabilis permanet. 25 p 3. Idem 9 n.
12
ET iterum quia istud centrum est centrum superficiei manifestae oculi, continuatę|I 79b|[ar. ms Fatih 3212] cum superficie con〈-〉
13
tinente totum oculum, et totus oculus est rotundus, nisi quantum deficit de completione sphęrę
14
pinguedinis consolidatiuae a parte anteriore ipsius oculi, et iste defectus non operatur diuersita〈-〉
15
tem in motu oculi, quoniam non tangit concauum ossis. Istud ergo centrum erit centrum totius oculi:
16
ergo est intra totum oculum. Centrum ergo superficierum tunicarum uisus, oppositarum foramini uueae,
17
est intra totum oculum. Cum ergo mouetur oculus, non mutabitur punctum oculi, quod est centrum
18
superficierum tunicarum uisus, nec mutabitur situs eius ab istis superficiebus sed custodit situm suum.
19
Nam oculus quando mouetur, non mouetur nisi secundum se totum, et situs partium totius inter se non mu-
20
tatur apud motum: et istud centrum est intra. Situs ergo eius non mutatur apud suum motum. Et simili-
21
ter tunicarum situs non mutatur apud totum oculum, id est apud motum ipsius uisus. Situs ergo istius
22
centri apud superficiem tunicarum uisus non mutatur neque in motu, neque in quiete. Et iam declara-
23
tum est [5 n] quod declinatio nerui apud motum uisus, et apud quietem non est, nisi apud foramen
24
oculi, quod est in concauitate ossis: quoniam non est nisi a posteriori totius oculi. Declinatio ue-
25
ro nerui apud motum uisus et quietem, non est nisi a posteriori centri eius, et non mutatur situs
26
partium totius oculi inter se neque in motu, neque in quiete.|I 80a|[ar. ms Fatih 3212] Situs ergo centrorum tunicarum o-
27
culi apud totum oculum non mutatur, neque in motu uisus, neque in quiete. Linea ergo transiens
28
per centrum non mutat suum locum uel situm apud totum oculum, neque apud partes eius, scilicet
29
neque in motu, neque in quiete. Et cum situs istius lineae non mutetur apud totum oculum, neque
i1
30
apud partes eius: Situs ergo istius lineae non
31
mutatur apud superficiem circuli consolida-
32
tionis, neque apud suam circumferentiam: Et
33
iste circulus est extremitas concauitatis ner-
34
ui. Situs ergo superficiei eius a superficie con-
35
cauitatis nerui, est situs consimilis. Et decli-
36
natio partis pyramidalis nerui super superfi-
37
ciem istius circuli, est declinatio consimilis: quo〈-〉
38
niam, situs glacialis ab isto neruo est situs con-
39
similis, et situs partium oculi non mutatur in-
40
ter se. Superficies ergo concauitatis nerui a
41
loco circumferentiae circuli consolidationis usque
42
ad locum declinationis nerui, qui est pars pyra-
43
midalis, non mutat|I 80b|[ar. ms Fatih 3212] situm suum apud totum oculum,
44
neque apud circulum consolidationis. Et iam decla〈-〉
45
ratum est [5 n] quod situs lineae, quę transit per cen〈-〉
46
tra omnia, non mutatur apud circulum consolidationis,
47
et quod ipsa extenditur in medio concauitatis
48
nerui. Et cum situs istius lineae non mutetur apud
49
circulum consolidationis, neque superficies conca-
50
uitatis nerui, quę est a loco circumferentię circu〈-〉
51
li consolidationis usque ad locum declinationis, mu-
52
tet suum situm apud circulum consolidationis: ista er-
53
go linea non mutat suum situm apud concauitatem ner〈-〉
54
ni, quousque perueniat ad locum declinationis. Li〈-〉
55
nea ergo quae transit per centra tunicarum, transit
56
per centrum consolidationis: et est erecta super
57
ipsum secundum angulos rectos, et extenditur in
58
medio concauitatis nerui pyramidalis, quousque
59
perueniat ad locum declinationis nerui: et erit si-
60
tus suus semper a superficie concauitatis nerui,
61
quę est intra totum oculum, et ab omnibus partibus o-
62
culi, et ab omnibus superficiebus tunicarum uisus, idem
63
situs, et non mutatur neque in motu uisus, neque in
1
motu eius. Isti ergo sunt situs tunicarum uisus, et situs centrorum earum, et situs lineae rectae transeuntis per
2
centra eorum. Oculi autem ambo sunt consimiles in omnibus suis dispositionibus,|I 81a|[ar. ms Fatih 3212] et in suis tuni-
3
cis, et figuris suarum tunicarum, et in situ cuiuslibet tunicae, respectu totius oculi. Et cum ita sit, si-
4
tus ergo cuiuslibet centrorum, quorum distinctio declarata fuit, apud totum oculum, et apud par-
5
tes eius, est sicut situs centri respondentis illi centro in alio oculo apud totum oculum illum, et a-
6
pud partes eius. Et cum situs centrorum in utroque oculo sit similis situs, erit situs lineae transeun-
7
tis per centrum in uno oculo apud totum oculum, et apud partes eius, et apud suas tunicas, similis situi
8
lineae transeuntis per centrum alterius oculi apud totum oculum, et apud partes eius, et apud suas
9
tunicas. Situs ergo duarum linearum transeuntium per centra tunicarum uisus ab utroque oculo, est
10
situs consimilis in omnibus suis dispositionibus. Et utraque consolidatiuarum consolidatur cum eis:
11
cum ex eis exeant duo lacerti paruuli, quorum unus est in parte lachrymarum oculi, et alius in par〈-〉
12
te posteriore. Et continent utrunque oculum palpebrę et cilia. Hoc ergo quod declarauimus, est dis-
13
positio compositionis oculi, et forma eius, et forma suarum tunicarum. Et omne, quod diximus de
14
tunicis oculi, et compositione earum,|I 81b|[ar. ms Fatih 3212] iam declaratum est ab anatomicis in libris anatomiae.
15
|I 82a|[ar. ms Fatih 3212]DE QVALITATE VISIONIS, ET AB ILLA DE-
16
pendentibus. Cap. 5.
17
14. Visio fit radijs a uisibili extrinsecus ad uisum manantibus. 6 p 3.
18
IAm declaratum est superius [1 n] quod ex corpore quolibet illuminato cum quolibet lumine
19
exit lux ad quamlibet partem oppositam ei. Cum ergo uisus opponitur alicui rei uisae, et fuerit
20
res illa illuminata cum quolibet lumine, ex lumine rei uisae ueniet lumen ad superficiem uisus. Et de-
21
claratum fuit quod ex proprietate lucis est operari in uisum, et quod natura uisus est pati ex luce. Di〈-〉
22
gnum est ergo, ut non sentiat uisus lumen rei uisae, nisi ex lumine ueniente ex ea ad uisum. Et decla〈-〉
23
ratum fuit iam, quod forma coloris cuiuslibet corporis colorati et illuminati cum quolibet lumine, asso-
24
ciatur semper lumini uenienti ab illo corpore ad quamlibet partem oppositam illi corpori, et erit lu-
25
men et forma coloris semper simul. Ergo cum lumine ueniente ad uisum ex lumine corporis uisi, e-
26
rit semper forma coloris corporis uisi. Et cum lumen et color ueniant simul ad superficiem uisus, uisus
27
sentit colorem, qui est in re uisa ex lumine ueniente ad se ex re uisa.|I 82b|[ar. ms Fatih 3212] Dignius ergo est, ut non sit sensus
28
uisus coloris rei uisae, nisi ex forma coloris uenientis ad ipsum uisum cum lumine, et forma coloris
29
semper est admixta cum forma lucis, et non est distincta ab ea. Visus ergo non sentit lumen, nisi admixtum
30
cum colore. Dignius ergo est, ut non sit sensus uisus coloris rei uisae et luminis, quod est in ea, nisi ex for-
31
ma admixta cum lumine et colore ueniente ad ipsum ex superficie rei uisae. Et iterum tunicae uisus quę
32
situantur ad medium anterioris uisus, sunt diaphanae contingentes se, [per 4 n] et prima illarum, scilicet
33
cornea tangit aerem, in quo primo uenit forma. Et ex proprietate lucis est pertransire in quodlibet cor〈-〉
34
pus diaphanum: et similiter est proprietas formae coloris, quae associatur lumini, pertransire in corpus
35
diaphanum, et ideo extenditur in aere diaphano, sicut extenditur lumen. Et ex natura corporum diaphano〈-〉
36
rum est, recipere formas lucis et coloris, et reddere ipsas partibus sibi oppositis. Forma ergo ueniens
37
ex re uisa ad superficiem uisus, transibit per diaphanitatem tunicarum uisus, per foramen quod est in anteri〈-〉
38
ore uueae, perueniet ergo ad humorem glacialem, et pertransibit in eo, secundum diaphanitatem suam. Digni-
39
us ergo est, ut tunicę|I 83a|[ar. ms Fatih 3212] uisus non sint diaphanae, nisi ut pertranseant in eis formae lucis et colorum, uenien〈-〉
40
tium ad ipsum. Aggregemus ergo modo quod componitur ex omnibus istis, et dicamus, quod uisus sen-
41
tit lumen et colores, qui sunt in superficie rei uisae, et quod pertranseunt per diaphanitatem tunicarum
42
uisus. Et hoc est illud in quo quiescebat physicorum opinio de qualitate uisionis. Dicemus ergo mo-
43
do, quod qualitas uisionis non asseritur huiusmodi esse tantum, quoniam iste modus destruitur, nisi ad-
44
datur ei aliud. Quoniam enim forma lucis et coloris cuiuslibet colorati et illuminati extenditur in ae-
45
re diaphano, continuato cum eo ad omnes partes oppositas, uisus autem opponitur eodem tempore multis rebus
46
uisis diuersi coloris, et inter quamlibet earum et uisum sunt in aere lineae rectae continuato medio inter
47
eas: et cum formae lucis et coloris, quae sunt in re uisa opposita uisui ueniant ad superficiem uisus: for-
48
mę ergo lucis et coloris cuiuslibet rerum uisibilium, oppositarum uisui, in|I 83b|[ar. ms Fatih 3212] eodem tempore uenient ad superfi〈-〉
49
ciem uisus. Et cum formę extendantur ex re uisa ad quamlibet partem oppositam, et non perueniant ad uisum, nisi
50
propter oppositionem: forma, quę peruenit ex re uisa ad uisum, peruenit ad totam superficiem uisus. Et cum
51
ita sit, quando uisus opponitur alicui superficiei rei uisę, et peruenit forma coloris eius et lucis ad su〈-〉
52
perficiem uisus, et uiderit in illo tempore aspiciens alia uisibilia diuersi coloris opposita uisui: tunc forma
53
lucis et coloris cuiuslibet illorum uisibilium ueniet ad superficiem uisus, et forma omnium illorum uisibilium
54
perueniet ad totam superficiem uisus. Peruenient ergo ad totam superficiem uisus multa lumina diuersa, et
55
multi colores diuersi, et quilibet illorum implet superficiem uisus: perueniet ergo in superficiem uisus
56
forma admixta ex coloribus diuersis, et luminibus diuersis. Si ergo senserit uisus illam formam admixtam,
57
sentiet colorem diuersum a colore cuiuslibet illarum rerum, et non distinguentur ab eo uisibilia. Et si sense〈-〉
58
rit unam illarum rerum uisibilium, et non senserit residuas: comprehendet unam rem uisibilem, et non|I 84a|[ar. ms Fatih 3212] alias: sed ipse com-
59
prehendit omnia illa uisibilia in eodem tempore, et comprehendit ipsa distincta. Et si non senserit unam illarum
60
formarum, nihil sentiet ex ipsis, uel ex alijs uisibilibus oppositis illi: sed ipse sentit omnia. Et iterum pos〈-〉
61
sunt esse in eodem uiso diuersi colores, et a qualibet parte eius exit lumem et color secundum omnes lineas
62
rectas, quae extenduntur in aere continuo. Cum ergo fuerint partes unius rei uisę diuersi coloris: ueniet
63
ad totam superficiem uisus ex unoquoque[*]unoquoque corrupt for unaquaque illarum forma coloris et lucis, et sic permiscebuntur colores illarum
1
partium in superficie uisus. Quare comprehendet uisus ipsos admixtos, aut nihil comprehendet ex eis. Si
2
uero comprehendet eos permixtos, non distinguuntur, nec ordinabuntur ab eo partes siue colores parti-
3
um. Et si nihil comprehendit ex istis formis, nihil comprehendet ex istis partibus: et si nihil comprehendit
4
ex partibus, nihil comprehendet ex re uisa: sed uisus comprehendit rem uisam sibi oppositam illuminatam, et
5
comprehendit partes eius diuersi coloris ordinatas, et distinctas. Et cum ita sit,|I 84b|[ar. ms Fatih 3212] constat quod aut
6
qualitas uisionis erit alio modo, aut erit iste modus pars propositi modi uidendi.
7
15. Visis e singulis suae superficiei punctis singula uisibilis puncta uidet. 17. 18 p 3.
8
DEbemus ergo considerare utrum iste modus possit conuenire conditionibus, per quas distinguan-
9
tur colores rerum uisibilium, et ordinantur partes earum apud uisum, et conueniunt ad eorum esse in
10
corpore. Dicimus ergo quod, quando uisus fuerit oppositus alicui rei uisibili, ueniet ex quo-
11
libet puncto superficiei rei uisae forma et coloris et lucis, quae sunt in ea, ad totam superficiem uisus, et
12
ex quolibet puncto cuiuslibet rerum uisibilium oppositarum uisui in illa dispositione, etiam uenient
13
formę coloris et lucis, quę sunt in illis, ad totam superficiem uisus. Si ergo uisus senserit ex tota eius su-
14
perficie formas coloris et lucis, quae ueniunt ex aliquo puncto superficiei rei uisae, sentiet ex tota e-
15
ius superficie, formam cuiuslibet puncti superficiei rei uisae, et formam cuiuslibet puncti superficierum
16
omnium uisibilium rerum oppositarum illi in illa dispositione: et sic non ordinabuntur ab eo partes uni-
17
us rei uisae, neque distinguentur ab eo. Et si senserit formam|I 85a|[ar. ms Fatih 3212] uenientem ex uno puncto superficiei rei ui-
18
sae ad totam superficiem uisus, ex uno puncto tantum superficie ipsius uisus, et non senserit formam illius
19
puncti tota eius superficie: ordinabuntur ab eo partes rei uisae, et distinguentur omnia uisibilia op-
20
posita. Quoniam quando comprehenderit colorem puncti unius ex uno puncto tantum superficiei e-
21
ius, comprehendet colorem unius partis rei uisae ex una parte superficiei suae, et comprehendet colorem
22
alterius partis ex alia parte superficiei suae, et comprehendet unamquamque partem uisibilium ex loco su-
23
perficiei suae diuerso et opposito ei, per quem comprehendit aliam rem uisibilem. Quare uisibilia erunt
24
ab eo ordinata et distincta, et similiter partes cuiuslibet illorum.
25
16. Humor crystallinus est praecipuum organum facultatis optice. 4. 18 p 3.
26
MOdo ergo consideremus utrum hoc sit conueniens, et possibile adesse. Et dicamus prius, quod
27
uisio no est nisi per glacialem, siue fiat uisio per formas uenientes ex re uisa ad uisum, siue se-
28
cundum alium modum. Visio autem non est per unam aliarum tunicarum antecedentium se, quo-
29
niam illae tunicae non sunt nisi instrumentum glacialis. Quoniam|I 85b|[ar. ms Fatih 3212] si contigerit humori glaciali laesio cum
30
salute aliarum tunicarum, destruitur uisio, et si acciderit residuis tunicis corruptio, remanente ipsa-
31
rum diaphanitate cum salute glacialis, non corrumpetur uisus: Et etiam si in foramine uueae fuerit
32
oppilatio, et destruatur diaphanitas humoris eius, destruetur uisus cum salute corneae, et si aufera-
33
tur oppilatio, reuertetur uisus. Et similiter si peruenerit intra humorem albugineum pars crassa, non
34
diaphana, et fuerit in facie humoris glacialis, et media inter ipsum et foramen uueae, destruetur ui-
35
sio, et quando auferetur illud crassum, uel declinabitur auersione lineae rectae, quae est inter glacia-
36
lem et foramen uueae ad aliquam partem, reuertetur uisus. Et omnibus istis attestatur medicina. Destru-
37
ctio ergo sensus uisus est apud corruptionem glacialis cum salute tunicarum antecedentium illum. Et illud
38
est argumentum, quod sensus uisus non est, nisi per istum humorem, non per tunicas residuas antecedentes
39
illum. Et destructio sensus apud destructionem diaphanitatis, quae est inter glacialem et superficiem ui
40
sus per corpus|I 86a|[ar. ms Fatih 3212] densum non translucens, significat quod diaphanitas istarum tunicarum non est, ni-
41
si ut continuetur diaphanitas tunicarum uisus cum diaphanitate aeris, et efficiantur corpora, quae
42
sunt inter glacialem et rem uisam, diaphana continuitate diaphanitatis. Et destructio sensus apud
43
destructionem linearum, quae sunt inter glacialem et superficiem uisus: significat, quod sensus gla-
44
cialis non erit, nisi ex lineis rectis, quae sunt inter ipsum et superficiem uisus. Dicemus ergo si sen-
45
sus uisus est ex colore rei uisae et lucis, quę sunt in eo, et ex forma ueniente ex rebus uisis ad super-
46
ficiem uisus, et sensus non est nisi per glacialem. Ergo non per superficiem uisus sentiet uisus istam
47
formam, sed postquam transierit superficiem uisus, et peruenerit ad glacialem. Et forma quae uenit ex
48
re uisa ad superficiem uisus, pertransit in diaphanitate tunicarum uisus: quoniam ex proprietate
49
diaphanitatis est, ut transeant in ea formae lucis et coloris, et extendantur recte. Et iam declaraui-
50
mus hoc in aere [14 n.] Et cum fuerint experimentata omnia corpora diaphana, inuenietur quod
51
lux extenditur in eis secundum lineas rectas: et nos declarabimus post|I 86b|[ar. ms Fatih 3212] apud nostrum sermonem
52
de obliquatione, quomodo hoc experiendum sit. Si ergo sensus uisus lucis et coloris, quae sunt in
53
re uisa, est ex forma ueniente ad uisum ex re uisa: apud peruentionem ipsius formae ad glacialem e-
54
rit sensus. Et iam declaratum est antea [15 n] quod non est possibile, ut uisus comprehendat rem
55
uisam secundum suum esse, nisi quando comprehenderit formam unius puncti rei uisae ex uno
56
puncto tantum suae superficiei. Non est ergo possibile, ut glacialis comprehendat rem uisum secun
57
dum suum esse, nisi quando comprehenderit colorem unius puncti rei uisae ex forma ueniente ad
58
ipsum ex uno puncto tantum superficiei uisus: forma autem uenit ex quolibet puncto superficiei
59
rei uisae, et pertransit totam uisus superficiem usque ad interius. Si uero ex eo, quod uenit ex u-
60
no puncto rei uisae ad totam superficiem uisus, et pertransit tunicas uisus, et peruenit ad glacia-
61
lem, non comprehendit glacialis nisi quod uenit ad ipsum ex uno puncto tantum superficiei ui-
62
sus, et sentit colorem illius puncti tantum ex superficie uisus, et|I 87a|[ar. ms Fatih 3212] peruenit ad unum punctum
1
tantum superficiei eius, et non comprehendit illud punctum rei uise ex residua forma perue-
2
niente ad superficiem eius ex residua superficie uisus: complebitur uisio, et ordinabuntur partes
3
rei uisae, et distinguentur res in se apud uisum, et non complebitur uisio, nisi secundum istum mo-
4
dum. Et hoc non potest esse ita, nisi quando fuerit unum punctorum, quę sunt in superficie uisus, per
5
quam transit forma unius puncti superficiei rei uisae, distinctum a punctis residuis, quae sunt in su-
6
perficie uisus, et fuerit linea, super quam uenit forma ad illud punctum superficiei uisus, distincta a
7
residuis lineis, super quas uenit forma. Et propter hoc potest glacialis comprehendere formam ueni-
8
entem super illam lineam, et ex puncto superficiei uisus, quod est super illam lineam, et non potest com-
9
prehendere ipsam per aliam.
10
17. Lux perpendicularis penetrat per quaelibet diuerfa media: obliqua refringitur. 42. 43.
11
44. 45. 47 p 2.
12
ET cum inducuntur luces, et experimentatur qualitas transitus earum, et extensionis earum in
13
corporibus diaphanis, inuenitur quod lux extenditur per corpus diaphanum secundum li-
14
neas rectas, dum corpus diaphanum fuerit consimilis diaphanitatis: et cum occurrerit corpus ali-
15
ud diuersae diaphanitatis a diaphanitate corporis praecedentis, in quo|I 87b|[ar. ms Fatih 3212] extendebatur, non pertran-
16
sibit secundum rectitudinem linearum, super quas extendebatur ante, nisi quando illae lineae fuerint
17
perpendiculares super superficiem secundi corporis diaphani: et si illae lineae fuerint obliquatae super
18
superficiem secundi corporis, et non perpendiculares, obliquabitur lux apud superficiem sucundi corpo-
19
ris, et non extendetur recte: et cum obliquatur, extendetur in secundo corpore secundum illas lineas
20
rectas, super quas obliquabatur: et erunt lineae super quas obliquabatur lux in secundo corpore, etiam
21
declinantes super superficiem secundi corporis, et non perpendiculares. Et si fuerint quaeda lineae su-
22
per quas uenit lux in primo corpore, perpendiculares super superficiem secundi corporis, et quaedam
23
declinantes: extendetur lux, quae erat super lineas perpendiculares in secundo corpore secundum
24
rectitudinem, et quę erat super lineas declinantes, obliquabitur apud superficiem secundi corporis se-
25
cundum lineas declinantes, et extendetur in eo secundum rectitudinem illarum linearum declinantium,
26
super quas obliquabatur. Et hoc nos declarabimus in sermone de refractione, et ostendemus uiam,
27
per quam poterit quis experiri istam dispositionem: et apparebit sensui,|I 88a|[ar. ms Fatih 3212] et cadet super ipsam certitudo.
28
18. Visio distincta fit rectis lineis a uisibili ad superficiem uisus perpendicularibus. Itaque sin-
29
gula uisibilis puncta eundem obtinent situm in superficie uisus, quem in uisibili. 17 p 3.
30
ET cum ita sit, ex forma ergo lucis et coloris, quae ueniunt ex quolibet puncto rei uisae ad su-
31
perficiem uisus, quando peruenerit ad superficiem uisus, nihil pertransibit per diaphanitatem
32
tunicarum uisus secundum rectitudinem, nisi illud, quod erit super lineam rectam eleuatam super superfi-
33
ciem uisus secundum angulos rectos, et illud, quod fuerit super aliam, refringetur, et non pertransibit re-
34
cte: quoniam diaphanitas tunicarum uisus non est, sicut diaphanitas aeris contingentis superficiem
35
uisus. Et illud, quod refringitur ex istis formis, refringetur etiam super lineas declinantes, non su-
36
per lineas perpendiculares extensas ex loco refractionis: et una linea recta tantum exit ad punctum
37
superficiei uisus ab uno puncto superficiei rei uisae, ita ut sit perpendicularis ad superficiem uisus:
38
[per 13 p 11] et exeunt ad eam lineae infinitae declinantes super superficiem uisus. Et forma ueniens secun〈-〉
39
dum rectitudinem perpendicularis, pertransit tunicas uisus secundum rectitudinem perpendicularis: et
40
omnes formae uenientes secundum lineas declinantes ad illud punctum, refringuntur apud illud
41
punctum,|I 88b|[ar. ms Fatih 3212] et transeunt in tunicis uisus secundum lineas declinantes: et nihil ex eis transit secundum
42
extensionem linearum, super quas uenerunt, neque etiam secundum rectitudinem linearum perpendicula-
43
riter erectarum super illud punctum. Et ad quodlibet punctum superficiei uisus ueniunt in eodem tem-
44
pore formae omnium punctorum, quae sunt in superficiebus omnium uisibilium et illuminatorum opposito-
45
rum illi in illo tempore: quoniam inter ipsum et quodlibet punctum oppositum illi est linea recta: et a
46
quolibet punctorum, quae sunt in superficiebus uisibilium illuminatorum, extenduntur formae su-
47
per quamlibet lineam rectam, quae potest extendi ex illo puncto, et forma unius puncti tantum de
48
numero omnium punctorum oppositorum uisui, quae uenit ad illu punctum superficiei uisus in il-
49
lo tempore, uenit super perpendicularem eleuatam super illud punctum superficiei uisus: et formae
50
omnium punctorum residuorum ueniunt ad illud punctum superficiei uisus super lineas declinantes: et in
51
quolibet puncto superficiei uisus transeunt in eodem tempore formae omnium punctorum, quae sunt in
52
superficiebus omnium uisibilium oppositorum in illo tempore: et forma|I 89a|[ar. ms Fatih 3212] unius puncti tantum transit recte
53
per diaphanitatem tunicarum uisus: et est punctum, quod est apud extremitatem perpendicularis exeuntis
54
ab illo puncto superficiei uisus: et formae omnium punctorum reliquorum refringuntur apud illud pun〈-〉
55
ctum superficiei uisus, et transeunt per diaphanitatem tunicarum uisus secundum lineas declinantes ad superfi〈-〉
56
ciem uisus. Et ex quolibet puncto superficiei glacialis exit una linea tantum perpendicularis super superfi-
57
ciem uisus: et ab eodem exeunt lineę infinitae ad superficiem uisus, et sunt declinantes super ipsam. A pun〈-〉
58
cto ergo superficiei glacialis, ex quo exit perpendicularis super superficiem uisus, et pertransit foramen
59
uueae, exeunt lineae infinitae, quae transeunt in foramen uueae, et perueniunt ad superficiem uisus, pręter
60
illam perpendicularem: et extremitates omnium linearum exeuntium a puncto aliquo superficiei glacialis, et
61
transeuntium per foramen uueae, et peruenientium ad superficiem uisus, et declinantium super illam, quando fuerint
1
intellectae refringi secundum modum, quem affirmat diuersitas diaphanitatis, quae est inter diapha〈-〉
2
nitatem corporis corneae et corporis|I 89b|[ar. ms Fatih 3212] aeris, perueniunt ad diuersa loca, et ad puncta diuersa de nu-
3
mero punctorum, quae sunt in superficiebus uisibilium oppositorum uisui in uno tempore: et nul-
4
ls istarum linearum occurrit puncto, quod est apud extremitatem perpendicularis. Et formae pun-
5
ctorum, quae sunt apud extremitates omnium istarum linearum superficierum uisibilium, extendun〈-〉
6
tur secundum rectitudinem istarum linearum, et perueniunt ad superficiem uisus, et refringuntur
7
ad idem punctum superficiei glacialis, praeter formam puncti, quod est apud extremitatem perpen〈-〉
8
dicularis: quoniam ipsa extenditur secundum rectitudinem perpendicularis, et pertransit ad illud
9
punctum glacialis. Si ergo glacialis sentit ex uno puncto omnes formas uenientes ad ipsum ex o-
10
mnibus uerticationibus, sentiet ex omni puncto formas admixtas ex multis formis diuersis, et co-
11
loribus multis uisibilium oppositorum uisui in illo tempore: et sic nihil distinguetur ab eo ex pun-
12
ctis, quae sunt in superficiebus uisibilium, neque ordinabuntur formae punctorum uenientes ad il-
13
lud punctum: at si|I 90a|[ar. ms Fatih 3212] glacialis senserit ex uno sui puncto illud, quod uenit ad ipsum ex una uerticatio-
14
ne tantum, distinguentur ab eo puncta, quae sunt in superficiebus uisibilium. Et nullum punctorum,
15
quorum formae perueniunt ad glacialem super lineas refractas, est dignius alio ex formis refractis,
16
neque ulla refracta uerticatio est dignior alia: et formae refractę ad unum punctum glacialis in uno
17
tempore, sunt multae non determinatae. Et punctum, cuius forma uenit secundum rectitudinem
18
perpendicularis ad unum punctum glacialis, est unum punctum tantum, et nulla alia forma uenit
19
cum ea secundum rectitudinem perpendicularis: quoniam omnes formae refractae non refringun-
20
tur nisi secundum lineas declinantes. Et cum centrum superficiei uisus sit idem cum centro super-
21
ficiei glacialis [per 12 n] linea, quae est perpendicularis super superficiem uisus, est perpendicula-
22
ris super superficiem glacialis. Forma ergo, quae uenit super perpendicularem, distinguitur ab alijs
23
formis duabus dispositionibus:|I 90b|[ar. ms Fatih 3212] quarum altera est, quod ipsa extenditur a superficie rei uisę ad pun〈-〉
24
ctum glacialis super lineam rectam, et residuae ueniunt super lineas refractas: altera autem est,
25
quod ipsa perpendicularis erecta super superficiem uisus, est etiam perpendicularis super superfi-
26
ciem glacialis: et lineae residuae, super quas ueniunt formae residuae refractae, sunt declinantes su-
27
per superficiem uisus. Et operatio lucis uenientis super perpendiculares, est fortior operatione lu〈-〉
28
cis uenientis super lineas inclinatas. Dignius ergo est, ut glacialis non sentiat ex quolibet puncto,
29
nisi formam uenientem ad ipsum punctum super rectitudinem perpendicularis tantum, et non
30
sentiat ex illo puncto illud, quod uenit ad illud punctum secundum uerticationes refractas. Et ite-
31
rum cum centrum superficiei uisus, et centrum superficiei glacialis, sit idem punctum, omnes per-
32
pendiculares eleuatae super superficiem glacialis et superficiem uisus, concurrent super centrum
33
commune, et erunt diametri in superficiebus tunicarum uisus, perpendiculares super ipsas tunicas
34
uisus: et erit quaelibet perpendicularis occurrens superficiei corneae in uno puncto, et occurrens
35
superficiei glacialis in uno puncto: et non exit ad illud punctum corneae, nisi una perpendicularis,
36
neque exit|I 91a|[ar. ms Fatih 3212] ad illud punctum glacialis, nisi una perpendicularis tantum Forma ergo, quae exit a quo-
37
libet puncto superficiei rei uisae super perpendicularem, quae extenditur ab eo ad superficiem ui-
38
sus, occurrit superficiei uisus super unum punctum, super quod ei non occurrit aliqua alia forma,
39
non uenientium super perpendiculares.
40
19. Visio fit per pyramidem, cuius uertex est in uisu, basis in uisibili. 18. 21. 22 p 3.
41
ET iterum iam determinatum est, [ 14. 18 n] quod ex quolibet puncto cuiuslibet corporis co-
42
lorati et illuminati cum quolibet lumine, exeunt lux et color super quamlibet lineam rectam,
43
quae poterit extendi ab ilo puncto: ergo inter quodlibet punctum uisus, et quodlibet pun-
44
ctum oppositum alicui superficiei, et quodlibet punctum illius superficiei, est linea recta imagina-
45
bilis, et inter illud punctum, et illam superficiem est pyramis imaginabilis, cuius uertex est illud
46
punctum, et cuius basis est illa superficies: et illa pyramis continet omnes lineas rectas intellectas,
47
quae sunt inter illud punctum et omnia puncta illius superficiei. Cum ergo forma lucis et coloris
48
exierint a quolibet puncto superficiei corporis colorati, illuminati, super quamlibet lineam|I 91b|[ar. ms Fatih 3212] rectam,
49
quę poterit extendi ab illo puncto, ad quodlibet punctum oppositum corpori illuminato et colo-
50
rato: forma lucis et coloris, quae sunt in superficie illius corporis, extendetur a quolibet puncto su〈-〉
51
perficiei illius corporis, ad illud punctum, oppositum illi super lineam rectam extensam inter ipsum
52
corpus et illud punctum. Forma ergo lucis et coloris cuiuslibet corporis colorati et illuminati cum
53
quolibet lumine, extenditur a sua superficie ad quodlibet punctum oppositum illi superficiei secun〈-〉
54
dum uerticationem pyramidis, quae formatur inter illud punctum et illam superficiem: et erit for-
55
ma ordinata in illa pyramide per lineas illas concurrentes ad illud punctum, quod est uertex pyra-
56
midis, sicut est ordinatio in partibus coloris, qui est in superficie illius corporis. Cum ergo uisus fue-
57
rit oppositus alicui rei uisibili, formabitur inter punctum, quod est centrum uisus, et superficiem
58
illius rei uisae, pyramis imaginabilis, cuius uertex erit centrum uisus, et basis erit superficies illius
59
rei uisae:|I 92a|[ar. ms Fatih 3212] et cum aer medius inter illam rem uisam et uisum fuerit continuus, et non fuerit medium
60
inter rem uisam et uisum, corpus densum, et fuerit illa res uisa illuminata cum quolibet lumine:
61
extendetur forma lucis et coloris, quae sunt in superficie illius rei uisae, ad uisum secundum uertica〈-〉
62
tionem illius pyramidis, et extendetur forma cuiuslibet puncti superficiei illius rei uisae secundum
63
rectitudinem lineae, quę est inter illud punctum, et uerticem illius pyramidis, qui est centrum uisus.
1
Et quia centrum uisus idem est cum centro superficiei glacialis, [per 12 n] erunt omnes istae lineae
2
perpendiculares super superficiem oculi, et superficiem glacialis, et super omnes superficies uisus aequi-
3
distantes: et erit pyramis continua super omnes istas perpendiculares, continens omnes istus per-
4
pendiculares, et aerem, in quo extenditur forma a tota superficie illius rei uisae oppositae uisui, se-
5
cundum uerticationes perpendicularium: et superficies glacialis secabit istam pyramidem: et sic
6
peruenit forma lucis et coloris, quae sunt in superficie illius rei uisae, in partem superficiei, quam com〈-〉
7
prehendit pyramis. Et ad quodlibet punctum istius superficiei glacialis|I 92b|[ar. ms Fatih 3212] ueniet forma puncti oppo〈-〉
8
siti superficiei rei uisae, secundum rectitudinem perpendicularis exeuntis ab isto puncto superfici-
9
ei rei uisae super superficiem tunicarum uisus, et super superficiem glacialis, et pertransibit diapha-
10
nitatem tunicarum uisus secundum rectitudinem illius perpendicularis, et non pertransibit cum
11
illa forma secundum rectitudinem illius perpendicularis alia forma. Et ista forma perueniet ad istam
12
partem glacialis ordinata in ea secundum lineas rectas, super quas peruenit ad ipsam, quae sunt per-
13
pendiculares ad ipsam, et concurrentes apud centrum uisus, sicut ordinatio partium superficiei rei uisae.
14
Praeterea ueniunt in illa dispositione ad quodlibet punctum huius partis superficiei glacialis mul〈-〉
15
tae formae a multis punctis superficierum uisarum in eodem tempore. Perueniunt ergo in istam par-
16
tem superficiei glacialis, quae distinguebatur a pyramide, multae formae ex multis coloribus diuer-
17
sis. Si ergo glacialis senserit ex parte distincta per pyramidem, formam uenientem ad se ex uertica-
18
tione illius pyramidis tantum, neque senserit ex illa parte|I 93a|[ar. ms Fatih 3212] suae superficiei aliam formam, nisi formam
19
uenientem super illam uerticationem: sentiet formam illius rei secundum suum esse, et sentiet ordina-
20
tam secundum suam ordinationem. Et poterit etiam sentire in illa dispositione formas aliarum re-
21
rum uisarum, praeter illam rem uisam ex pyramidibus distinguentibus ex sua superficie alias par-
22
tes ab illa parte: et poterit sentire formam cuiuslibet rerum uisarum secundum suum esse, et sentire
23
situs earum inter se secundum suum esse. Et si glacialis senserit formas uenientes ad se ex uerticatio-
24
nibus refractis, sentiet ex eadem parte, quae distinguebatur ex sua superficie per illam pyramidem,
25
formas admixtas ex formis partium illius rei uisae, et ex formis multarum rerum uisarum diuersa-
26
rum, et erunt admixtae ex multis coloribus diurersis, et sentiet ex qualibet parte suae superficiei,
27
praeter illam partem, formam permixtam ex formis multarum rerum diuersarum: et sic non senti-
28
et formam uenientem secundum pyramidis uerticationem secundum suum esse, neque aliquam for〈-〉
29
mam uenientem super perpendicularem secundum suum esse, neque aliquam formam uenientem ex
30
uerticationibus refractis.|I 93b|[ar. ms Fatih 3212] Non sentiet ergo formam unius rei uisae secundum suum esse, neque distin-
31
guentur ab ea res uisae oppositae illi in eodem tempore: sed uisus comprehendit res uisas distinctas,
32
et comprehendit partes unius rei uisae ordinatas secundum suum esse in superficie rei uisae, et com〈-〉
33
prehendit res uisas multas simul in eodem tempore. Et cum uisio sit ex formis uenientibus ex re-
34
bus uisis ad uisum [per 14 n] nihil sentiet glacialis ex formis rerum uisarum ex uerticationibus
35
refractis: et sic nulla formarum peruenientium ad superficiem glacialis ex formis rerum uisarum, ordinabi〈-〉
36
tur in superficie glacialis secundum suum esse: neque ulla formarum partium unius rei uisae peruenientium
37
ad superficiem glacialis, ordinabitur in superficie glacialis secundum suum esse in superficie rei uisae,
38
nisi formae peruenientes ad eam secundum rectitudinem perpendicularium eleuatarum super su-
39
perficiem uisus tantum. Situs autem formarum refractarum apud superficiem uisus etiam perue-
40
niunt in superficiem glacialis conuersi, et peruenit insuper forma unius puncti in portionem su-
41
perficiei glacialis, non in unum punctum. Et illud est, quod forma puncti dextri apud uisum, quan-
42
do extendetur ad punctum superficiei uisus,|I 94a|[ar. ms Fatih 3212] et linea, super quam extenditur forma, obliqua super
43
superficiem uisus, refringetur ad partem sinistram a perpendiculari, quae extendetur a centro ui-
44
sus ad illud punctum suae superficiei: et peruenit forma, quae refringitur ab extremitate perpendi-
45
cularis, secundum hunc modum ad punctum sinistrum a puncto glacialis superficiei, super quod
46
abscindit illam illa perpendicularis: Et similiter forma puncti sinistri a uisu, quae extendetur ad illud
47
idem punctum superficiei uisus, et declinat super ipsam, refringetur ad punctum dextrum a perpendicu-
48
lari, et a puncto superficiei glacialis, quod est super illam perpendicularem: quoniam formae refractae non
49
appropinquant post refractionem perpendiculari exeunti a loco refractionis, et non perueniunt per
50
applicationem formae ad perpendicularem, neque post refractionem pertranseunt ipsam, neque pręcedunt:
51
quoniam haec est proprietas formarum refractarum. Et similiter formae duorum punctorum, quae sunt in ea-
52
dem parte a uisu, quae exeunt ad unum punctum superficiei uisus, et declinant super ipsam in eadem parte,
53
perueniunt in supeficiem glacialis conuersae: quoniam duae lineae, super quas extenduntur duae formae
54
punctorum,|I 94b|[ar. ms Fatih 3212] secant se ad punctum superficiei uisus, super quod concurrunt duae formae, et occurrunt per-
55
pendiculari exeunti ad illud punctum superficiei uisus, super illud punctum. Cum ergo istae duae lineę fue〈-〉
56
rint declinantes a superficie uisus in eadem parte a perpendiculari exeunte a centro uisus ad illud pun-
57
ctum, refringuntur formae duorum punctorum ad punctum oppositum illi parti. Et etiam quia duae lineae, su-
58
per quas extenduntur duę formę ad unum punctum superficiei uisus, secant se super illud punctum:
59
oportet, quando extenduntur secundum suam rectitudinem post sectionem, ut appareat situs eorum con-
60
uersus in respectu eius, qui est in re uisa, et respectu etiam perpendicularis, et efficitur linea, quae erat
61
dextra ante suam peruentionem ad superficiem uisus ex illis duabus lineis, sinistra post suum pertransitum
62
in superficiem uisus, et sinistra, dextra. Et similiter erit situs duarum linearum, super quas refringentur duę
63
formae ex uno puncto superficiei uisus: quoniam duae formae, quae refringuntur ex uno puncto, ap-
64
propinquant ambo perpendiculari, et extenditur forma, quae erat super lineam remotiorem a perpendi〈-〉
1
culari, post sectionem super lineam remotiorem etiam a perpendiculari,|I 95a|[ar. ms Fatih 3212] sed minoris remotionis quam linea,
2
super quam erat: et extenditur forma, quę erat super lineam propinquiorem perpendiculari, etia post sectio〈-〉
3
nem super lineam propinquiorem etiam perpendiculari, sed maioris propinquitatis, quam linea, super
4
quam erat. Et similiter omnes formae, quae extenduntur ab uno puncto. Et cum fuerit experimentatum
5
experimentatione subtili, inuenietur, secundum quod diximus. Et nos ostendemus uiam, per quam expe〈-〉
6
rimentabitur hoc experimentatione uera apud nostrum sermonem de refractione, et tunc discoope-
7
rientur omnia dependentia a refractione: et nos non utemur illic in demonstratione rebus, quibus usi
8
fuimus in isto tractatu. Duo ergo puncta declinantia ad unam partem a re uisa, quando formae eorum
9
extenduntur ad unum punctum superficiei uisus, secabunt se super duas lineas, quarum situs erit apud ui-
10
sum in respectu rei uisę contrarius situi duarum linearum primarum, super quas extendebantur duae for-
11
mae ad superficiem uisus. Erit ergo situs duorum punctorum superficiei glacialis, ad quae perueniunt
12
duae formae contrarius situi, duorum punctorum, ex quibus|I 95b|[ar. ms Fatih 3212] ueniunt duae formae. Omnes ergo formae,
13
quae refringuntur ab uno puncto superficiei uisus, perueniunt in superficiem glacialis conuersae. Et iterum
14
forma cuiuslibet puncti oppositi uisui uenit ad totam superficiem uisus: ergo refringetur a tota superfi-
15
cie uisus: et forma, quae refringitur a tota superficie uisus, refringitur ad partem alicuius quantitatis su〈-〉
16
perficiei glacialis, non ad unum puctum. Quoniam formę refractionis si concurrerent post refractionem super
17
unum punctum, secarent perpendiculares, apud quarum extremitates refringebantur, aut pertransirent ipsas,
18
aut exiret forma a superficie, in qua refringebatur: sed nulla forma refracta occurrit perpendiculari,
19
apud cuius extremitatem fuerit refracta post refractionem, neque pertransit illam, neque exit a superficie, in
20
qua fuit refracta. Et omnia ista manifestantur per experimentationem. Forma ergo unius puncti rei uisae,
21
quae peruenit in superficiem glacialis, post refractionem non erit in uno puncto, sed in parte alicuius quan-
22
titatis superficiei glacialis, et non erit situs formarum rerum diuersarum uel punctorum diuersorum superficiei
23
rei uisae,|I 96a|[ar. ms Fatih 3212] quae perueniunt in superficiem glacialis per refractionem inter se, sicut situs earum secundum suum esse
24
in superficiebus rerum uisarum, sed contrarius. Nulla ergo formarum refractarum rerum uisarum peruenientium
25
ad superficiem glacialis est secundum suum esse in superficiebus uisarum rerum. Et iam declaratum est [18 n] quod
26
formae uenientes super perpendiculares, ordinantur in superficie glacialis secundum suum esse, quoniam
27
extenduntur recte a superficiebus rerum uisarum ad superficiem glacialis. Nulla ergo formarum rerum uisarum
28
uenientium ad superficiem glacialis ordinatur in superficie glacialis secundum suum esse, quod habent in
29
superficiebus rerum uisarum, nisi formae extensae super uerticationes perpendicularium tantum. Si ergo
30
sensus uisus rerum uisarum sit ex formis uenientibus ad ipsum ex superficiebus rerum uisarum, nihil compre-
31
hendet uisus ex formis rerum uisarum peruenientibus ad ipsum, nisi ex uerticationibus, quarum extre-
32
mitates concurrunt apud centrum uisus tantum: quoniam uisus nihil comprehendit ex formis rerum uisa-
33
rum, nisi ordinatum secundum suum esse in superficiebus rerum uisarum.
34
20. Oculus et sphaera crystallina habent idem centrum. 7 p 3. Idem 12 n.
35
ET iterum si centrum uisus non est centrum superficiei glacialis:|I 96b|[ar. ms Fatih 3212] lineae rectae, quę exeunt a centro su-
36
perficiei uisus, et extenduntur in foramine uueae, et perueniunt ad res uisas, non erunt perpendicu-
37
lares super superficiem glacialis, sed declinantes super ipsam: neque situs earum super superficiem gla〈-〉
38
cialis erunt situs consimiles, nisi una linea tantum, scilicet, quae transit per duo centra. Formas ergo uenien〈-〉
39
tes a superficiebus rerum uisarum ad superficiem glacialis, non potest sentire glacialis, nisi ex uerticationibus
40
istarum linearum tantum, scilicet quę sunt perpendiculares super superficiem uisus, quę est superficies cor-
41
neę: quoniam formę, quę sunt super istas perpendiculares, tantum sunt ordinatę in superficie glacialis se-
42
cundum ordinationem earum in superficiebus rerum uisarum. Si ergo glacialis comprehendit res uisas ex formis
43
uenientibus ad se, et non comprehendit formam, nisi ex uerticationibus istarum linearum, et istę lineę non sunt
44
perpendiculares super superficiem eius: comprehendet tunc formas ex uerticationibus, quarum situs a su〈-〉
45
perficie sua sunt diuersi situs, et declinantes super suam superficiem, et comprehendet formas ex uerticatio-
46
nibus diuersorum situum declinantibus, et comprehendet omnes formas refractas ex uerticationibus diuersorum
47
situum|I 97a|[ar. ms Fatih 3212] apud suam superficiem. Et si comprehendit omnes formas refractas ex uerticationibus diuersorum situum,
48
nihil distinguetur ab eo ex rebus uisis, propter hoc, quod declaratum fuit superius. Et cum non sit possi〈-〉
49
bile, ut comprehendat formas refractas ex uerticationibus diuersorum situum, non est possibile, ut comprehen〈-〉
50
dat formas rerum uisarum ex uerticationibus linearum, quę sunt perpendiculares super superficiem uisus, nisi
51
quando lineae fuerint perpendiculares super superficiem eius, et fuerint situs eorum in superficie consimi-
52
les: et istę lineę non erunt perpendiculares super superficiem suam, nisi quando centrum suę superficiei, et centrum
53
superficiei uisus fuerint idem punctum. Si ergo sensus uisus rerum uisarum est ex formis uenientibus ad ipsum
54
ex coloribus rerum uisarum, et lucibus earum, et hoc distincte: oportet, ut centrum superficiei uisus et cen〈-〉
55
trum superficiei glacialis sit unum punctum commune, et nihil comprehendat uisus ex formis rerum uisarum, nisi
56
ex uerticationibus rectarum linearum, quarum extremitates concurrunt apud unum et idem punctum tantum. Et non
57
est impossibile, ut duo centra sint idem: quoniam declaratum est, [6. 8 n] quod duo centra sunt ex poste-
58
riori centro uueę, et super unam lineam rectam transeuntem per omnia centra. Et quoniam non est impossibile, ut
59
duo centra sint idem, et ut lineae rectae, quae exeunt a centris, sint perpendiculares super duas superficies,
60
scilicet superficiem glacialis, et superficiem uisus:|I 97b|[ar. ms Fatih 3212] non est etiam impossibile, ut sit comprehensio uisus rerum ui-
61
sarum ex formis uenientibus ad ipsum, lucis et coloris, quae sunt in superficie rerum uisarum, cum comprehen-
62
sio formarum istarum sit ex uerticationibus perpendicularium tantum. Et illud est, ut natura uisus re-
63
cipiat ea, quae ueniunt ad se, ex formis rerum uisarum: et etiam ut sit natura uisus insuper appropria-
64
ta, ut non recipiat ea, quae ueniunt ad se ex formis, nisi ex proprijs uerticationibus, non ex omni-
1
bus uerticationibus: et sunt uerticationes linearum rectarum, quarum extremitates concurrunt a-
2
pud centrum uisus tantum. Et istae lineae appropinquantur in centro, quia sunt diametri eius uisus
3
scilicet, et perpendiculares super superficiem uisus sentientis. Et sic erit sensus ex formis uenienti-
4
bus ex rebus uisis, et erunt istae lineae quasi instrumentum uisus, per quod distinguentur a uisu res uisae,
5
et per quod ordinabuntur a uisu partes cuiuslibet rerum uisarum. Et quod esse uisus appropriatur
6
aliquibus uerticationibus tantum, habet similia in rebus naturalibus. Quoniam lux oritur ex cor-
7
poribus luminosis, et extenditur super uerticationes rectas tantum, et non extenditur super lineas
8
arcuales aut tortuosas. Et corpora ponderosa mouentur ad inferius motu|I 98a|[ar. ms Fatih 3212] naturali super lineas re-
9
ctas: non super lineas curuas, aut arcuales, aut tortuosas: nec tamen mouebuntur super omnes li-
10
neas rectas, quae sunt inter ea et superficiem terrae, sed super lineas rectas proprias, quę sunt perpen〈-〉
11
diculares super superficiem terrae et diametrum eius. Et corpora coelestia mouentur super lineas sphae-
12
ricas, et non super lineas rectas, neque super lineas diuersi ordinis. Et cum fuerimus intuiti motus na〈-〉
13
turales, inueniemus, quod quilibet eorum est appropriatus aliquibus uerticationibus tantum. Non
14
est ergo impossibile, ut sit uisus appropriatus in receptione operationum lucis et coloris aliquibus
15
uerticationibus rectis, quae concurrunt apud eius centrum tantum, et sunt perpendiculares super
16
superficiem eius. Comprehensio autem uisus de rebus uisis ex uerticationibus linearum rectarum,
17
quarum extremitates concurrunt apud centrum uisus, est concessa a mathematicis, et nulla diuersi〈-〉
18
tas est inter eos in hoc: et istae lineae uocantur ab eis lineae radiales. Et cum hoc sit possibile, et for-
19
mae lucis et coloris ueniant ad uisum, et pertranseant per diaphanitatem tunicarum uisus,|I 98b|[ar. ms Fatih 3212] et uisio
20
non compleatur ex receptione istarum formarum, nisi quando uisus receperit ipsas ex uerticatio-
21
nibus tantum: uisus ergo non comprehendit luces et colores rerum uisarum, nisi ex formis uenien-
22
tibus ad ipsum ex superficiebus rerum uisarum, et non comprehendit istas formas, nisi ex uertica-
23
tionibus linearum rectarum, quarum extremitates concurrunt apud centrum uisus tantum. Aggre〈-〉
24
gemus ergo modo ea, quae possunt aggregari ex omni, quod diximus, et dicamus: quod uisus sentit
25
lucem et colores, qui sunt in superficie rei uisę, ex forma extensa, et ex luce, et colore, qui sunt in su-
26
perficie rei uisę per corpus diaphanum, quod est medium inter uisum et rem uisam. Et nihil compre-
27
hendit uisus ex formis rerum uisarum, nisi ex uerticationibus linearum extensarum inter rem uisam
28
et centrum uisus tantum. Et declaratum est, quod hoc sit possibile.
29
21. Visibile uisui oppositum uidetur. 2 p 3.
30
NOs uero modo exponemus quęstionem, quare fiat uisio secundum modum hunc, dicendo,|I 99a|[ar. ms Fatih 3212]
31
quod uisio non potest esse nisi secundum hunc modum. Quoniam uisus quando senserit rem
32
uisam, postquam non sentiebat ipsam, aliquid accidit ei, quod non erat prius: et nihil accidet,
33
postquam non erat prius, nisi per aliquam causam. Et inuenimus, quod uisus quando fuerit opposi-
34
tus rei uisae, sentiet ipsam, et cum auferetur ab eius oppositione, non sentiet ipsam, et cum reuertetur
35
ad opposititionem[*]opposititionem corrupt for oppositionem, reuertetur uisus. Et similiter inuenimus, quando uisus senserit rem uisam, dein-
36
de clauserit palpebras, quod sensus destruitur, et cum aperit palpebras, et res uisa fuerit in opposi-
37
tione, reuertitur sensus. Sed caussa est illud, quod quando destruitur caussa, destruitur caussatum, et
38
quando reuertitur caussa, reuertitur caussatum. Caussa ergo, quę facit contingere rem illam in uisu,
39
est res uisa, quando opponitur uisui. Visus ergo non sentit rem uisam, nisi propter illud, quod facit
40
res uisas contingere in uisu, quando scilicet opponuntur uisui.
41
22. Visibile per medium perspicuum uidetur. 13 p 3.
42
ET iterum uisus non comprehendit rem uisam, nisi quando corpus, quod est medium inter ea,
43
fuerit diaphanum. Nam comprehensio uisus de re uisa ex posteriori aeris, qui est medius inter
44
eos, non est propter humiditatem aeris, sed propter diaphanitatem eius. Quoniam si medium
45
fuerit inter uisum et rem uisam aliquis lapis,|I 99b|[ar. ms Fatih 3212] aut aliud corpus diaphanum quodcunque: comprehendet
46
tunc uisus rem uisam, et erit comprehensio secundum diaphanitatem corporis mediantis: et quanto
47
corpus medium fuerit magis diaphanum, tanto erit sensus uisus de re illa manifestior. Et similiter quan〈-〉
48
do fuerit inter uisum et rem uisam aqua clara diaphana, comprehendet uisus rem uisam a posteriori
49
aquae: et si illa aqua fuerit tincta aliqua tinctura forti, ita ut destruatur diaphanitas, quamuis rema-
50
neat in ea humiditas, tunc uisus non comprehendet illam rem uisam, quae est in aqua. Declarabitur
51
ergo ex istis dispositionibus, quod uisio non completur, nisi per diaphanitatem corporis medij, et
52
non per humiditatem. Illud ergo quod res uisa operatur in uisum apud suam oppositionem contra illum,
53
ex quo est sensus, non completur nisi per diaphanitatem corporis medij inter uisum et rem uisam. Lux
54
ergo et color rei uisae non comprehendetur a uisu, nisi ex aliquo,|I 100a|[ar. ms Fatih 3212] quod sit ex illa luce et colore in uisu:
55
et illud non accidit ex luce et colore in uisu, nisi quando corpus medium inter uisum et rem uisam
56
fuerit diaphanum. Diaphanitas autem non appropriatur alicui ex eis, quae pendent ex luce et colore,
57
quo diuersificetur a non diaphanitate, nisi quia forma lucis et coloris pertransit per diaphanum, et non
58
pertransit per non diaphanum: et quia corpus diaphanum recipit formam lucis et coloris, et reddit
59
ipsam partibus oppositis luci et colori, corpus autem non diaphanum non habet istam proprietatem. Et quia
60
uisus non sentit lucem et colorem, quae sunt in re uisa, nisi ex aliquo contingente ex luce et colore in
61
uisu, et illud non contingit in uisu, nisi quando corpus medium inter uisum et rem uisam fuerit dia-
62
phanum: et corpus diaphanum nulli appropriatur, quo distinguatur a corpore non diaphano ex eis,
1
quę pendent a luce et colore, nisi per receptionem formarum colorum, et redditionem eorum ad partes
2
oppositas: et declaratum est, [19 n] quod quando uisus fuerit oppositus rei uisę, formę lucis|I 100b|[ar. ms Fatih 3212] et coloris,
3
quae sunt in re uisa, reddentur uisui, et peruenient in superficiem sentientis: uisus ergo non sentit lu〈-〉
4
cem et colorem rei uisę, nisi ex forma extensa per corpus diaphanum inter rem uisam et uisum, et ex
5
re, quam facit contingere res uisa in uisu, dum opponitur illi, mediante corpore diaphano.
6
23. Visio non fit radijs a uisu emissis. 5 p 3.
7
ET licet nobis dicere, quod corpus diaphanum recipit a uisu aliquid, et reddit ipsum rei uisae, et
8
per continuationem istius rei uisae inter uisum et rem uisam, euenit sensus. Et haec est opinio po〈-〉
9
nentium radios exire a uisu. Ponatur ergo quod ita sit, quod radij exeant a uisu, et pertranseant
10
per corpus diaphanum peruenientes ad rem uisam, et per istos radios fiat sensus. Et cum ita fiat sen〈-〉
11
sus, quaero an per istos radios reddatur uisui aliquid, aut non reddatur? Si uero sensus fiat per radios,
12
et non reddant uisui aliquid, uisus non sentiet: sed uisus sentit|I 101a|[ar. ms Fatih 3212] rem uisam, et non sentit, nisi median-
13
tibus radijs: isti ergo radij, qui sentiunt rem uisam, reddunt uisui aliquid, per quod uisus sentit rem ui〈-〉
14
sam. Et cum radij reddant uisui aliquid, per quod sentit rem uisam, uisus non sentiet lucem et colo-
15
rem, quae sunt in re uisa, nisi ex aliquo ueniente a luce et colore, quae sunt in re uisa ad uisum, et radij
16
reddunt illa. Secundum ergo omnes dispositiones non erit uisus, nisi per aduentum alicuius rei ui-
17
sae a re uisa, siue exierint radij, siue non. Et iam declaratum est, [22 n] quod uisio non completur, nisi
18
per diaphanitatem corporis medij inter uisum et rem uisam, et non completur, quando fuerit medium
19
inter ea corpus non diaphanum. Et est manifestum, quod corpus diaphanum a non diaphano in nullo
20
distinguitur, nisi secundum modum praedictum. Et cum ita sit, ut diximus, et sit declaratum, quod
21
formae lucis et coloris, quae sunt in re uisa, perueniant ad uisum, quando fuerint oppositae uisui. Illud
22
ergo, quod uenit ex re uisa ad uisum, per quod uisus comprehendit lucem et colores, quae sunt in re
23
uisa secundum omnem dispositionem, non est nisi ista forma, siue exeant radij, siue non. Et iam decla-
24
ratum est [14. 18 n] quod formae lucis et coloris semper generentur in aere, et in omnibus corporibus
25
diaphanis, et semper extendantur|I 101b|[ar. ms Fatih 3212][*]Absatz bis 102a fehlt in aere, et in corporibus diaphanis ad partes oppositas, siue ocu-
26
lus fuerit praesens, siue non. Exitus ergo radiorum est superfluus et otiosus. Visus ergo non sentit lucem
27
et colorem rei uisae, nisi ex forma ueniente a luce et colore, quae sunt in re uisa. Et declaratum est [19 n]
28
quod forma cuiuslibet puncti rei uisae, oppositi uisui, peruenit ad uisum secundum uerticationes mul〈-〉
29
tas diuersas, et quod uisus non potest apprehendere formam rei uisae secundum suam ordinationem in su〈-〉
30
perficie rei uisae, nisi quando receptio formarum fuerit ex uerticationibus linearum rectarum, quae sunt
31
perpendiculares super superficiem uisus, et super superficiem membri sentientis,|I 102b|[ar. ms Fatih 3212] et quod lineae rectae
32
perpendiculares non erunt super istas superficies, nisi quando centrum istarum superficierum fuerit unum
33
punctum. Et cum hoc totum sit, sicut dictum est: oportet, ut centrum superficiei glacialis et centrum superfi〈-〉
34
ciei uisus sint unum punctum. Visus ergo nihil potest comprehendere ex formis rerum uisarum, nisi ex uer〈-〉
35
ticationibus linearum rectarum, quarum extremitates concurrunt apud hoc centrum tantum Et hoc est,
36
quod promisimus ante declarare in hoc capitulo in praecedente|I 103a|[ar. ms Fatih 3212] sermone [12 n] de forma uisus: scili〈-〉
37
cet quod centrum glacialis et centrum superficiei uisus sunt idem punctum commune. Et cum hoc decla〈-〉
38
ratum sit, remanet ergo modo considerare opinionem ponentium radios exire a uisu, et declarare quid
39
in ea falsum, et quid uerum. Dicamus ergo, si uisio sit ex re exeunte ex uisu ad rem uisam: ista res aut
40
est corpus, aut non corpus: Si est corpus, quando aspexerimus coelum, et uidęrimus stellas, quę sunt in
41
eo, oportet, quod in illa hora exeat a uisu nostro corpus, et impleat illud, quod est inter coelum et terram,
42
et quod nihil diminuatur a uisu: et hoc est falsum. Visio ergo non est per corpus exiens a uisu ad rem
43
uisam. Et si illud, quod exit a uisu, non est corpus, illud non sentiet rem uisam: sensus enim non est, nisi in
44
corporibus. Nihil ergo exit a uisu ad rem uisam, sentiens rem illam. Et manifestum est, quod uisio est per
45
uisum: et cum hoc sit, et uisus non comprehendat rem uisam,|I 103b|[ar. ms Fatih 3212] nisi quando exit ab eo ad rem uisam, et illud
46
quod exit, non sentit rem illam uisam. Illud ergo quod exit a uisi ad rem uisam, non reddit ad uisum ali〈-〉
47
quid, quo uisus comprehendat rem uisam. Et hoc quod exit a uisu, non est sensibile, sed opinabile, et ni〈-〉
48
hil debet putari nisi per rationem. Ponentes autem radios exire a uisu, opinantur hoc, quod illi inuenerunt:
49
quod uisus comprehendit rem uisam, et inter illa est spatium, et magnum est hominibus, quod sensus non
50
est, nisi per contactum. Quare illi opinati sunt, quod uisio non sit, nisi per aliquid exiens a uisu ad rem ui〈-〉
51
sam, ita ut illud exiens sentiat rem in suo loco, aut accipiat aliquid a re uisa, et reddat ipsum uisui, et
52
tunc sentiat illud uisus. Et quia non potest exire a uisu corpus sentiens rem uisam, et nihil sentit rem
53
uisam nisi corpus: non remansit opinari, nisi ut illud,|I 104a|[ar. ms Fatih 3212] quod a uisu exit ad rem uisam, recipiat a uiso ali-
54
quid, et reddat ipsum uisui. Et quia declaratum est [14. 18. 19 n] quod aer, et corpora diaphana recipiunt
55
formam rei uisae, et reddunt ipsam uisui, et omni corpori opposito rei uisae: tunc illud, quod opinantur,
56
quod reddit uisui aliquid ex re uisa, non est, nisi aer et corpora diaphana inter uisum et rem uisam. Et
57
cum aer et corpora diaphana reddunt uisui aliquid ex re uisa, in quolibet tempore reddunt, et secundum
58
omnes dispositiones, quando uisus fuerit oppositus rei uisae, sine indigentia alicuius rei exeuntis a ui〈-〉
59
su. Ratio ergo quae induxit ponentes radios ad dicendum radios esse, est superflua: quoniam illud, quod
60
induxit eos ad dicendum, quod radij essent, est illorum opinio: quia uisio non potest compleri, nisi per ali-
61
quid extensum inter uisum et rem uisam, quod reddat uisui aliquid ex re uisa. Et cum aer et corpora
62
diaphana faciant hoc sine indigentia alicuius rei exeuntis a uisu, et sint insuper extensa inter uisum
63
et rem uisam sine indigentia: tunc ad ponendum aliam rem reddentem aliquid uisui de re uisa, nulla est
1
opinio. |I 104b|[ar. ms Fatih 3212]|I 104b13|Dicere ergo esse radios, est nihil. Et etiam omnes mathematici dicentes esse radios, non utuntur
2
in demonstrationibus, nisi lineis imaginarijs tantum, et uocant ipsas lineas radiales. Et iam declara〈-〉
3
uimus nos, quod uisus nihil comprehendit ex rebus uisis, nisi ex uerticationibus istarum linearum tantum.
4
Opinio ergo opinantium, quod lineae radiales sint imaginariae, est opinio uera: et opinio opinantium,
5
quod aliquid exit a uisu, est opinio falsa. Iam ergo declaratum est ex omnibus, quę diximus, quod uisus
6
non sentit lucem et colorem, quę sunt in superficie rei uisae, nisi per formam extensam a superficie rei uisę ad
7
uisum per corpus diaphanum medium inter uisum et rem uisam:|I 105a|[ar. ms Fatih 3212] et quod uisus nihil comprehendit ex for〈-〉
8
mis, nisi ex uerticationibus linearum rectarum, quae intelliguntur extensae inter rem uisam et centrum ui-
9
sus tantum, quę sunt perpendiculares super omnes superficies tunicarum uisus. Et hoc est quod uolui〈-〉
10
mus declarare. Ista est ergo qualitas uisionis generaliter, quod uisus non comprehendit ex re uisa, sensu
11
spoliato, nisi lucem et colorem, quę sunt in re uisa, tantum. Res autem residuę, quas comprehendit uisus ex rebus
12
uisis, sicut figuram, et magnitudinem, et similia, non comprehenduntur a uisu, sensu spoliato, sed per rationem
13
et signa. Et hoc declarabimus nos post in secundo tractatu post declarationem completam apud ser-
14
monem nostrum de distinctione rerum uisibilium, quas comprehendit uisus. Et hoc, quod declara-
15
uimus scilicet qualitatem uisionis, est conueniens opinioni uerificantium mathesin et naturam.
16
24. Visio uidetur fieri per συναυγείαν, id est receptos sumul et emissos radios.
17
ET declaratum est ex hoc, quod duae sectae dicant uerum: et quod duae opiniones sint rectae et conue〈-〉
18
nientes: sed non completur altera earum, nisi per alteram,|I 105b|[ar. ms Fatih 3212] neque potest esse uisio, nisi per illud, quod
19
aggregatur ex duabus sectis. Sensus ergo non est, nisi ex forma et ex operatione formę in uisum,
20
et ex passione uisus a forma: et uisus est paratus ad patiendum ex ista forma secundum situm proprium,
21
scilicet situm uerticationum perpendicularium super suam superficiem. Natura autem uisus non congruit
22
isti proprietati, nisi quia non distinguuntur uisibilia, neque ordinantur partes cuiuslibet eorum apud ui-
23
sum, nisi quando sensus eius fuerit ex uerticationibus istis tantum. Lineae ergo radiales sunt lineae ima〈-〉
24
ginabiles, et figuratur per eas qualitas situs, super quam patitur uisus ex forma. Et iam declaratum est
25
[19 n] quod quando uisus oppositus fuerit rei uisae, figurabitur inter rem uisam et centrum uisus pyra〈-〉
26
mis, cuius uertex erit centrum uisus, et basis eius superficies rei uisae, et erit inter quodlibet punctum su〈-〉
27
perficiei rei uisae, et inter centrum uisus linea recta,|I 106a|[ar. ms Fatih 3212] intellecta perpendiculariter super superficies tuni〈-〉
28
carum uisus: et sic pyramis continebit omnes istas lineas, et superficies glacialis secabit istam pyramidem:
29
quoniam centrum uisus, quod est uertex pyramidis, est a posteriori superficiei glacialis. Et cum aer, qui est
30
inter uisum et rem uisam, fuerit continuus, erit forma extensa ab illa re uisa secundum uerticationem il-
31
lius pyramidis in aere, quam distinguit ipsa pyramis, et in tunicis uisus diaphanis usque ad partem superfi〈-〉
32
ciei glacialis, quę distinguitur per istam pyramidem: et ista pyramis continebit omnes uerticationes, quę
33
sunt inter uisum et rem uisam, ex quibus comprehendit uisus formam rei uisę: et erit forma ordinata, sicut
34
est ordinata in superficie rei uisae, et in parte ista superficiei glacialis: et iam declaratum est,|I 106b|[ar. ms Fatih 3212] [16 n] quod
35
sensus non est, nisi per glacialem. Sensus ergo uisus ex luce et colore, quę sunt in superficie rei uisae, non
36
est nisi ex parte glacialis, quam distinguit pyramis figurata inter illam rem uisam et centrum uisus.
37
25. Visio perficitur, cum forma uisibilis crystallino humore recepta, in neruum opticum
38
peruenerit. 20 p 3.
39
ET iam declaratum est, [4 n] quod in isto humore est aliquantula diaphanitas, et aliquantula spissi〈-〉
40
tudo: et propter hoc assimilatur glaciei. Quia ergo in eo est aliquantulum diaphanitatis, recipit
41
formas: et hae pertranseunt in eo, cum eo, quod est ex eo de diaphanitate: et quia in eo est aliquan-
42
tulum spissitudinis, prohibet formas a transitu in eo, cum eo, quod est ex eo de spissitudine: et figuntur
43
formae in eius superficie et corpore, sed debiliter. Et similiter est quodlibet corpus diaphanum, in quo
44
est aliquid spissitudinis, quando super ipsum oritur lux, pertransibit in eo secundum quod est in eo de
45
diaphanitate, et figetur lux in superficie eius secundum id, quod est in eo de spissitudine. Et etiam glacia〈-〉
46
lis est praeparatus ad recipiendum istas formas, et ad sentiendum ipsas. Formae ergo|I 107a|[ar. ms Fatih 3212] pertranseunt in eo
47
propter uirtutem sensibilem recipientem. Et cum forma peruenerit in superficiem glacialis, operatur
48
in ea, et glacialis patitur ex ea: quoniam ex proprietate lucis est, ut operetur in uisum, et ex proprieta-
49
te uisus, ut patiatur a luce. Et ista operatio, quam operatur lux in glaciali, pertransit corpus glacialis
50
secundum rectitudinem linearum radialium tantum: quoniam glacialis est praeparatus ad recipiendum
51
formas lucis ex uerticationibus linearum radialium. Et cum lux pertransit in corpus glacialis, color
52
pertransit cum ea: color enim est permixtus luci, et glacialis recipit istam operationem, et istum per-
53
transitum: et ex ista operatione et passione erit sensus glacialis ex formis rerum uisibilium, quae sunt
54
in superficie sua, et pertranseunt per totum suum corpus: et ex ordinatione partium formae in sua su〈-〉
55
perficie et suo toto corpore, erit sensus eius ex ordinatione partium operantis.
56
26. Visio est ex eorum numero, quae dolorem faciunt. 16 p 3.
57
ET ista operatio, quam operatur lux in glacialem,|I 107b|[ar. ms Fatih 3212] est ex genere doloris, cum quidam dolores sint
58
passibiles, et non laeditur membrum propter eos: et tales dolores non manifestantur sensui, neque iu〈-〉
59
dicat dolens, quod sit dolor. Et significatio super hoc est, quod lux inducit dolorem: quia luces
60
fortes offendunt uisum, et laedunt manifeste, sicut lux solis, quando aspiciens aspexerit corpus ipsius,
61
et sicut lux solis reflexa a corporibus tersis ad uisum, quoniam istae luces inducunt dolores manifestos
62
in uisum. Et operatio omnis lucis in uisum est ex eodem genere, et non diuersificatur, nisi secundum magis
1
et minus: et cum omnes sint ex uno genere, et operatio fortiorum lucium est ex genere doloris: omnes
2
ergo operationes lucium sunt ex genere doloris: et non diuersificantur, nisi secundum magis et minus:
3
et propter leuitatem operationum lucium debilium temperatarum in uisum, latet sensum eas inducere dolo〈-〉
4
rem. Sensus ergo glacialis ex operatione lucis est de genere sensibilis dolorosi.|I 108a|[ar. ms Fatih 3212] Deinde iste sensus,
5
qui cadit in glacialem, extenditur in neruo optico, et uenit ad anterius cerebri, et illic est ultimus sen-
6
sus, et sentiens ultimum, quod est uirtus sensitiua, quę est in anteriore cerebri. Et ista uirtus comprehen〈-〉
7
dit sensibilia: uisus autem non est, nisi quoddam instrumentum istius uirtutis: quoniam uisus recipit formas
8
rerum uisarum, et reddit eas sentienti ultimo, et sentiens ultimum comprehendit istas formas, et com〈-〉
9
prehendit ex eis res uisibiles, quę sunt in eis. Et illa forma in superficie glacialis extenditur in corpo〈-〉
10
re glacialis: deinde in corpus subtile, quod est in concauo nerui,|I 108b|[ar. ms Fatih 3212] quousque perueniat ad neruum com〈-〉
11
munem, et apud peruentum formae apud neruum communem completur uisio, et ex forma uenien〈-〉
12
te in neruum communem, comprehendet ultimum sentiens formas rerum uisarum.
13
27. Vtroque uisu una uisibilis forma plerunque uidetur. 28 p 3.
14
ET aspiciens comprehendet res uisas duobus oculis, et sic oportet, ut forma rei uisę perueniat ad
15
utrunque uisum: quare peruenient ad uisum ab una re uisa duae formę, cum aspiciens comprehen〈-〉
16
dat unam rem uisam. Et hoc est, quia duae formae, quae perueniunt ad duos uisus ex uno uiso,
17
quando perueniunt ad neruum communem, concurrunt, et superponitur una alij, et efficitur una for〈-〉
18
ma, et ex illa forma adunata ex duabus formis comprehendit ultimum sentiens formam illius uisi. Et
19
significatio super hoc est, quod duae formae, quae perueniunt ad duos oculos ab uno uiso, ordinantur
20
et efficiuntur una forma, antequam comprehendat ipsas ultimum sentiens. Quod autem ultimum sentiens
21
non comprehendat formam,|I 109a|[ar. ms Fatih 3212] nisi post adunationem duarum formarum: est: quod quando aspiciens mutaue〈-〉
22
rit situm oculi unius, et alius fuerit immotus, et motus unius oculi mutati secundum situm, fuerit ad an〈-〉
23
terius, uidebit de re una opposita duas, et si aperuerit unum oculum, et cooperuerit alterum, non uidebit
24
nisi unum. Si ergo sentiens comprehendisset unum, quia unum,|I 109b|[ar. ms Fatih 3212] deberet ipsum comprehendere semper
25
unum: et si uenissent ad ipsum semper duae formae ab uno uiso, comprehenderet semper unum uisum,
26
duo. Et cum ultimum sentiens non comprehendat uisum, nisi ex forma ueniente ad ipsum, et aliquan〈-〉
27
do comprehendat unam rem uisam, duas, et aliquando unam: est signum, quod id, quod uenit ad ipsum,
28
quando comprehendit ipsum duo, est forma duplex: et quando comprehendit unam rem uisam, unam,
29
quod uenit ad ipsum, est forma una. |I 110a|[ar. ms Fatih 3212]Et cum in utraque dispositione perueniunt ab uno uiso ad duos
30
oculos duae formae: et illud, quod redditur ultimo sentienti, aliquando est duplex forma, aliquando
31
una: et forma, quae redditur ultimo sentienti, non redditur nisi a uisu: tunc illud, quod redditur ulti-
32
mo sentienti ex duabus formis, quae perueniunt ad duos oculos ab uno uiso, quando comprehende-
33
rit ipsum unum, est una forma. Et cum ita sit, duae ergo formae praedictae extenduntur a duobus ocu〈-〉
34
lis, et concurrunt, antequam comprehendat ipsas ultimum sentiens, et post concursum inter se, com-
35
prehendet sentiens ultimam[*]ultimam corrupt for ultimum formam adunatam ex eis. Et duae formae, quae perueniunt ad duos oculos
36
ab uno uiso, quando ultimum sentiens comprehendit ipsum duo, extenduntur a duobus oculis, et non
37
concurrunt, et perueniunt ad ultimum sentiens, et sunt duae formae. Et comprehensio unius uisi, quod
38
apparet aliquando unum, aliquando duo, significat quod uisio|I 110b|[ar. ms Fatih 3212] non est per oculum solummodo: quo-
39
niam si ita esset apud comprehensionem uisi, quod unum apparet, comprehenderent duo oculi ex dua-
40
bus formis peruenientibus ad eos, unam et eandem formam: et si ita esset, comprehenderent semper ex
41
duabus formis unam formam. Et cum unum uisum comprehendatur aliquando unum, aliquando duo,
42
et in utraque dispositione sint in duobus oculis duae formę: significatur, quod illic est aliud sentiens,
43
praeter duos oculos, ad quod perueniunt ab uno uiso, quando comprehenduntur per unum, duę formę
44
unum, et apud quod comprehenduntur duae formae, quando comprehenduntur, duę: et quod sensus non
45
completur, nisi per illud sentiens tantum, non per oculum tantum.|I 111a|[ar. ms Fatih 3212] Et etiam sensus non extenditur a mem〈-〉
46
bris ad ultimum sentiens, nisi in neruis continuatis membris et cerebro. Duae ergo formae extendun〈-〉
47
tur ab oculo in neruo extenso inter oculum et cerebrum, quousque perueniant ad ultimum sentiens. Istae
48
ergo duae formae extenduntur a duobus oculis, et concurrunt in|I 111b|[ar. ms Fatih 3212] loco concursus duorum neruorum. Et
49
significatio manifesta, quod formae rerum uisarum extenduntur in concauo nerui, et perueniunt ad ul〈-〉
50
timum sentiens, et post peruentum compleatur uisio: est: quod quando fuerit oppilatio in isto neruo,
51
destruitur uisio, et quando destruitur oppilatio, reuertitur uisio. Et ars medicinalis testatur hoc. Qua〈-〉
52
re uero aliquando concurrant duae formae, aliquando non: est: quia quando situs duorum oculorum
53
fuerit naturalis, erit situs eorum ab uno uiso situs consimilis: et sic perueniet forma unius uisi in duo
54
loca consimilis situs: et cum fuerit declinans situs unius oculi, diuersabitur situs oculorum ab illo uiso:
55
et sic peruenient duae formae illius uisi diuersi situs. Et iam praedictum est in forma oculi,|I 112a|[ar. ms Fatih 3212] [4 n] quod
56
situs nerui communis a duobus oculis, est situs consimilis: et sic erit situs duorum locorum consimilis,
57
situs a duobus oculis ab eodem loco nerui communis situs consimilis, et ex duobus neruis concauis
58
fit unus, in quo uniuntur duae formae uisus.|I 112b|[ar. ms Fatih 3212] Et licet dicere, quod formę uenientes ad oculum, non per-
59
ueniunt ad neruum communem, sed sensus extenditur ab oculo ad neruum communem, sicut extenditur sen〈-〉
60
sus doloris et tactus, et tunc comprehendit ultimum sentiens illud sensibile[.]|I 113a|[ar. ms Fatih 3212]|I 113a8| Et nos dicemus, quod sensus
61
ipse ueniens ad oculum, peruenit ad neruum communem omnino, tamen sensus, qui peruenit ad ocu〈-〉
62
lum, non est sensus doloris tantum, sed est sensus operationis de genere doloris, et est sensus lucis et
63
coloris, et sensus ordinationis partium uisi. Sensus autem diuersitatis coloris et ordinationis partium uisi
1
non est in genere doloris. |I 113b|[ar. ms Fatih 3212]Et nos declarabimus post, quomodo erit sensus uisus ex omnibus rebus
2
istis. Sensus ergo perueniens in neruum communem est sensus lucis, et coloris et ordinationis, |I 113b20|et
3
illud a quo comprehendit sentiens ultimum lucem et colorem, est aliqua forma.
4
28. Corpora perspicua nata atque apta sunt ad recipiendum reddendumque obiectis corporibus
5
lucem et colorem, absque ulla sui mutatione. 4 p 2.
6
|I 114a|[ar. ms Fatih 3212]|I 114a14| ET remanet modo explicare quaestionem, quae est. Quoniam formę lucis et coloris extenduntur
7
in aere, et in corporibus diaphanis, |I 114b|[ar. ms Fatih 3212]et perueniunt ad uisum: et aer et corpora diaphana reci-
8
piunt omnes colores: et formae cuiuslibet lucis, quae sunt praesentes in eodem tempore, exten-
9
duntur in eodem tempore, et in eodem aere, et perueniunt ad uisum, et pertranseunt diaphanitatem tuni〈-〉
10
carum uisus: quare oportet, ut admisceantur isti colores et lux in aere, et in corporibus diaphanis,
11
et perueniant ad uisum mixta omnia. Et sic non distinguuntur a uisu colores rerum uisarum. Et si ita est:
12
Sensus ergo uisus non potest esse ex istis formis. Dicamus ergo quod corpora diaphana non immu〈-〉
13
tantur a coloribus, neque alterantur ab eis alteratione fixa, sed proprietas coloris et lucis est, ut formae
14
eorum extendantur secundum uerticationes rectas: et ex proprietate est corporis diaphani, ut non
15
prohibeat formas lucis et coloris transire per suam diaphanitatem: et illud non recipit formas, nisi
16
receptione ad reddendum, non receptione ad alterandum. Et declaratum est [14. 18 n] quod formae
17
lucis et coloris non extenduntur in aere, nisi secundum lineas rectas. Formae ergo lucis et coloris,
18
|I 115a|[ar. ms Fatih 3212]quae sunt in corporibus praesentibus simul in eodem aere, extenduntur secundum lineas rectas, et
19
erunt illae lineae, super quas extenduntur formae diuersae, quaedam aequidistantes, et quaedam secan〈-〉
20
tes se, et quaedam diuersi situs: et quaelibet uerticatio earum est distincta per corpus, a quo extendi-
21
tur forma super illam uerticationem. Formarum ergo extensarum a corporibus diuersis in eodem
22
aere, quaelibet extenditur super suam uerticationem, et pertransit ad formas oppositas.
23
29. Lux et color per corpora perspicua distincte penetrant 5 p 2.
24
ET significatio, quod luces et colores non permisceantur in aere, neque in corporibus diaphanis:
25
est, quod quando in uno loco fuerint multę candelae in locis diuersis et distinctis, et fuerint o-
26
mnes oppositae uni foramini pertranseunti ad locum obscurum, et fuerit in oppositione illius
27
foraminis in obscuro loco paries, aut corpus non diaphanum: luces illarum|I 115b|[ar. ms Fatih 3212] candelarum apparent
28
super corpus uel super illum parietem, distinctę secundum numerum candelarum illarum: et quaelibet illa-
29
rum apparet opposita uni candelę secundum lineam transeuntem per foramen: et si cooperiatur una can〈-〉
30
dela, destruetur lux opposita uni candelę tantum: et si auferatur coopertorium, reuertetur lux. |I 115b22|Et hoc
31
poterit omni hora probari: quod si luces admiscerentur cum aere, admiscerentur cum aere foraminis, et
32
deberent transire admixtae, et non distinguerentur postea. Et nos non inuenimus ita. Luces ergo non
33
admiscentur in aere, sed quaelibet illarum extenditur super uerticationes rectas: et illę uerticationes sunt
34
aequidistantes, et secantes se, et diuersi situs. Et forma cuiuslibet lucis|I 116b|[ar. ms Fatih 3212] extenditur super omnes uerticationes,
35
quę possunt extendi in illo aere ab illa hora: neque tamen admiscentur in aere, nec aer tingitur per eas,
36
sed pertranseunt per ipsius diaphanitatem tantum, et aer non amittit suam formam. Et quod diximus de
37
luce, et colore, et aere, intelligendum est de omnibus corporibus diaphanis, et tunicis uisus diaphanis.
38
30. Humor crystallinus lucem et colorem aliter recipit, quam caetera perspicua corpora. 22 p 3.
39
MEmbrum uero sentiens,|I 117a|[ar. ms Fatih 3212] scilicet glacialis, non recipit formam lucis et coloris, sicut recipit aer, et
40
alia diaphana non sentientia, sed secundum modum diuersum ab illo modo: Quoniam istud mem-
41
brum est praeparatum ad recipiendum istam formam: recipit ergo istam, quatenus est sentiens, et
42
quatenus est diaphanum. Et iam declaratum est, [26 n] quod passio eius ex ista forma, est ex genere do〈-〉
43
loris. Qualitas ergo receptionis eius ab ista forma, est diuersa a qualitate receptionis corporum diapha〈-〉
44
norum non sentientium: Sed tamen istud membrum cum sua receptione ab ista forma, quatenus est sen-
45
tiens, et cum sua alteratione uel mutatione, non tingitur per istam formam illius tinctura, neque remanent
46
formae coloris et lucis post recessum eius a sua oppositione, uel recessu earum. Et potest contradici huic
47
sermoni dicendo. Quoniam iam praedictum est, [1 n] quod colores fortes scintillantes, super quos oriun〈-〉
48
tur luces fortes, operantur in oculum, et remanent illarum alterationes in uisu post recessum, et rema-
49
nent formae coloris in|I 117b|[ar. ms Fatih 3212] oculo tempore aliquanto, et quodcunque comprehenderit uisus post hoc, erit ad-
50
mixtum cum illis coloribus. Et hoc est manifestum, et non dubitatur. Quod cum ita sit: uisus ergo tingi-
51
tur a colore et luce: et sequitur quod corpora diaphana tingantur a lucibus et coloribus. Et nos di-
52
cemus, respondendo ad hoc: quod hoc ipsum significat, quod uisus non tingitur a colore et luce, neque
53
remanent in eo alterationes coloris et lucis: quoniam istae alterationes, quas diximus, non accidunt nisi
54
extranea fortitudine, scilicet fortitudine lucis et coloris. Et manifestum est, quod istę alterationes non
55
remanent in uisu, nisi modico tempore, et post auferuntur, et tunc debiles sunt immutationes, nec re-
56
manet aliquid: Tunc ergo uisus non tingitur ab istis alterationibus alteratione fixa, nec remanent in
57
eo post recessum. Et ex hoc declarabitur, quod luces et colores operantur in uisum, nec remanent
58
eorum alterationes post recessum, nisi paruo tempore. Glacialis ergo alteratur a luce et coloribus tan-
59
tum, ut sentiat,|I 118a|[ar. ms Fatih 3212] et deinde aufertur immutatio post recessum. Alteratio ergo eius a luce et colore est
60
necessaria, sed natura non fixa. Et etiam uisus est praeparatus ad patiendum colores et luces, et ad sentien〈-〉
61
dum eos: neque tamen remanet in eo alteratio. Et aer et corpora diaphana, et tunicae uisus diaphanae
62
anterioris glacialis non sunt praeparatae ad patiendum lucem et colorem, et sentiendum ea, sed ad reddendum
1
luces et colores tantum. Iam ergo declaratum est, quod uisus non tingitur ex coloribus et formis lucis
2
tinctura fixa: et declaratum est, quod formę lucis et coloris non admiscentur in aere et corporibus dia-
3
phanis: et quod uisus multi comprehendunt ipsos in aere, et in eodem tempore, et quilibet eorum com〈-〉
4
prehendit ipsos secundum pyramidem, quae distinguitur inter ipsos et centrum uisus.
5
31. Colores uisibilium in obiectis corporibus illuminantur, et obscurantur praecipue, pro lucis
6
qualitate et obiectorum corporum coloribus. Vide 3 n.
7
QVare uero non appareant omnes formę omnium corporum uel colorum super omnia corpora op-
8
posita, sed quaedam appareant, quaedam non: non est: nisi quando color fuerit fortis, et lux, quae
9
est in corpore, fuerit fortis, et lux, quę est in corpore, super quod apparet forma coloris, debi〈-〉
10
lis: et hoc pertinet ad uisum: quoniam istę formę colorum non oriuntur super corpora opposita illis, nisi il〈-〉
11
luminentur, sed super corpora illuminata cum quolibet lumine: quoniam formę lucis et coloris eius sem〈-〉
12
per oriuntur super omnia corpora opposita illis, quorum remotio non est extranea, multa, fortis, longa. In
13
lucibus uero hoc manifestatur. Quoniam, quando fuerit experimentatum omne corpus illuminatum quoli〈-〉
14
bet lumine, ita quod fuerit lux ualde debilis, et fuerit experimentatum secundum modos, quos declaraui〈-〉
15
mus, [2 n] scilicet, ut sit positum in sua oppositione corpus album,|I 119b|[ar. ms Fatih 3212] et illud corpus sit in loco obscuro, et
16
fuerit inter corpus illuminatum, et locum illum obscurum foramen strictum: inuenietur quod super illud cor〈-〉
17
pus tunc apparebit lux, colores autem non apparebunt, nisi secundum modum prędictum: quoniam declaratum est
18
per inductionem, quod formae colorum semper sunt debiliores ipsis coloribus, et quanto formae fuerint
19
remotiores a suo principio, tanto erunt debiliores. Et declaratum est [2 n] per inductionem, quod fortes
20
colores, quando fuerint in locis obscuris, et fuerint luces, quae sunt super ipsos, ualde debiles: isti co〈-〉
21
lores apparebunt obscuri, et non distinguentur a uisu: et quando fuerint in locis illuminatis, et fuerit
22
lux, quę est super ipsos, fortis: apparebunt colores, et distinguentur a uisu. Et declaratum est etiam per
23
inductionem, quod, quando lux fortis fuerit super formas colorum apparentes super corpora opposita
24
illis, latebunt uisum, et non apparebunt, nisi quando lux fuerit remota. Et etiam declaratum est, quod,
25
quando lux fuerit fortis, et peruenerit ad uisum, prohibebit ipsum ab apprehensione rerum uisarum non
26
apparentium in se multum, et oppositarum illi tunc. Et etiam declaratum est, [3 n] quod uisus non
27
comprehendit colores, nisi ex forma ueniente ad ipsum ex illo colore, et quod comprehensio ipsius
28
erit secundum uerticationes proprias. Quando ergo inspiciens aspexerit corpus densum, super
29
quod oriebatur forma coloris: non comprehendit illam formam, nisi ex secunda forma ueniente
30
ad ipsum ex illa forma: et ista forma secunda est debilior forma prima, quae est super illud corpus,
31
et prima forma est debilior ipso|I 120b|[ar. ms Fatih 3212] colore. Et uisus non comprehendit illud corpus densum, super
32
quod apparet forma, nisi quando in eo apparuerit aliqua lux, siue lux ueniens cum forma coloris
33
super ipsum orientis, siue illa lux cum alia. Forma ergo secunda, quae uenit ad uisum ex prima for-
34
ma coloris: uenit ad ipsum cum forma lucis, quae est in illo corpore denso, et color illius corporis
35
densi, super quod est ista forma, comprehendetur a uisu etiam in illa dispositione. Forma ergo co-
36
loris uenit ad uisum cum forma secunda ueniente ad ipsum ex forma coloris, quae est super ipsum:
37
et forma coloris istius corporis, quae uenit ad ipsum uisum in illa dispositione, est prima forma: ui-
38
sus autem non comprehendit illud, quod comprehendit, nisi ex uerticationibus proprijs: et uerti-
39
catio propria, quae est inter ipsum et corpus densum, secundum quod comprehendit formam il-
40
lius corporis densi, est eadem cum uerticatione sua, secundum quam comprehendit formam se-
41
cundam uenientem ex forma coloris orientis super illud corpus: quoniam illa forma est in super-
42
ficie illius corporis. Visus ergo comprehendit ipsam ex uerticationibus,|I 121a|[ar. ms Fatih 3212] quae sunt inter ipsum et illud
43
corpus: et ipse comprehendit colorem ipsius ex uerticationibus, quę sunt inter ipsum et illud corpus.
44
Et similiter comprehendit uisus lucem, quae est in illo corpore, ex illis eisdem uerticationibus. Tres
45
ergo formae uenientes ex illo corpore ad uisum, comprehenduntur a uisu ex eadem uerticatione: et
46
quidem admixtae. Et formae secundae, quae ueniunt ad uisum ex forma coloris, quae est super cor-
47
pus oppositum illi, comprehenduntur a uisu semper admixtae cum forma coloris illius corporis, et
48
cum forma lucis eius. Visus ergo comprehendit ex congregatione duorum colorum formam diuer〈-〉
49
sam a forma cuiuslibet eorum. Si ergo corpus, super quod est forma, habuerit fortem colorem, e-
50
rit forma eius, quae uenit ad uisum, fortis: et est prima forma, et est admixta cum secunda forma,
51
quae uenit ad ipsum ex forma coloris uenientis super illud corpus: et ista forma est debilis: quare
52
non apparet uisui. quoniam quando cum colore debili fuerit admixtus color fortis, ipse scilicet color
53
fortis uincet debilem: et similiter inueniuntur semper|I 121b|[ar. ms Fatih 3212] colores et tincturae, quando admiscentur
54
inter se. Forma uero coloris non latet, quando lux est super ipsam fortis, et cum albedine corporis.
55
Et iam declaratum est, [2 n] quod lux fortis, quando uenit ad uisum, prohibet uisum a compre-
56
hensione formarum debilium. Quando ergo ueniet ad uisum lux fortis cum albedine corporis, su-
57
per quod cadit, prohibet ipsum a comprehensione secundae formae debilis, quae uenit ad ipsum
58
cum ea: et si corpus, super quod est forma coloris, fuerit album, et lux, quae est super ipsum, fuerit
59
debilis, et forma coloris, quae est super ipsum, fuerit debilis: tunc forma lucis,|I 122a|[ar. ms Fatih 3212] quae est in illo cor-
60
pore, quamuis sit debilis cum albedine corporis, forte uincet formam coloris, quę est ualde debilis,
61
et cum uenerit ad uisum, non distinguetur forma illa a uisu. Et si corpus, super quod est lux, fuerit al〈-〉
62
bum, et color cum forma, quae oritur super ipsum, fuerit niger, aut obscurus, non obscurabitur illa
63
forma, nisi albedine illius corporis tantum, et erit quasi umbra, et comprehendet uisus illud corpus
1
non ualde album, sicut comprehendit corpus album in umbra. Quare non distinguetur ab eo for-
2
ma. Et omne hoc erit ita, quando lux, quae est in corpore colorato, fuerit fortis, et forma, quae oritur
3
ab eo super corpus oppositum, fuerit albedinis debilis. Si autem lux, quae est in corpore colorato,
4
fuerit debilis: tunc forma, quae exit ab eo super corpus oppositum, erit obscura, et erit apud uisum,
5
sicut colores, quos comprehendit in locis obscuris, in quibus est lux ualde debilis, et quasi colores
6
corporum diaphanorum, super quae oritur lux debilis.|I 122b|[ar. ms Fatih 3212] Formae ergo colorum, quae sunt in corpori-
7
bus coloratis, quando lux, quae est super ipsa, fuerit debilis, quando oriuntur super corpora opposi-
8
ta sibi, non erunt, nisi umbrae tantum quo ad sensum uisus. Et si corpus oppositum colori fuerit in
9
loco obscuro, nihil apparebit super ipsum propter suam obscuritatem, et obscuritatem formae uenien〈-〉
10
tis ad ipsum. Et si corpus oppositum illi colori fuerit in illuminato loco, et fuerit super ipsum lux, prae〈-〉
11
ter lucem illius formae, et fuerit illud corpus illuminatum: apparebit color eius super istam formam,
12
et apparebit uisui color istius corporis, et non apparebit forma: quoniam est sicut umbra, et non di-
13
stinguetur a uisu ista diminutio. Et si istud corpus, super quod est forma, fuerit album, et praeterea
14
fuerit illuminatum cum alio lumine, praeter lumen formae: tunc forma obscurabit albedinem istius
15
corporis, et lucem eius tantum propter suam obscuritatem, sicut faciunt umbrae in corporibus alijs:
16
et formae, quae sunt huiusmodi, tantum comprehenduntur a uisu super corpora opposita coloribus.
17
Visus ergo non comprehendit formam coloris super corpus oppositum colori, nisi quando forma
18
secunda ueniens ad ipsum ex forma coloris, fuerit fortior, et potentior prima forma ueniente ad ipsam
19
cum ea, ex luce et colore, quae sunt in corpore, super quod est forma. Et iste modus est ualde rarus:
20
et propter hoc raro apparet huiusmodi forma, et non apparet ex ea, nisi illud, quod est ex coloribus
21
fortibus scintillantibus. Et similiter quod lux debilis, non apparet super corpus oppositum sibi:|I 123b|[ar. ms Fatih 3212] est:
22
quia corpus oppositum luci debili, quando fuerit illuminatum ab alio lumine, admiscebuntur duae lu-
23
ces, et sic non distinguetur lux debilis a uisu. Et cum corpus oppositum luci debili fuerit obscurum,
24
non apparebit forma lucis debilis super ipsum: quoniam forma lucis debilior est ipsa luce: et forma
25
secunda ueniens ad oculum ab ista forma, ex qua oportet uisum comprehendere istam formam super
26
corpus oppositum luci, est debilior ista forma. Cum ergo lux fuerit debilis, et corpus oppositum fuerit
27
obscurum: erit forma, quae est super corpus oppositum, ualde debilis, et erit forma secunda, quae uenit
28
ex illa, in fine debilitatis. Visus autem non comprehendit lucem, quae est in fine debilitatis.|I 124a|[ar. ms Fatih 3212] Formae ergo
29
omnium colorum illuminatorum, et formae omnis lucis oriuntur super corpora opposita, et non appa〈-〉
30
rent pleraeque illarum propter caussas, quas diximus: et quaedam apparent, quando fuerint secundum mo-
31
dum, quem narrauimus. Iam ergo declarata est caussa, propter quam non comprehendit uisus formas
32
omnium colorum, quae sunt in corporibus coloratis super omnia corpora opposita illi, et comprehen-
33
dit quasdam: et cum hoc comprehendit omnes colores, qui sunt in corporibus coloratis. Et caussa est,
34
quia comprehendit colores, qui sunt in corporibus coloratis ex propria forma ueniente ad ipsum
35
ex eis, quae est fortior forma secunda ueniente ad ipsum ex formis colorum, qui sunt super corpora
36
opposita illi. Et comprehendit etiam formam colorum singularem non admixtam cum alia: et compre-
37
hendit secundam formam uenientem ad ipsum ex formis colorum admixtam cum alia. Et hoc est quod
38
promisimus declarare in fine capitis tertij. Et declaratum est modo, quod colores, quos comprehen-
39
dit uisus ex rebus uisis, non comprehendit, nisi admixtos cum formis lucis, quae sunt in eis, et admix-
40
tos cum omnibus formis orientibus super ipsos ex coloribus corporum oppositorum. Et si in cor-
41
pore diaphano, quod est medium inter ipsos et uisum, fuerit aliqua spissitudo, admiscebitur color
42
eius etiam cum eis, et uisus non comprehendit illum colorem singularem: sed tamen formae, quae
43
oriuntur super corpora colorata, sunt in maiori parte ualde debiles: et formae secumdae, quae ueniunt
44
ex eis ad uisum, sunt in fine debilitatis: et propter hoc erunt colores ipsorum corporum plerumque
45
fortiores formis|I 125a|[ar. ms Fatih 3212] orientibus super ipsa. Et similiter si in corpore diaphano, quod est inter uisum et
46
rem uisam, fuerit modica spissitudo, non distinguetur a uisu color eius a colore uisi uenientis cum
47
eo, quando color uisi uenientis cum eo, fuerit fortior colore illius.
48
32. Lux uehemens tribus potissimum de caussis uisibilia quaedam obscurat. Vide 2 n.
49
QVare uero lux fortis prohibeat uisum a comprehensione quarundam rerum uisarum: est: quia
50
formae, quae ueniunt ad uisum super unam uerticationem, non comprehenduntur a uisu, nisi
51
admixtae. Et cum quaedam formae admixtae fuerint fortis scintillationis, et quaedam debi-
52
lis, superabit forma fortis formam debilem, et sic non comprehendetur forma debilis a uisu. Et cum
53
formae admixtae fuerint propinquae in fortitudine, comprehendentur a uisu, et erit comprehensio
54
cuiuslibet illarum secundum illud, quod permiscebitur cum eis ex formis admixtis cum eis: quo-
55
niam formae admixtae|I 125b|[ar. ms Fatih 3212] non comprehenduntur a uisu singulariter, sed admixtae. Stellae ergo non
56
comprehenduntur a uisu in luce diei, quia lux, quae peruenit in aerem, est fortior luce stellarum.
57
Cum ergo inspiciens aspexerit coelum in luce diei: erit aer, qui est inter ipsum et coelum, illu-
58
minatus a luce solis, et continuatur cum uisu, et erunt stellae ex posteriori illius lucis. Venient
59
ergo forma stellae, et forma lucis, quae est in aere medio inter uisum et stellam, ad uisum
60
super unam uerticationem: et sic comprehendentur admixtae. Sed forma lucis diei est in ae-
61
re fortior multo forma lucis stellae: quare superabit lux aeris lucem stellae, et sic non distin-
62
guetur forma stellae.|I 126a|[ar. ms Fatih 3212] Et similiter est lux debilis, quae est in medio lucis fortis, sicut ignis de-
63
bilis in luce solis, et sicut noctiluca in luce diei, et similibus: ista enim uisibilia quando fuerint in
1
luce solis aut diei, uenient formae eorum ad uisum admixtae cum forma lucis fortis orientis super
2
ipsas, et comprehendet uisus formam huiusmodi rerum uisarum admixtam cum forma lucis fortis.
3
Quare superabit forma lucis fortis formam debilem.|I 126b|[ar. ms Fatih 3212] Et multoties latet lux debilis, et forma rei ui-
4
sae debilis, quando peruenerit in uisum lux fortis, quamuis non sit peruentus duarum formarum ad
5
uisum ex una uerticatione. Et hoc erit, quando peruentus duarum formarum fuerit ex duabus uer-
6
ticationibus uicinantibus. Et hoc apparet nocte, et in luce ignis. Quoniam uisus quando compre-
7
henderit lucem ignis, et fuerit ignis propinquus uisui, et fuerit lux eius fortis, et fuerit in opposi-
8
tione uisus in illa dispositione aliquod uisibile, in quo est lux debilis accidentalis, et fuerit illud ui-
9
sibile remotius a uisu quam ignis, et fuerit super uerticationem uicinantem uerticationi ignis: tunc
10
uisus non comprehendet uisibile illud comprehensione uera. Et si aspiciens cooperuerit ignem a
11
suo uisu, aut remouerit se a uerticatione ignis, ita ut sit uerticatio, a qua comprehendet illud uisibi-
12
le,|I 127a|[ar. ms Fatih 3212] remota a uerticatione ignis: tunc comprehendet illud uisibile comprehensione manifestiore. Et
13
caussa illius est, quod uisibile, in quo est lux debilis accidentalis, habet formam obscuram, et cum
14
ipsam comprehenderit uisus, non autem comprehenderit cum ea lucem fortem: sentiet lucem de-
15
bilem, in qua est aliquid obscuritatis inter uisum, aut priuationem lucis fortis a parte eius, in quam
16
peruenit lux debilis. Et cum uisus comprehenderit formam lucis debilis, et comprehenderit cum
17
ea lucem fortem: tunc etiam comprehendet lucem fortem in parte contingente partem uisus, qua
18
comprehendebat formam obscuram: non comprehendet autem uisus lucem debilem, quae est in
19
forma obscura propter duo: quorum unum est, quod lux fortis, quando peruenerit ad uisum, illu-
20
minatur totus uisus,|I 127b|[ar. ms Fatih 3212] et cum totus uisus fuerit illuminatus, non apparebit in eo lux debilis, et maxi-
21
me quando lux debilis fuerit proportionis minimae respectu lucis fortis. Alterum est coniunctio
22
lucis debilis cum luce forti in duabus partibus uisus uicinantibus, et quia lux debilis respectu lucis
23
fortis est fere obscuritas. Et cum lux appropinquabit ad formam obscuram debilem, et forma lucis
24
fortis fuerit in uisu: non comprehendet uisus formam, quae est in luce obscura, neque comprehen-
25
det etiam formam obscuram, nisi obscuritatem tantum: et sic non distinguetur ab eo forma, neque
26
comprehendet eam comprehensione uera. Et occultatio formarum debilis lucis propter uicinita-
27
tem lucis fortis, habet simile in coloribus: quoniam color fuscus si intingatur cum corpore albo|I 128a|[ar. ms Fatih 3212] pun-
28
ctatim, apparebunt ipsa puncta nigra propter fortitudinem albedinis: et si eadem puncta fuerint po-
29
sita supra corpora ualde nigra, apparebunt fere alba, et non apparebit obscuritas, quae est in eis. Et
30
quando illa tinctura fuerit in corporibus, quae non sunt multum alba, neque multum nigra: appa-
31
rebit color secundum suum esse. Et similiter quando color uiridis segetalis fuerit super corpus ci-
32
trinum, apparebit illa tinctura obscura: et quando fuerit in corpore nigro, apparebit illa tinctura
33
similis colori origani. Et similiter est omnis tinctura media inter duas extremitates. Visibilia ergo
34
uicinantia, quando fuerint remota in fortitudine et debilitate coloris: quod est debilis coloris, la-
35
tebit uisum: quoniam qualitates lucis et coloris non comprehenduntur a uisu,|I 128b|[ar. ms Fatih 3212] nisi respectu eorum
36
inter se. Et lux fortis non prohibebit uisum a comprehensione uisibilium lucis debilis, nisi pro-
37
pter admixtionem formae lucis debilis cum formis eorum, et propter uictoriam formarum lucis
38
fortis super formas lucis debilis, et debilitatem sensus ad comprehendendum illud, quod est mini-
39
mae proportionis, respectu fortis. Iam ergo compleuimus declarationem omnium rerum depen-
40
dentium ab illo capitulo.
41
DE OFFICIO ET VTILITATE INSTRVMEN-
42
torum uisus. Caput sextum.
43
33. Multiplex et uaria est partium uisus utilitas: diuersaque sunt ipsarum inter
44
ipsas officia. 4 p 3.
45
TVnicae, quas diximus in declaratione formae uisus, sunt instrumenta, per quae completur ui-
46
sio. Tunica uero prima, quae dicitur cornea, |I 129a|[ar. ms Fatih 3212]est tunica diaphana, et nonnihil fortis, et est super-
47
posita foramini, quod est in anteriori uueae. Et prima utilitas eius est, quod cooperit foramen
48
uueae: quare retinet humorem albugineum, qui est in anteriori uueae: et est diaphana, ut transeant
49
in ea formae lucis et coloris ad interius uisus: quoniam non transeunt, nisi per diaphana. Fortitudo
50
autem eius est, ut non corrumpatur cito: quoniam est exposita aeri, et potest cito corrumpi ex fu-
51
mo, et puluere, et similibus. Humor autem albugineus est diaphanus, et est humidus et fluxibilis.
52
Diaphanus autem est, ut pertranseant in eo formae, et perueniant in eo ad humorem glacialem:
53
humiditas autem eius est, ut semper humefaciat humorem glacialem, ita ut eius natura sit cu-
54
stodita: |I 129b|[ar. ms Fatih 3212]quoniam tela, quae est super glacialem, est ualde tenuis, et nimia siccitate potest cor-
55
rumpi. Tunica autem nigra continens humorem albugineum, quae est uuea, est nigra, et fortis,
56
spissa, et sphaerica: et in anteriori eius est foramen rotundum, sicut narrauimus. Nigredo ue-
57
ro eius est, ut obscuretur humor albugineus et glacialis, ita ut appareant in eis formae lucis debi-
58
lis: quoniam lux debilis ualde apparet in locis obscuris, et latet in locis luminosis. Et est aliquan-
59
tulum fortis, ut retineat humorem albugineum, et ut non resudet|I 130a|[ar. ms Fatih 3212] ex eo aliquid foras. Et est spissa,
60
ut sit obscura: quoniam si esset rara, esset diaphana: sed cum fuerit spissa, obscurabitur anterior pars
61
eius. Et est sphaerica, quia magis temperata figurarum est sphaerica, et est magis remota ab offen-
62
sionibus: habens enim angulos, citius alteratur per angulos. Foramen autem, quod est in ante-
1
riori istius tunicae, est, ut pertranseant ipsum formae ad interius uisus: et est rotundum, quia rotundi-
2
tas est simplicissima figurarum, et amplissima isoperimetrarum. Humor autem glacialis habet multas
3
proprietates, per quas completur sensus: quoniam est humidus et subtilis: et est in eo aliquid dia-
4
phanitatis et spissitudinis: et super ipsum est tela ualde rara: et figura superficiei eius est composita ex
5
duabus superficiebus sphaericis diuersis: et anterior illarum est maioris sphaericitatis altera. Est au-
6
tem humidus,|I 130b|[ar. ms Fatih 3212] ut citius patiatur a luce: et est subtilis, quia talia corpora sunt subtilis sensus: et est ali〈-〉
7
quantulum diaphanus, ut recipiat formas lucis et coloris, et ut pertranseant per ipsum lux et color:
8
et est aliquantulum spissus, ut remaneant in eo diu formae lucis et coloris, ita ut appareat uirtuti sen-
9
sibili forma lucis et coloris, quae figebantur in eo. Nam si esset diaphanus in fine diaphanitatis, per-
10
transirent formae in eo, et non pateretur a formis passione, quae est ex genere doloris: et sic non com-
11
prehenderet formas. Tela autem quae est super istum humorem, est, ut retineat ipsum, ne fluat: quoniam
12
humores non retinerentur,|I 131a|[ar. ms Fatih 3212] sed aliquo fluerent, et non remanerent secundum unam figuram. Et ista tela
13
est ualde rara, ut non occultet formas uenientes: et est sphaerica propter caussam, quam diximus. Et
14
superficies anterioris eius est ex sphaera maiori, ut sit aequidistans superficiei anteriori uisus, ita ut
15
centrum illarum sit unum punctum. Neruus autem opticus, super quem componitur oculus totus, est
16
cauus, ut currat per ipsum spiritus uisibilis a cerebro, et perueniat ad glacialem, et det ipsi uirtutem
17
sensibilem successiue, et ut pertranseant etiam formae in corpore subtili currente in suo concauo, quo-
18
usque perueniant ad ultimum sentiens, quod est in anteriori cerebri. Et principia duorum neruorum,
19
super quos componuntur oculi duo, sunt in duabus partibus anterioris cerebri, ut situs duorum ocu-
20
lorum a suis principijs sit situs|I 131b|[ar. ms Fatih 3212] consimilis: et non fuit principium eorum a medio anterioris cerebri,
21
quia iste locus est proprius sensui ordinatus Quare autem sint duo oculi, est benignitas operatoris,
22
ut si uni illorum accideret interitus, remaneret alter, et ut forma faciei esset pulchrior. Caussa autem,
23
propter quam concurrant isti duo nerui, iam fuit dicta in qualitate uisionis.|I 132a|[ar. ms Fatih 3212]
24
34. Superficies tunicarum uisus sunt globosae 3. 4 p 3.
25
SVperficies uero tunicarum oculi sunt sphaericae et aequidistantes, et centrum illarum est unum
26
punctum: ita ut perpendicularis, quae est super primam illarum, sit perpendicularis etiam super
27
omnes: et sunt sphaericae, ut exeant omnes ab uno puncto, quod est centrum illarum: deinde di-
28
stent apud extremitates secundum remotionem a centro: ita ut pyramis extensa a centro, contineat
29
omnes perpendiculares exeuntes ab illa re uisa, et distinguat ex superficie uisus et membri sentientis
30
partem, licet paruam, continentem tamen totam formam uenientem a re uisa ad uisum. Et si super-
31
ficies tunicarum uisus essent planae, non ueniret forma uisi ad uisum super perpendiculares, nisi esset
32
uisus aequalis uiso. Et nulla figura est,|I 132b|[ar. ms Fatih 3212] in qua adunantur perpendiculares, et concurrunt in unum pun-
33
ctum, nisi figura sphaerica: et cum ista dispositione possunt exire a centro uisus multae pyramides ad
34
multa uisa in eodem tempore: et quaelibet illarum distinguet partem paruam membri sentientis, con〈-〉
35
tinentem formam illius uisi. Et omnes tunicae habent idem centrum propter illud, quod diximus: et
36
est, ut perpendiculares exeuntes a re uisa ad unam istarum, sint perpendiculares super omnes, et ut
37
pertranseant etiam formae omnes secundum unam uerticationem. Quare uero nihil comprehendat ui-
38
sus ex rebus uisibilibus, nisi ex uerticationibus istarum perpendicularium tantum: est: quia per istas
39
perpendiculares tantum ordinantur|I 133a|[ar. ms Fatih 3212] partes rei uisae in superficie membri sentientis. Et hoc fuit iam ma-
40
nifestum antea [18 n] quoniam non potest ordinari forma rei uisae in superficie membri sentientis, nisi
41
sit receptio eius ad formam ex istis uerticationibus tantum. Et propter hoc appropriatur natura uisus
42
ista proprietate, et naturatur, ut non recipiat aliquam formam, nisi secundum situm istarum uerticatio-
43
num tantum. Et appropriatio uisus, habita hac proprietate, est una rerum ex quibus apparet maxima
44
discretio operatoris, et bonitas praeparationis naturae, praeparando instrumeta uisus, et formam, per
45
quam completur sensus, et per quam distinguuntur uisibilia. Consolidatiua autem continet omnes istas tuni-
46
cas: et in ea est aliquid humiditatis, et pręterea habet aliquid retentionis, et est aliquantulum fortis. Et
47
continet istas tunicas, ut congreget et conseruet illas: et est aliquantulum humida, ut praeparentur loca tuni〈-〉
48
carum ex ea, et ut non accidat siccitas uelociter|I 133b|[ar. ms Fatih 3212] illis tunicis: et est aliquantulum retentiua et fortis, ut con-
49
seruet situs et figuras tunicarum, ut non alterentur cito: et est alba, ut sit per ipsam forma faciei pulchra.
50
35. Oculus est globosus. 3 p 3.
51
ET totus oculus est rotundus, quoniam rotunditas est melior figuris, et maior, et leuioris motus.
52
Oculus autem indiget motu, et uelocitate motus, ita, ut sit oppositus per motum multis uisibili-
53
bus in eodem tempore, et ut sit oppositus propter motum omnibus partibus rei uisae, medium aspi-
54
ciens, ita ut comprehendat ipsum comprehensione uera, et consimili: quoniam sensus per medium mem-
55
bri sentientis est manifestor. Et hoc declarabimus post in loco conueniente. Velocitas autem motus
56
uisus est, ut aspiciat omnes partes rei uisae, et uisibilia sibi opposita in modico tempore. Palpebrae au-
57
tem|I 134a|[ar. ms Fatih 3212] sunt, ut conseruent oculum in somno, et ut faciant oculum quiescere, quando fatigatur a lumine,
58
quoniam luces fortes nocent oculis: et si continue aperirentur oculi, supra modum debilitarentur: et
59
hoc apparet, quando oculi aspiciunt lucem fortem longo tempore. Et similiter nocet uisui aer, quan-
60
do in eo fuerit fumus, aut puluis. Palpebrae ergo cooperiunt oculum a luce, quando indiget, et conser-
61
uant ipsos ab aere, et abstergunt ab eis multa nocumenta: deinde quando fatigantur, superponuntur
62
palpebrae eis, ita ut cumpleatur in eis sua requies: et sunt uelocis motus, ut citius superponantur
1
oculis, dum appropinquant nocumenta oculis. Cilia autem sunt ad temperandam quandam|I 134b|[ar. ms Fatih 3212] par-
2
tem lucis, quando dolebit uisus propter fortitudinem lucis: et propter hoc adunat aspiciens ocu-
3
lum, et constringit, ita ut possit aspicere ab angusto, quando lux fortis nocuerit ei. Ista ergo, quae di-
4
ximus, sunt utilitates instrumentorum uisus: ex quibus manifestatur magna discretio operatoris.
5
Sit ergo nomen eius benedictum, et bonitas praeparationis naturae.
6
DE IIS SINE QVIBVS VISIO NON PO-
7
test compleri. Caput septimum.
8
36. Ad uisionem perficiendam sex inprimis necessaria sunt.
9
IAm ergo declaratum est superius, quod uisus nihil comprehendit ex rebus uisis, quae sunt cum
10
eo in eodem aere, ita ut comprehensio earum ab eo non sit secundum refractionem, nisi quando
11
aggregatae fuerint istae res: et sunt, ut sit inter ea aliquid spatij: et sit opposita uisui illa res, ita ut
12
sit inter quodlibet punctum eius superficiei, quam comprehendit uisus, et inter aliud punctum su-
13
perficiei uisus, linea recta imaginabilis: et ut sit in ea lux: et ut sit corpus eius aliquantulum, in respe-
14
ctu uirtutis sensus uisus:|I 135a|[ar. ms Fatih 3212] et ut sit aer medius diaphanus, continuae diaphanitatis, et non sit in eo aliud
15
corpus non diaphanum: et ut sit res uisa resistens uisui, scilicet ut non sit in ea diaphanitas, aut si sit,
16
sit spissior diaphanitate aeris medij inter ipsam et uisum. Visus autem non comprehendet rem ui-
17
sam, nisi quando aggregabuntur istae sex intentiones: et si res uisa caruerit una istarum intentionum,
18
non comprehendetur a uisu. Indigentia autem uisus ab unaquaque istarum intentionum, non est
19
nisi propter aliquam caussam.
20
37. Distantia inter uisum et uisibile. 15 p 3.
21
QVare ergo non comprehendat uisus rem uisam, nisi quando inter ea fuerit distantia aliqua,
22
et non comprehendat ipsam, quando applicatur ei, est propter duas caussas. Quarum una
23
est, quia uisus non comprehendit rem uisam, nisi quando in ea fuerit lux aliqua, [per 3 n] et
24
quando fuerit applicata uisui, et non fuerit illuminata per se, non erit in sua superficie uicinante ui-
25
sui lux:|I 135b|[ar. ms Fatih 3212] quoniam corpus oculi secundum situm suum tunc prohibetur a uisu. Res autem luminosae per se
26
non possunt applicari superficiei uisus: quoniam res illuminatae per se sunt stellae, et ignis, quae non
27
possunt applicari superficiei uisus. Caussa autem secunda est, quia uisio non fit, nisi ex parte opposita
28
foramini uueae ex medio superficiei uisus [per 4 n] et si res uisa applicetur uisui, non superponetur
29
isti parti uisui. nisi pars aequalis illi tantum ex re uisa: et si uisus comprehenderet rem uisam per ap-
30
plicationem, non comprehenderet, nisi partem applicatam parti oppositae foramini tantum, et non
31
comprehenderet residuum rei uisae. Et si moueatur res uisa super superficiem uisus, quousque contin-
32
gat totam superficiem rei uisae secundum partem mediam uisus, comprehendet partem post partem
33
aliam, et dum comprehendet partem secundam, non comprehendet partem primam: et sic non po〈-〉
34
terit comprehendere totam rem uisam simul. Et cum ita sit, non figurabitur in eo forma rei uisae: ita
35
ut si aliqua res uisa esset super corpus densum, et esset in illo corpore|I 136a|[ar. ms Fatih 3212] denso foramen minoris quan-
36
titatis re uisa, et res uisa esset applicata foramini, non comprehenderet ex ea, nisi partem suppositam
37
foramini tantum: deinde si res uisa moueatur super foramen, quousque comprehendatur a uisu pars
38
post aliam, non figuratur in uisu tota forma eius. Si ergo uisio esset per tactum, non comprehenderet
39
uisus totam rem uisam, neque figuram et formam eius, nisi esset res uisa aequalis parti mediae superfi-
40
ciei uisus, per quam erit uisio: neque etiam sic potest comprehendere multas res uisas in eodem tem-
41
pore. Et cum inter uisum et rem uisam fuerit aliquod spatium, poterit rem uisam comprehendere in
42
eodem tempore totam ex parte parua, quamuis sit res uisa magna: et potest comprehendere res ui-
43
sas multas simul in eodem tempore: et cum res uisa fuerit remota a uisu, erit possibile oriri lucem
44
super superficiem uisus oppositam uisui|I 136b|[ar. ms Fatih 3212] Propter istas igitur duas caussas non comprehendit uisus
45
quicquam ex rebus uisibilibus, nisi sit inter ea aliquod spatium.
46
38. Collocatio uisibilis ante uisum directa. 2 p 3.
47
QVare uero non comprehendat uisus rem uisam, quae est cum eo in eodem aere, et in parte
48
opposita illi, nisi sit inter quodlibet punctum eius, et aliquod punctum partis superficiei ui-
49
sus. per quam erit uisio, linea recta: est: quia declaratum est, quod uisio non sit, nisi ex formis
50
uenientibus a re uisa ad uisum, et quod formae non comprehendantur, nisi secundum lineas rectas:
51
[per 14 n] et propter hanc caussam non comprehendit uisus rem, nisi sit inter ea linea recta. Et si se-
52
cuerint corpora densa media omnes lineas, quae sunt inter ea, latebunt res uisae uisum: et si secuerit
53
illud corpus quasdam illarum linearum rectarum, latebit uisum quaedam pars, quae est apud extre-
54
mitatem linearum resectarum per corpus densum.
55
39. Lux. 1 p 3.
56
QVare uero uisus non comprehendat rem uisam, nisi sit in ea lux, est propter duas caussas: aut quia for
57
mae uisae non extenduntur in|I 137a|[ar. ms Fatih 3212] aere, nisi sit lux cum colore, [per 3 n] aut quia forma coloris extenditur in
58
aere, quamuis non sit cum ea lux: sed non operatur in uisum operatione sensibili, nisi per lucem. Et
59
manifestum est, quod forma lucis manifestior est, forma coloris, et quod lux operatur operatione manife〈-〉
60
stiore: et quod forma coloris, quia est debilis, non potest operari in uisum, sicut operatur lux. Et forma
1
coloris, quae est in corpore illuminato, semper est admixta cum forma lucis, et cum peruenerit ad
2
uisum, semper operatur in ipsum per suam fortitudinem et praeparationem uisus, ut patiatur ex ea:
3
et quia admiscetur cum forma coloris, et non distinguitur ab ea, non sentit uisus formam lucis, nisi
4
admixtam cum forma coloris. Visus ergo non sentit colorem rei uisae, nisi ex colore admixto cum
5
forma lucis ueniente ad ipsum ex|I 138a|[ar. ms Fatih 3212] re uisa: et propter hoc alterantur colores multarum rerum uisarum
6
apud uisum per alterationem lucis super ipsas. Quia ergo forma coloris non operatur in uisum, nisi
7
admixta sit cum lumine, et non est ex colore forma nisi sit in ea lux: nihil comprehendit uisus ex re-
8
bus uisibilibus, nisi quando in eis fuerit aliqua lux.
9
40. Magnitudo rei uisibilis. 19 p 3.
10
QVare uero non comprehendat uisus rem uisam, nisi sit corpus eius in aliqua quantitate: est:
11
quia declaratum est, [19 n] quod forma rei uisae non perueniat ad uisum, nisi ex pyramidibus,
12
quarum caput est centrum uisus, et basis superficies rei uisae, et quod ista pyramis distinguat
13
ex superficie membri sentientis paruam partem, in qua ordinatur forma rei uisae: et si res uisa fuerit ual-
14
de parua, erit pyramis, quae est inter ipsam et centrum uisus, ualde parua. Erit ergo pars distincta ex
15
membro sentiente, quasi punctum, ualde parua: sed sentiens non sentit formam, nisi quando pars suae super-
16
ficiei, ad quam peruenit forma, fuerit quantitatis sensibilis, respectu totius apud totum membrum|I 138b|[ar. ms Fatih 3212] Et uir〈-〉
17
tutes sensus etiam sunt finitae. Et cum pars membri sentientis, ad quam peruenit forma, non est quan〈-〉
18
titatis sensibilis apud totum membrum sentiens, non sentiet passionem, quae illi accidit, propter par-
19
uitatem ipsius. Quare non comprehendit formam. Res ergo uisa, quae potest comprehendi a uisu, est
20
illa, in qua pyramis, quae figuratur inter rem uisam et centrum uisus, distinguet ex superficie glacialis
21
partem quantitatis sensibilis respectu totius superficiei glacialis. Et iste sensus erit secundum tantum,
22
ad quantum peruenit uirtus sensitiua, et non extenditur ad infinitum, et diuersatur secundum diuer-
23
sitatem uirtutis oculi. Et cum pyramis, quae figuratur inter rem uisam et centrum uisus, distinxerit ex
24
superficie glacialis partem quantitatis insensibilis, respectu totius superficiei glacialis, non potest
25
uisus comprehendere illam rem. Et propter hoc non comprehendet uisus rem ualde paruam.
26
41. Perspicuitas corporis inter uisum et uisibile interiecti. 13 p 3.
27
QVare uero uisus non comprehendat rem uisam, nisi quando corpus medium inter ipsum
28
uisum et rem uisam|I 139a|[ar. ms Fatih 3212] fuerit diaphanum: est: quia uisio non est nisi ex forma ueniente ex re ui-
29
sa ad uisum [per 14 n] formae autem non extenduntur nisi in corporibus diaphanis, et ui-
30
sio non completur, quando res uisa fuerit cum uisu in eodem aere, et fuerit comprehensio non se-
31
cundum refractionem, nisi quando aer fuerit continuus inter rem uisam, et non absciderit rectas li-
32
neas, quae sunt inter ea, corpus densum: quoniam forma non extenditur in aere consimilis diapha-
33
nitatis, nisi secundum lineas rectas. Et propter hoc uisus non comprehendit rem uisam, quae est cum
34
eo in eodem aere, et in parte opposita uisui, nisi quando aer medius inter ea fuerit diaphanus, con-
35
similis diaphanitatis.
36
42. Densitas ac soliditas uisibilis. 14 p 3.
37
QVare uero uisus non comprehendat uisam rem, nisi quando in ea fuerit densitas, aut aliquid
38
densitatis: est propter duas caussas: quarum altera est, quia quod est densum, est coloratum,
39
et ex colore uenit forma ad uisum, ex qua comprehendit uisus colorem rei uisae: quod autem
40
est|I 139b|[ar. ms Fatih 3212] in fine diaphanitatis, caret colore: quare non comprehendetur a uisu. Et caussa secunda est, quo-
41
niam uisus non comprehendit rem uisam, nisi sit illuminata, et ueniat ex luce, quae est in ea, forma
42
secunda ad uisum cum forma coloris, et non erit forma secunda ex luce oriente super aliquod cor-
43
pus, nisi figatur lux in illo corpore, super quod oritur: ergo cum lux fuerit fixa in corpore illo, erit ex
44
eo forma secunda: et quando lux orietur super corpus diaphanum ualde, non figetur in eo, sed exten〈-〉
45
detur in sua diaphanitate. Cum ergo corpus diaphanum fuerit oppositum uisui, et super ipsum oritur
46
lux ex parte, in qua est uisus, in eo extendetur, et non figetur in sua superficie: et sic non erit in super-
47
ficie opposita uisui istius corporis lux, ex qua uenit|I 140a|[ar. ms Fatih 3212] forma ad uisum. Et si fuerit illud illuminatum,
48
cuius lux oritur super illud corpus diaphanum, oppositum uisui, pertransibit lux eius in corpus dia-
49
phanum, et perueniet ad uisum, et nihil deferet secum ad uisum ex colore corporis diaphani: quoniam
50
corpus diaphanum, quod est in fine diaphanitatis, non habet colorem. Visus ergo comprehendet ex
51
illo loco corpus illuminatum, cuius lux oritur super corpus diaphanum, post corpus diaphanum:
52
et non comprehendet corpus diaphanum propter hoc: quia non comprehendit uisus rem uisam, quae
53
est in fine diaphanitatis. Et cum diaphanitas corporis fuerit similis diaphanitati aeris, erit eius dispo〈-〉
54
sitio, sicut dispositio aeris, et non comprehendetur a uisu, sicut nec aer. Et corpora diaphana, quorum
55
diaphanitas non est spissior diaphanitate aeris, non comprehendentur a uisu: quoniam nulla forma
56
uenit ex eis ad uisum, quae possit operari in uisum. Et similiter accidit si inter uisum et rem uisam
57
fuerit medium corpus diaphanum praeter aerem, et fuerit diaphanitas rei uisae non spissior diapha-
58
nitate|I 140b|[ar. ms Fatih 3212] corporis medij. Et cum res uisa fuerit densa, erit colorata, et cum super ipsam oritur lux, fige-
59
tur in sua superficie, et erit ex colore eius, et ex luce, quae oritur super ipsam, forma, quae extendi-
60
tur in aere, et in corporibus diaphanis: et cum ista forma peruenerit ad ipsum uisum, operabitur
61
in eo, et ex ea sentiet uisus rem uisam. Et cum res uisa fuerit diaphana, sed minus quam aer: habe-
62
bit colorem secundum suam spissitudinem: et cum aer super ipsam oritur, lux figetur in ea aliqua
1
fixione, secundum illud, quod est in ea de spissitudine, et pertransibit in ea secundum suam diapha-
2
nitatem, et erit ex ea, forma in aere secundum colorem et lucem, quae sunt in sua superficie: et cum
3
illa forma peruenerit ad uisum, operabitur in uisum, et sentiet uisus illam rem uisam. Et propter istam
4
caussam non comprehendit uisus ex rebus uisibilibus, nisi quando ipsum uisibile fuerit densum, aut
5
fuerit in eo aliquid densitatis.|I 141a|[ar. ms Fatih 3212] Iam ergo declaratę sunt caussae, propter quas nihil comprehendit ui-
6
sus, nisi quando fuerint aggregatae intentiones praedictae. Et hoc, quod declarauimus, est illud, quod
7
intendimus declarare in isto tractatu.
8
|I 1b|[ar. ms Fatih 3213]ALHAZEN FILII
9
ALHAYZEN OPTICAE
10
LIBER SECVNDVS.
11
DECLARATVM est qualiter fiat uisio: et est qualitas sensus uisus a forma
12
lucis et coloris, quae sunt in re uisa, ordinatorum ita, sicut sunt in superficie
13
rei uisae: Visus autem comprehendit ex rebus uisibilibus multas intentio-
14
nes praeter lucem et colorem. Et etiam declaratum est in primo tractatu
15
[18 n] quod uisio non sit, nisi ex uerticationibus linearum radialium:|II 2a|[ar. ms Fatih 3213] et lineae radia-
16
les diuersentur in suis dispositionibus: et similiter diuersantur dispositiones formarum
17
uenientium super ipsas ad uisum. Et etiam comprehensio uisus a re uisa non est in omni-
18
bus corporibus, et in omnibus uisibilibus: sed diuersatur qualitas sensus uisus a rebus
19
uisibilibus: et diuersatur qualitas sensus uisus ab una re uisa secundum situm unum,
20
et secundum eandem distantium. Et nos diuidemus istum tractatum in tria capita.
21
In primo declarabimus diuersitatem dispositionum linearum radialium, et distingue-
22
mus proprietates earum. In secundo declarabimus omnes intentiones comprehensas a
23
uisu, et qualiter comprehendat uisus quamlibet illarum. In tertio declarabimus diuer-
24
sitatem comprehensionis uisus ab eis.
25
DE DIVERSITATE DISPOSITIONVM LINEARVM
26
radialium, et distinctione proprietatum ipsarum.
27
Caput primum.
28
1. Recta connectens centra partium uisus, est axis pyramidis opticae. 18 p 3.
29
IAm declaratum est in primo tractatu [18. 2o n] quod lineae radiales, ex quarum uerticationibus
30
comprehendit uisus uisibilia, sunt lineae rectae, quarum extremitates concurrunt apud centrum
31
uisus. Et iam declaratum est in forma uisus [4 n 1] quod membrum sentiens, quod est|II 2b|[ar. ms Fatih 3213] membrum
32
glacialis, est compositum super extremitatem concauitatis nerui, super quem compositus est ocu-
33
lus totus: et quod iste neruus non gyratur nisi a posteriori centri uisus, et a posteriori totius oculi,
34
et apud foramen, quod est in concauo ossis. Et iam declaratum est [7. 9 n 1] quod linea recta tran-
35
siens per omnia centra tunicarum uisus, extenditur in medio concaui nerui, et transit per medium
36
foraminis, quod est in anteriori uueae. Et iam declaratum est [5. 13 n 1] quod centrum istius lineae non
37
diuersatur respectu totius uisus, neque respectu superficierum tunicarum uisus, neque respectu par-
38
tium uisus. Linea ergo recta transiens per omnia centra tunicarum uisus, semper extenditur recte
39
ad locum gyrationis concaui nerui, super quem componitur oculus, in omnibus dispositionibus,
40
siue sit uisus in motu, siue in quiete. Et quia ista linea transit per centrum uisus, et per centrum fo-
41
raminis, quod est in anteriori uueae, et per centrum uueae extenditur in medio pyramidis, cuius|II 3a|[ar. ms Fatih 3213] cen-
42
trum est uisus: et continet ipsam circumferentia foraminis, quod est in anteriori uueae: appellemus
43
ergo istam lineam axem pyramidis. Et declaratum est etiam in ipso tractatu primo [19 n] quod py-
44
ramis figurata inter rem uisam et centrum uisus, distinguit ex superficie glacialis partem continen〈-〉
45
tem totam formam rei uisae, quae est apud basim illius pyramidis: et erit forma ordinata in ista parte
46
superficiei glacialis per uerticationem linearum radialium extensarum inter rem uisam et uisum,
47
secundum ordinationem partium superficiei rei uisae. Cum ergo uisus comprehenderit aliquam rem
48
uisam, et peruenerit eius forma in partem superficiei glacialis, quam distinguit pyramis praedicta:
49
quodlibet punctum formae praedictae est super lineam radialem extensam inter illud punctum, et
50
punctum oppositum illi in superficie rei uisae, super quam uenit forma ad illud|II 3b|[ar. ms Fatih 3213] punctum in superfi-
51
ciem glacialis recte. Cum ergo forma rei uisae fuerit in medio superficiei glacialis, erit axis praedi-
52
ctus una linearum, super quas ueniunt formae punctorum, quae sunt in superficie rei uisae: et erit
1
punctum superficiei rei uisae, quod est apud extremitatem istius axis, illud, super quod uenit forma
2
eius iuper istum axem. Et declaratum est in primo tractatu [26 n] quod formae, quae comprehendun〈-〉
3
tur per uisum, extenduntur in corpore glacialis, et in concauo nerui, super quem componitur ocu-
4
lus, et perueniunt ad neruum communem, qui est apud medium interioris[*]interioris corrupt for anterioris cerebri, et illic est com-
5
prehensio sentientis ultimo a formis rerum uisibilium: et quod uisio non completur, nisi per aduen〈-〉
6
tum formae ad neruum communem: et quod extensio formarum a superficie glacialis intra corpus
7
glacialis, est secundum rectitudinem linearum rectarum radialium tantum: quoniam glacialis non
8
recipit istas formas, nisi secundum uerticationem linearum radialium tantum.
9
2. Crystallinus et uitreus humores perspicuitate differunt. Itaque forma uisibilis
10
refringitur in superficie uitrei humoris. 21 p 3.
11
ET ultimum sentiens non comprehendit situs partium rei uisae, nisi secundum suum situm in
12
superficie rei uisae|II 4a|[ar. ms Fatih 3213] Et cum situs partium formae inter se scilicet formae peruenientis ad super-
13
ficiem glacialis, sint situs partium superficiei rei uisae inter se [per 18 n 1] et istae formae exten〈-〉
14
dantur, sicut praedictum est: et cum omnia ista ita sint: uisio ergo non complebitur, nisi post aduen-
15
tum formae, quae est in superficie glacialis, ad neruum communem, et situs partium eius secundum
16
suum esse in superficiem glacialis sine aliqua admixtione. Forma autem non peruenit a superficie
17
glacialis ad neruum communem, nisi per extensionem eius in concauo nerui, super quem compo-
18
nitur oculus siue humor glacialis. Si ergo forma non perueniat in concauum istius nerui secundum suum
19
esse|II 4b|[ar. ms Fatih 3213] in glaciali, neque etiam perueniet ad neruum communem secundum suum esse. Forma autem non potest
20
extendi a superficie glacialis ad concauum nerui secundum rectitudinem linearum rectarum, et con〈-〉
21
seruare situs partium secundum esse suum: quoniam omnes illae lineae concurrunt apud centrum ui-
22
sus, et quando fuerint extensae secundum rectitudinem, post centrum conuertetur situs earum, et
23
quod est dextrum, efficietur sinistrum, et e contrario, et superius inferius, et inferius superius. Si ergo
24
forma fuerit extensa secundum rectitudinem linearum radialium, congregabitur apud centrum ui-
25
sus, et efficietur quasi unum punctum. Et quia centrum uisus est in medio totius oculi, et ante locum
26
gyrationis concaui nerui: si forma fuerit extensa a centro oculi, et ipsius unum punctum super unam
27
lineam: perueniet ad locum gyrationis, et ipsius unum punctum: et sic non perueniet forma tota ad
28
locum gyrationis: quia non nisi unum punctum, scilicet, quod est in extremitate axis pyramidis. Et
29
si fuerit extensa secunduum rectitudinem linearum radialium, et pertransierit per centrum:|II 5a|[ar. ms Fatih 3213] erit con〈-〉
30
uersa secundum conuersionem linearum se secantium, super quas extendebatur. Non potest ergo
31
forma peruenire a superficie glacialis ad concauum nerui, ita ut situs partium sit secundum suum esse:
32
non potest ergo forma peruenire a superficie glacialis ad concauum nerui, nisi secundum lineas re-
33
fractas, secantes lineas radiales. Et cum ita sit, uisio ergo non complebitur, nisi postquam refracta fue-
34
rit forma, quae peruenit a superficie glacialis, et extenditur super lineas secantes lineas radiales.|II 5b|[ar. ms Fatih 3213] Ista
35
ergo refractio debet esse ante peruentum ad centrum: quoniam si fuerint refractae post transitum cen〈-〉
36
tri, erunt conuersae. Et iam declaratum est [18 n 1] quod ista forma pertranseat in corpore glacialis
37
secundum rectitudinem linearum radialium: et cum non possit peruenire ad concauum nerui, nisi
38
postquam refracta fuerit super lineas secantes lineas radiales: forma ergo non refringitur, nisi per
39
transitum eius in corpore glacialis. Et iam praedictum est [4 n 1] in forma uisus, quod corpus gla-
40
cialis est diuersae diaphanitatis, et quod pars posterior eius, quae dicitur humor uitreus, est diuersae
41
diaphanitatis a parte anteriore: et nullum corpus est in glaciali diuersae formae a forma corporis an〈-〉
42
terioris, praeter corpus uitreum: et ex proprietate formarum lucis et coloris est, ut refringantur, quan-
43
do occurrerint alij corpori diuersae diaphanitatis a corpore primo. Formae ergo|II 6a|[ar. ms Fatih 3213] non refringuntur,
44
nisi apud peruentum earum ad humorem uitreum. Et istud corpus non fuit diuersae diaphanitatis
45
a carpore anterioris glacialis, nisi ut refringerentur formae in ipso. Et debet superficies istius corpo〈-〉
46
ris antecedere centrum, ut refringantur formae apud ipsum, antequam pertranseant centrum: et de-
47
bet ista superficies esse consimilis ordinationis: quoniam si non fuerit consimilis ordinationis, ap-
48
parebit forma monstruosa propter refractionem.
49
3. Communis sectio crystallinae et uitreae sphaerarum aut est plana: aut est pars
50
sphaerae maioris crystallina sphaera. Et habet centrum diuer-
51
sum ab oculi centro. 23 p 3.
52
SVperficies autem consimilis ordinationis aut est plana, aut sphaerica. Et non potest ista superficies
53
esse ex sphaera, cuius centrum est centrum uisus: quoniam si ita esset, essent lineae radiales semper
54
perpendiculares super ipsam: et sic extenderetur forma secundum rectitudinem earum, et non re-
55
fringeretur. Neque potest esse ex sphaera parua: quoniam, si fuerit ex sphaera parua, quando forma refrin-
56
getur ab ea, et elongabitur ab ea, fiet monstruosa. Ista ergo|II 6b|[ar. ms Fatih 3213] superficies aut est plana, aut sphaerica e
57
sphaera alicuius bonae quantitatis: ita quod sphaericitas eius non operabitur in ordinatione formae.
58
Superficies ergo humoris glacialis, quae est differentia communis inter istud corpus uitrei et corpus
59
anterius glacialis, est superficies consimilis ordinationis antecedens centrum uisus Et omnes formae
60
peruenientes in superficiem glacialis, extenduntur in corpore glacialis secundum rectitudinem linearum
61
radialium, quousque perueniant ad istam superficiem, et cum peruenerint ad superficiem istam: refringuntur
62
apud ipsam secundum lineas consimilis ordinationis, secantes lineas radiales. Lineae ergo radiales non
1
iuuant ad ordinationem formarum rerum uisibilium, nisi apud glacialem tantum: quoniam apud
2
membrum istud principium est sensus. Et declaratum est in primo tractatu etiam [15. 16. 18 n] quod
3
impossibile est, ut forma rei uisae sit ordinata in superficie uisus cum imagine rei uisae et paruitate rei
4
sentientis, nisi per istas lineas. Istae ergo lineae non sunt, nisi instrumentum uisus, per quas completur
5
comprehensio rerum uisarum secundum suum esse. Peruentus autem formarum|II 7a|[ar. ms Fatih 3213] ad ultimum sen-
6
tiens, non indiget extensione secundum rectitudinem istarum linearum.
7
4. Humor crystallinus lucem et colorem aliter recipit, quam caetera perspicua corpora.
8
22 p 3. Idem 30 n 1.
9
ET receptio formarum in membro sentiente non est, sicut receptio formarum in corporibus
10
diaphanis: quoniam membrum sentiens recipit istas formas, et sentit eas, et pertranseunt in eo
11
propter suam diaphanitatem et uirtutem sensibilem, quae est in eo. Recipit ergo istas formas
12
secundum receptionem sensus. Corpora autem diaphana non recipiunt istas formas, nisi receptio-
13
ne, qua recipiunt ad reddendum, et non sentiunt ipsas. Et cum receptio corporis sentientis ab istis
14
formis non sit sicut receptio corporum diaphanorum, non sentientium: extensio formarum in cor-
15
pore sentiente non debet esse secundum uerticationes, quas corpora diaphana exigunt. Visus ergo
16
non est appropriatus receptioni formarum ex uerticationibus linearum radialium tantum: nisi quia
17
proprietas formarum est, ut extendantur in corporibus diaphanis super omnes uerticationes rectas.|II 7b|[ar. ms Fatih 3213]
18
Et cum istae formae peruenerint ad membrum sentiens ordinatae, et comprehendantur a membro
19
sentiente ordinatae: nihil remanebit post, indigens istarum uerticationibus. Pars ergo anterior tan-
20
tum glacialis est appropriata receptioni|II 8a|[ar. ms Fatih 3213] formarum ex uerticationibus linearum radialium: poste-
21
rior autem pars, quae est humor uitreus: et uirtus recipiens, quae est in illo corpore, non est appropriata
22
cum suo sensu istarum formarum, nisi ad custodiendum eorum[*]eorum corrupt for earum ordinationem tantum.
23
5. Crystallinus et uitreus humores dissimiliter lucem et colorem recipiunt. 22 p 3.
24
ET cum ita sit, qualitas ergo receptionis uitrei a formis non est sicut receptio corporis siue qua-
25
litas corporis anterioris glacialis: et uirtus recipiens, quae est in uitreo, non est uirtus recipiens,
26
quae est in parte anteriori. Et cum qualitas receptionis uitrei a formis, non sit qualitas partis
27
anterioris glacialis: refractio ergo formarum apud superficiem uitrei, non est nisi propter diuersi-
28
tatem qualitatis receptionis sensus inter ista duo corpora. Formae ergo refringuntur apud uitreum
29
duabus de caussis: quarum altera est diuersitas diaphanitatis duorum corporum: et altera diuersi-
30
tas qualitatis receptionis sensus inter ista duo corpora.|II 8b|[ar. ms Fatih 3213] Et si diaphanitas ista duorum corporum es-
31
set consimilis: esset forma extensa in corpore uitreo secundum rectitudinem linearum radialium,
32
propter consimilitudinem diaphanitatis: et esset refracta propter diuersitatem qualitatis sensus: et
33
sic esset forma propter refractionem monstruosa, aut duae formae essent propter istam dispositionem.
34
Et cum diuersitas diaphanitatis affirmet refractionem, et diuersitas qualitatis sensus affirmet illam
35
refractionem aut obliquationem: erit forma post refractionem una forma. Et propter hoc diuersa-
36
tur diaphanitas corporis uitrei, et diaphanitas corporis anterioris glacialis. Formę ergo perueniunt
37
ad uitreum ordinatae, secundum ordinationem earum in superficie uisi: et recipit ipsas istud corpus,
38
et sentit ipsas: deinde refringitur forma propter diuersitatem diaphanitatis, et diuersitatem sensus
39
istius corporis, et sic peruenit forma|II 9a|[ar. ms Fatih 3213] secundum dispositionem suam: deinde extenditur iste sensus,
40
et istae formae per hoc corpus, quousque perueniat iste sensus, et istae formae ad ultimum sentiens: et
41
erit extensio sensus et extensio formae in corpore uitreo, et in corpore sentiente extenso in concauo
42
nerui, ad ultimum sentiens, sicut extensio sensus tactus et sensus doloris ad ultimum sentiens: sen-
43
sus autem tactus et sensus doloris non extenduntur a membris, nisi in filis neruorum, et in spiritu
44
extenso secundum ista fila.
45
6. Humor uitreus et spiritus uisibilis eadem fere perspicuitate praediti sunt. 22 p 3.
46
ET formae rerum uisibilium quando peruenerint in corpus humoris uitrei, extendetur sensus
47
ab illo membro in corpus sentiens, extensum in concauo nerui continuati inter uisum et an-
48
terius cerebri: et secundum extensionem sensus, extenduntur formae ordinatae secundum
49
suam dispositionem: quoniam corpus sentiens naturaliter seruat ordinationem|II 9b|[ar. ms Fatih 3213] istarum formarum.
50
Et ista ordinatio conseruatur in corpore sentiente: quoniam ordinatio partium corporis sentien-
51
tis, recipientium partes formarum, et ordinatio uirtutis recipientis, quae est in partibus corporis
52
recipientis, est in corpore uitrei, et in omni corpore subtili extenso in concauo nerui, ordinatio con-
53
similis. Et cum ita sit, quando forma peruenit ad quodlibet punctum superficiei uitrei, curret in uer-
54
ticatione continua, et non alterabitur eius situs in concauitate nerui, in quo extenditur corpus sen〈-〉
55
tiens: et erunt omnes uerticationes istae, per quas currunt omnia puncta, quae sunt in forma, consi-
56
milis ordinationis inter se: et erunt omnes istae uerticationes gyrantes apud gyrationem nerui: et
57
erunt apud gyrationem ordinatae secundum suam ordinationem ante gyrationem, et post, propter
58
qualitatem sensus istius corporis: et sic perueniet forma ad neruum communem secundum suam
59
dispositionem. Et non est possibile, ut sit extensio formarum uisibilium usque ad ultimum sentiens,
60
nisi secundum hunc modum: quoniam non est possibile, ut formae perueniant ad neruum commu-
61
nem secundum suum esse, nisi|II 10a|[ar. ms Fatih 3213] sit extensio earum secundum hunc modum. Et cum formae exten-
1
duntur secundum istam ordinationem, oportet, ut forma perueniens ad quodlibet punctum super〈-〉
2
ficiei glacialis, semper extendatur super eandem uerticationem ad idem punctum loci nerui com-
3
munis, ad quod peruenit forma: sed tamen forma perueniens ad quodlibet punctum superficiei gla-
4
cialis, peruenit semper ad idem punctum superficiei uitrei. Et sequitur ex hoc, ut ex omnibus duo-
5
bus punctis consimilis situs in respectu duorum oculorum, extendantur duae formae ad idem pun-
6
ctum in neruo communi: et etiam sequitur ex hoc, ut corpus sentiens, quod est in concauo nerui, sit
7
aliquantulum diaphanum, ut appareant in eo formae lucis et coloris. Et etiam sequitur, ut sit eius
8
diaphanitas similis diaphanitati humoris uitrei, ut non refringantur formae apud peruentum earum
9
ad ultimam superficiem uitrei, uicinantem concauo nerui: quoniam quando diaphanitas duorum
10
corporum fuerit consimilis, non refringentur formae. Et non est possibile, ut formae refringantur
11
apud istam superficiem: quoniam ista superficies est sphaerica.|II 10b|[ar. ms Fatih 3213] Si autem formae refringerentur ab ista
12
superficie, non elongarentur ab ea, nisi modicum, et fierent statim monstruosae. Refractio ergo for-
13
marum non potest esse apud istam superficiem. Et cum diaphanitas corporis sentientis, quod est in
14
concauo nerui, non sit diuersa a diaphanitate humoris uitrei: non faciet contingere ista diuersitas
15
aliquam diuersitatem in forma. Et quamuis forma extendatur cum extensione sensus: diaphanitas
16
tamen corporis sentientis, quod est in concauo nerui, non est diuersa a diaphanitate corporis uitrei.
17
Diaphanitas autem ista istius corporis non est, nisi ut extendantur formae in eo secundum uertica-
18
tiones, quas exigit diaphanitas, et ut recipiat formas lucis et coloris, et ut appareant in eo: quoniam
19
corpus non recipit lucem et colorem, neque pertranseunt in eo formae lucis et coloris, nisi sit dia-
20
phanum, aut fuerit in eo aliquid diaphanitatis. Et non apparet lux et color in corpore diaphano, nisi
21
sit in eius diaphanitate aliquid spissitudinis: et propter hoc non est glacialis|II 11a|[ar. ms Fatih 3213] in fine diaphanitatis,
22
neque in fine spissitudinis. Corpus ergo sentiens, quod est in concauo nerui, est diaphanum, et in
23
eo est insuper aliquid spissitudinis. Forma autem pertransit in isto corpore cum eo, quod est in eo de
24
diaphanitate: et apparent in eo formae uirtuti sensitiuae cum eo, quod est in eo de spissitudine. Et sen-
25
tiens ultimum non comprehendit formas lucis et coloris, nisi ex formis peruenientibus ad istud
26
corpus, apud peruentum earum ad neruum communem: et comprehendit lucem ex illuminatione
27
istius corporis, et colorem ex coloratione. Secumdum ergo hunc modum erit peruentus formarum
28
ad ultimum sentiens, et comprehensio ultimi sentientis quo ad illas.
29
7. Axis pyramidis opticae solus ad perpendiculum est communi sectioni crystallinae et uitreae
30
sphaerarum. 24 p 3.
31
ET postquam declaratum est, quod formae refringantur apud superficiem uitrei: dicamus quod
32
axis pyramidis radialis non potest esse declinans super istam superficiem, neque potest esse alia
33
linea perpendicularis super ipsam. Quoniam si axis fuerit declinans super istam superficiem,
34
quando formae peruenirent ad istam superficiem,|II 11b|[ar. ms Fatih 3213] diuersificarentur in ordinatione, et mutarentur
35
ipsarum dispositiones. Formae autem non possunt peruenire in superficiem uitrei secundum suum
36
esse, nisi fuerit axis pyramidis super istam superficiem perpendicularis. Quoniam quando uisus fue-
37
rit oppositus alicui rei uisae, et peruenerit axis radialis super istam superficiem istius rei uisae: per-
38
ueniet forma illius rei uisae in superficiem glacialis ordinata secundum ordinationem partium su-
39
perficiei rei uisae, et perueniet forma puncti, quod est apud extremitatem axis superficiei rei uisae,
40
ad punctum, quod est super axem in superficie glacialis [per 18 n 1] et peruenient formae omnium
41
punctorum superficiei rei uisae, quorum remotio a puncto, quod est apud extremitatem axis, est aequa-
42
lis, ad puncta formarum, quae sunt in superficie glacialis, quorum remotio a puncto, quod est super
43
axem, aequalis est: quoniam omnia puncta peruenientia ad superficiem glacialis, sunt super lineas
44
radiales extensas a centro uisus ad superficiem uisus, et axis radialis est perpendicularis super su-
45
perficiem glacialis. Omnes ergo superficies planae exeuntes ab|II 12a|[ar. ms Fatih 3213] axe, et secantes superficiem glacia-
46
lis, erunt [per 18 p 11] perpendiculares super istam superficiem. Et iam declaratum est [3 n] quod
47
superficies humoris uitrei, aut est plana, aut est sphaerica, et centrum eius non est centrum uisus. Si
48
ergo axis radialis est declinans super istam superficiem, et non est perpendicularis super ipsam: non
49
exibit ab axe superficies plana perpendicularis super istam superficiem, nisi una superficies tantum,
50
et omnes superficies residuae exeuntes ab axe erunt declinantes super ipsam: quoniam haec est pro-
i1
51
prietas linearum declinantium super superficies planas et sphaericas. Imaginemur igitur superficiem
52
a b c d, exeuntem ab axe a c, et perpendicula-
53
riter super superficiem uitrei f g e extendi: se-
54
cabit ergo superficiem uitrei et superficiem gla-
55
cialis, et signabit in eis duas differentias com-
56
munes: in glaciali quidem b d, in uitreo uero
57
e f: et imaginemur super differentiam commu-
58
nem, quae est communis huic superficiei et su-
59
perficiei giacialis, duo puncta b, d: et sint re-
60
mota a puncto a, quod est super axem, aequali-
61
ter: et imaginemur|II 12b|[ar. ms Fatih 3213] duas lineas exeuntes a cen〈-〉
62
tro glacialis, quod est c, usque ad ista duo puncta
63
b, d, et sint c b, c d. Erunt ergo [per 1 p 11] hę duae
1
lineae cum axe a c in superficie communi a b c d perpendiculari super superficiem uitrei e g f: quoniam
2
duo puncta b, d, et punctum centri c sunt in ista superficie: et erunt [per 8 p 1 ductis rectis a b, a d] duo
3
anguli, qui fient ex istis duabus lineis et axe, scilicet anguli a c b, a c d, aequales: et sint istae duę lineae
4
c b, c d secantes differentiam communem, quae est in superficie uitrei, super duobus punctis e, f: et simi-
5
liter axis secet differentiam istam communem super punctum g, interiectum inter illa duo puncta e, f.
6
Si ergo superficies uitrei est plana, erit [per 3 p 11] differentia communis linea recta: Et si axis a c fuerit
7
declinans super superficiem uitrei, et fuerit superficies, quae fecit differentiam communem, perpendi-
8
cularis super istam superficiem: erit etiam axis a c declinans super communem differentiam, super lineam
9
e f: eruntque duo anguli e g c, f g c inaequales: quoniam si axis a c esset perpendicularis super communem
10
differentiam e f,|II 13a|[ar. ms Fatih 3213] esset perpendicularis super superficiem uitrei [per 4 d 11] et duo anguli e g c, f g c aequa〈-〉
11
les. Sed cum hi duo praedicti anguli sint inaequales, et duo anguli e c g, f c g, qui sunt apud centrum gla-
12
cialis c, quod est extremitas axis a c, sint aequales: erunt e g et g f duae partes lineae e f, quae est differen〈-〉
13
tia communis, inaequales [Quia enim trianguli c e f latera c e, c f sunt inaequalia (secus axis a c esset
14
perpendicularis ad f e per 4 p. 10 d 1, contra hypothesim) esto maius c e: factoque ipsi c e aequali c h, du-
15
catur g h recta, quę per constructionem et 4 p 1 erit aequalis ipsi g e: ductaque ex g perpendiculari g i su-
16
per h c: erit per 16 p 1 angulus g f h obtusus: itaque per 19 p 1 latus h g, id est e g, erit maius latere f g] Ergo
17
erunt duo puncta e, f extremitatum ipsius, diuersae distantiae a puncto g existente super axem in illa li-
18
nea. Et ista duo puncta sunt illa, ad quae perueniunt formae duorum punctorum superficiei glacialis,
19
quę sunt aequaliter distantia ab axe a c: quoniam sunt apud duas extremitates duarum linearum radialium
20
transeuntium per ista duo puncta. Et punctum g, quod est super axem a c ex superficie uitrei, est illud, ad
21
quod peruenit forma puncti a, quod est super axem ex superficie glacialis. Et cum axis a c fuerit decli〈-〉
22
nans super superficiem uitrei, et superficies uitrei fuerit plana: tunc quando duo puncta, (quorum for-
23
mae perueniunt in superficiem glacialis, et quorum distantia a puncto a, quod est super axem,|II 13b|[ar. ms Fatih 3213] est aequa-
24
lis, et quę sunt in superficie perpendiculari super superficiem uitrei) peruenerint ad superficiem uitrei,
25
erit distantia eorum a puncto g ueniente super axem, distantia inaequalis. Et quando axis fuerit decli-
26
nans super superficiem uitrei, et fuerit superficies uitrei plana: tunc differentia communis, quae fit a qua-
27
libet superficie exeunte ab axe, et secante superficiem uitrei, continebit cum axe duos angulos inaequa-
28
les, praeter unam superficiem tantum: et est illa, quae secat superficiem perpendicularem super uitreum:
29
quoniam differentia communis eius continebit cum axe duos angulos rectos, et erit axis declinans
30
super differentias communes omnium superficierum residuarum. Et cum duo anguli praedicti fuerint
31
inaequales, et fuerint duo anguli, respicientes duas partes differentiae communis, scilicet anguli, qui
32
sunt apud centrum superficiei glacialis, aequales: erunt duae partes differentiae communis, quae est in
33
superficie uitrei,|II 14a|[ar. ms Fatih 3213] inaequales: et erunt duo puncta quę sunt extremitates istius differentiae communis,
34
diuersae distantiae a puncto quod est super axem: duae autem partes differentiae communis, quae sunt in
35
superficie glacialis, erunt aequales: et erunt duo puncta quae sunt in extremitate istius differentiae com〈-〉
36
munis, aequalis distantiae a puncto, quod est super axem in superficie glacialis. Et cum ita sit, quando
37
forma peruenerit a superficie glacialis ad superficiem uitrei, erit ordinatio eius non secundum suum
38
esse in superficie glacialis, neque secundum suu esse in superficie rei uisae. Et similiter declarabitur etiam
39
quando superficies uitrei fuerit sphaerica, et fuerit axis declinans super ipsam: quoniam puncta, quae
40
sunt in superficie glacialis, quorum distantia ab axe est aequalis, quando peruenerint ad superficie ui-
41
trei, distabunt inaequaliter a puncto axis. Quoniam quando axis non fuerit perpendicularis super
i1
42
superficiem uitrei, et superficies uitrea fuerit
43
sphęrica, non pertransibit axis iste per centrum
44
uitrei,|II 14b|[ar. ms Fatih 3213] et pertransibit per centrum superficiei
45
glacialis. Lineae ergo, quae exeunt a centro gla-
46
cialis ad puncta, quorum distantia a puncto axis
47
in superficie glacialis est aequalis, continent
48
cum axe apud centrum glacialis angulos aequa〈-〉
49
les. Et cum ita sit, et centrum glacialis non sit
50
centrum uitrei [per 10 n 1] istae lineae distin-
51
guent ex superficie uitrei arcus inaequales: et
52
nullae lineae continentes cum axe angulos re-
53
ctos, et existentes cum axe in eadem superficie,
54
distinguent ex superficie uitrei arcus aequales, nisi duae lineae tantum: et sunt illae, quae sunt in superfi-
55
cie secante superficiem perpendicularem super superficiem uitrei. Cum ergo axis fuerit declinans su-
56
per superficiem uitrei: formae peruenientes in superficiem uitrei, erunt diuersae ordinationis, siue sit
57
ista superficies plana, siue sphaerica: et cum axis fuerit perpendicularis super superficiem uitrei, erit
58
perpendicularis super omnes differentias communes: et quaelibet duae lineae exeuntes a centro gla-
59
cialis, quod est punctum in axe, continebunt angulos rectos, et distinguent ex differentia communi,|II 15a|[ar. ms Fatih 3213]
60
quae est in superficie uitrei, duas partes aequales: et erit distantia duorum punctorum, quę sunt ex-
61
tremitates duarum partium aequalium a puncto, quod est super axem in superficie uitrei, aequalis,
62
siue sit superficies uitrei plana, siue sphaerica. Secundum ergo dispositiones omnes non peruenit
63
forma ad superficiem uitrei, et situs partium eius secundum esse suum in superficie uisus, nisi axis
64
perpendicularis sit super superficiem uitrei, et sentiens non sentit formam, nisi secundum esse suum
1
apud eius peruentum ad se, et sentiens comprehendit ordinationem partium rei uisae secundum
2
suum esse in superficie rei uisae. Non est ergo possibile, ut formae perueniant in superficiem uitrei, nisi
3
sit ordinatio partium suarum secundum suum esse. Non est ergo possibile, ut axis radialis sit decli-
4
nans super superficiem uitrei: erit ergo perpendicularis. Omnes ergo lineae radiales residuae erunt
5
obliquatae super superficiem istam, siue sit plana, siue sit sphaerica, quoniam secant axem|II 15b|[ar. ms Fatih 3213] super cen-
6
trum glacialis. Nulla ergo istarum linearum transit per centrum superficiei uitrei, si fuerit sphaerica,
7
nisi axis tantum, quoniam est perpendicularis super ipsam, et quia centrum superficiei glacialis non
8
est centrum superficiei uitrei.
9
8. Visio per axem pyramidis opticae certissima est: per aliam lineam tanto certior, quanto
10
ipsa axi propinquior fuerit. 43 p 3.
11
ET quoniam declaratum est [2 n] quod formae peruenientes in superficiem glacialis, non per-
12
ueniunt ad concauum nerui, nisi postquam fuerint refractae, et non est refractio earum, nisi
13
apud superficiem uitrei, et axis est perpendicularis super istam superficiem, et omnes lineae
14
radiales residuae sunt obliquatae super istam superficiem: quando formę peruenerint ad superficiem
15
uitrei, refringentur omnia puncta, quae sunt in ea, pręter punctum axis: quoniam iste punctus exten-
16
ditur secundum rectitudinem axis, quousque perueniat ad locum gyrationis concaui nerui [per 17
17
n 1] Nulla ergo forma perueniens ad superficiem glacialis extenditur ad concauum nerui secundum
18
rectitudinem, nisi punctum axis tantum, et omnia puncta residua perueniunt ad concauum nerui
19
secundum lineas refractas. Cum ergo uisus comprehendit rem uisam, et illa res uisa fuerit opposi-
20
ta medio uisus, et fuerit axis intra pyramidem radialem continentem illam rem uisam: forma illius
21
rei uisae|II 16a|[ar. ms Fatih 3213] perueniet ad superficiem glacialis secundum rectitudinem linearum radialium: deinde ex-
22
tenduntur formae ab ista superficie secundum rectitudinem linearum radialium etiam, quousque
23
perueniant ad superficiem uitrei: deinde punctum axis extendetur ab ista superficie secundum recti-
24
tudinem axis, quousque perueniat ad locum gyrationis concaui nerui, et omnia puncta residua refrin-
25
guntur super lineas secantes lineas radiales, et consimilis ordinationis, quousque perueniant ad lo-
26
cum gyrationis concaui nerui. Perueniet ergo forma in illum locum ordinata secundum suum or-
27
dinem in superficie glacialis, et ordinata secundum suam ordinationem in superficie rei uisae. Sed
28
dispositio formarum obliquatarum non est sicut dispositio formarum extensarum recte, quoniam
29
obliquatio alterabit ipsas aliqua alteratione necessario. Sequitur ergo de ista dispositione, ut pun-
30
ctum perueniens ad locum gyrationis concaui nerui, |II 16b|[ar. ms Fatih 3213]quod extendebatur secundum rectitudinem
31
axis, sit magis uerificatum omnibus punctis formarum.
32
9. Radius pyramidis opticae obliquus, axi propior ad minores angulos refringitur, remotior
33
ad maiores: et duo aequaliter remoti, ad aequales. 36 p 3.
34
ET etiam refractio punctorum peruenientium in superficiem refractionis propinquiorum pun-
35
cto axis, est minor, et remotiorum, maior: quoniam refractio non est, nisi secundum angulos,
36
qui fiunt ex lineis, super quas formae ueniunt, et ex perpendicularibus, quae sunt super super-
37
ficiem refractionis: et linearum continentium cum perpendicularibus angulos minores, erit refra-
38
ctio secundum angulos minores: et linearum continentium cum perpendicularibus angulos ma-
39
iores, erit refractio secundum angulos maiores. Et lineae propinquiores axi minus declinant super
40
superficiem refractionis, et sic continent cum perpendicularibus, quę sunt super superficiem refra-
41
ctionis, angulos minores: et illae, quae sunt remotiores ab axe, magis declinant super superficiem re-
42
fractionis, et sic continent cum perpendicularibus angulos|II 17a|[ar. ms Fatih 3213] maiores. Et formae, quorum refractio
43
est minor, magis manifestantur, et quarum refractio est maior, minus. Punctum ergo, quod est su-
44
per axem, perueniens ad locum gyrationis nerui concaui, est manifestius omnibus alijs punctis re-
45
siduis, et quod est propinquum illi, est manifestius remotiore ab illo. Et istae formę sunt, quę exten-
46
duntur ad neruum communem, et ex illis comprehendit ultimum sentiens formam rei uisae. Et cum
47
ista forma perueniens ad locum gyrationis concaui nerui: sit diuersae dispositionis, scilicet quod pun-
48
ctum axis est manifestius omnibus punctis residuis,|II 17b|[ar. ms Fatih 3213] et quod est propinquius illi, est remotiore ma-
49
nifestius: forma ergo perueniens in neruo communi, ex qua comprehendit uirtus sensitiua formam
50
rei uisae, erit diuersae dispositionis, et punctum eius respondens puncto axis in superficie rei uisae,
51
erit manifestius omnibus punctis residuis formae, et huic propinquius, manifestius remotiore. Et
52
si inducantur dispositiones rerum uisarum, et distinguatur qualitas comprehensionis uisus a rebus
53
uisis, quas comprehenderit uisus simul, et qualitas comprehensionis uisus a partibus unius rei uisae:
54
inuenientur conuenientes omnino in hoc, quod declarauimus. Quoniam aspiciens|II 18a|[ar. ms Fatih 3213] quando in eo-
55
dem tempore fuerit oppositus multis rebus uisibilibus, et uisus eius fuerit quietus, et non mouerit
56
ipsum: inueniet rem uisam oppositam medio sui uisus manifestiorem illis, quę sunt a parte laterum
57
illius medij, et quę est propinquior medio, erit manifestior. Et similiter quando inspiciens inspexe-
58
rit rem uisam magnam, et uisus eius fuerit oppositus medio illius rei uisae, et fuerit quietus, compre〈-〉
59
hendet medium illius rei uisae manifestius istius rei extremitatibus. Et hoc manifestabitur bene,
60
quando fuerint multa uisibilia sibi propinqua, et aspiciens fuerit oppositus uni illorum, quod erit
61
medium inter illa uisibilia quieto uisu: quoniam tunc comprehendet comprehensione manifesta
62
illud medium, et simul etiam comprehendet illa,|II 18b|[ar. ms Fatih 3213] quae sunt in lateribus illius, sed non manifeste. Et
1
hoc manifestatur magis, quando spatium, super quod sunt illa uisibilia, fuerit longum, quoniam tunc
2
erit inter comprehensionem medij, et comprehensionem extremitatum magna diuersitas. Deinde
3
si hęc species motus mouerit uisum in aspiciente, et fuerit oppositus alij rei uisae, praeter illam rem
4
uisam, quae ante erat opposita: comprehendet istam secundam rem uisam comprehensione mani-
5
festa, primam autem comprehendet comprehensione debili: et si fuerit oppositus extremitati, et
6
intueatur ipsam: comprehendet ipsam comprehensione manifestiore, quam in comprehensione
7
primae dispositionis secundum eius remotionem ab eo, et simul comprehendet medium compre-
8
hensione debili, quamuis sit propinquius: et erit inter comprehensionem medij, dum aspiciens op-
9
ponitur extremitati, et inter comprehensionem medij, dum opponitur medio,|II 19a|[ar. ms Fatih 3213] diuersitas sensibilis.
10
Manifestabitur ergo ex hac experimentatione, quod uisio per medium uisus, et per axem, quem de-
11
finiuimus, est manifestior uisione per extremitates, et per lineas continentes axem. Declaratum
12
est ergo, quod uisio|II 19b|[ar. ms Fatih 3213] erit per axem pyramidis radialis manifestior, quam uisio per omnes lineas ra-
13
diales, et quod uisio per propinquiores axi, est manifestior, quam per remotiores.
14
10. Visibile percipitur aut solo uisu: aut uisu et syllogismo: aut uisu et anticipata notione. In
15
hypothe. 3 lib. inpraefa.[*]inpraefa. corrupt for in praefa. 4 lib. 59. 60 p 3.
16
SEnsus autem uisus nihil comprehendit de rebus uisibilibus nisi in corpore: in corpore uero res
17
multae congregantur, et accidunt ei multae res, et uisus comprehendit de corporibus multas
18
res, quae sunt in eis, et quae accidunt illis. Et color est unum eorum, quae accidunt corporibus,
19
et similiter lux, et sensus uisus comprehendit utrunque istorum in corporibus: et comprehendit
20
etiam alias res praeter istas duas, sicut figuram, et situm, et magnitudinem, et motum, et alia, quae
21
nos distinguemus post: et comprehendit etiam similitudinem colorum, et diuersitatem eorum,|II 20a|[ar. ms Fatih 3213] et
22
similitudinem lucis, et diuersitatem eius: et similiter etiam comprehendit consimilitudinem figu-
23
rarum, et situum, et motuum. Et comprehensio omnium istorum non est secundum unum modum,
24
neque comprehensio cuiuslibet istorum est solo sensu. Quoniam uisus quando comprehendit duo
25
indiuidua in eodem tempore, et fuerint consimilia in forma, comprehendet indiuidua, et compre-
26
hendet similia. Sed similitudo duarum formarum in duobus indiuiduis non sunt ipsae formae am-
27
bae, nec una illarum. Et cum uisus comprehendit indiuidua ex formis peruenientibus ad ipsum ex
28
duobus indiuiduis, ipse comprehendit consimilitudinem duorum indiuiduorum ex similitudine
29
duarum formarum peruenientium a forma ad uisum: et consimilitudo duarum formarum non sunt
30
ipsae formae, neque tertia forma propria consimilitudini:|II 20b|[ar. ms Fatih 3213] sed consimilitudo duarum formarum est
31
conuenientia illarum in aliquo. Non ergo comprehendetur duarum formarum similitudo, nisi ex
32
comparatione unius ad alteram, et ex comprehensione istius, in quo sunt consimiles. Et quia uisus
33
comprehendit similitudinem, et non est in eo tertia forma, ex qua comprehendit similitudinem:
34
uisus ergo non comprehendit similitudinem duarum formarum, nisi ex comparatione unius ad al-
35
teram. Et cum ita sit, comprehensio ergo sensus uisus a consimilitudine formarum, et diuersitate il-
36
larum, non est per solum sensum,|II 21a|[ar. ms Fatih 3213] sed per comparationem formarum inter se. Et etiam quando ui-
37
sus comprehendit duos colores unius generis, et fuerit unus illorum fortior altero, sicut uiridem
38
myrti et uiridem leuistici: comprehendet, quod sunt uirides, et comprehendet etiam quod alter il-
39
lorum est fortioris uiriditatis, et distinguet inter duas uiriditates, et comprehendet consimilitudi-
40
nem illorum in uiriditate, et diuersitatem illorum in fortitudine et debilitate: sed distinctio inter
41
duas uiriditates non est ipse sensus uiriditatis, quoniam sensus uiriditatis est ex uiridificatione ui-
42
sus ab utraque uiriditate: et comprehendet, quod sunt unius generis. Comprehensio ergo uisus, quod
43
altera uiriditas est fortior altera, et quod duae sunt unius generis, est distinctio colorationis, quę est
44
in uisu, non ipse sensus coloris. Et similiter, quando duo colores similes in fortitudine fuerint unius
45
generis, uisus comprehendit duos colores, et comprehendit quod unius generis sunt, et quod sunt
46
consimiles in fortitudine.|II 21b|[ar. ms Fatih 3213] Et similiter est dispositio lucis apud uisum, quoniam uisus comprehen-
47
dit lucem, et distinguit inter lucem fortem et debilem. Comprehensio ergo uisus quo ad consimi-
48
litudinem colorum, et diuersitatem eorum, et consimilitudinem lucis et diuersitatem eius, et con-
49
similitudinem lineationum formarum rerum uisibilium, et figurae, et situs earum, et diuersitates
50
earum, non est, nisi ex comparatione illarum inter se, non solo sensu. Et etiam sensus uisus com-
51
prehendit diaphanitatem corporum diaphanorum, et diaphanitatem corporum, quae sunt in fine
52
diaphanitatis: sed non comprehendit diaphanitatem talem alia ratione, nisi per comparationem:
53
quoniam lapides diaphani, quorum diaphanitas est modica, non comprehenduntur a uisu esse dia-
54
phani, nisi postquam fuerint oppositi luci, et comprehendatur lux a posteriori eorum: et com-
55
prehendentur, quod sunt diaphani. Et similiter diaphanitas cuiuslibet corporis diaphani, non
56
comprehenditur a uisu, nisi postquam comprehensum fuerit corpus aut lux, quae est a posterio-
57
ri eius,|II 22a|[ar. ms Fatih 3213] et comprehendatur insuper per distinctionem, quod illud, quod appareat a posteriori, est
58
diuersum a corpore diaphano: comprehensio autem eius, quod illud, quod est a posteriori cor-
59
poris diaphani, est diuersum ab illo corpore, non est comprehensio solo sensu, sed est compre-
60
hensio per rationem. Et cum diaphanitas non comprehendatur nisi per signationem, ergo non
61
comprehendetur, nisi distinctione et ratione. Et etiam scriptura non comprehenditur, nisi ex
62
distinctione formarum literarum, et compositione illarum, et comparatione illarum ex sibi simi-
63
libus, quae sunt notae scriptori ante. Et similiter multae res uisibiles, quando considerabitur quali-
1
tas comprehensionis lllarum, non comprehenduntur solo sensu, sed ratione et distinctione. Et cum
2
ita sit, non ergo omne, quod comprehenditur a uisu, comprehenditur solo sensu: sed multae in-
3
tentiones uisibiles comprehenduntur per rationem et distinctionem cum sensu formae uisae. Visus
4
autem non habet uirtutem distinguendi, sed uirtus distinctiua distinguit istas res: attamen distin-
5
ctio uirtutis distinctiuae in istis rebus uisibilibus non est,|II 22b|[ar. ms Fatih 3213] nisi mediante uisu. Et etiam uisus compre-
6
hendit multas res uisas per cognitionem, et cognoscit hominem esse hominem, et equum equum,
7
et Socratem esse Socratem, quando uiderit illum prius: et cognoscit animalia sibi assueta, et arbo-
8
res, et plantas, et lapides, quando prius uiderit ipsa, et consimilia. Et cognoscit omnes intentiones
9
in rebus uisibilibus sibi assuetas. Et non comprehendit uisus quidditatem alicuius rei, nisi per cognitio〈-〉
10
nem. Cognitio autem non est comprehensio solo sensu, quoniam uisus non cognoscit omne, quod uidit
11
prius. Et cum uisus comprehenderit aliquod indiuiduum, et postea separabitur ab illo longo tem-
12
pore, et post uiderit ipsum: et non fuerit memor ipsius: non cognoscet ipsum: quoniam non cogno-
13
scit illud, quod cognouit, nisi quando fuerit memor. Si ergo cognitio esset comprehensio solo sensu:
14
oporteret, quando uideret uisus aliquod indiuiduum, quod prius uidit, quod statim cognosceret ipsum
15
in secunda uisione secundum omnes dispositiones: sed non est ita. Et cum cognitio non sit nisi per re〈-〉
16
memorationem: cognitio ergo non est comprehensio solo sensu.
17
11. Visio per anticipatam notionem fit quodammodo per syllogismum. 63 p 3.
18
COmprehensio autem per cognitionem est comprehensio per aliquem modorum ratiocina-
19
tionis, quoniam cognitio est comprehensio consimilitudinis duarum formarum, scilicet for〈-〉
20
mae quam comprehendit uisus apud cognitionem, et formę illius rei uisae uel sibi similis, quam
21
comprehendebat in prima uice: et propter hoc non erit cognitio nisi per rememorationem. Quoniam
22
si prima forma non fuerit praesens memorię, non comprehendet uisus similitudinem duarum for-
23
marum, et sic non cognoscit rem uisam. Cognitio|II 23b|[ar. ms Fatih 3213] autem est formae alicuius rei indiuiduae, et formae
24
speciei. Cognitio ergo indiuidui est ex assimilatione formae indiuidui, quam comprehendit uisus a-
25
pud cognitionem indiuidui, alij formae, quam prius comprehendebat. Et cognitio speciei est ex assi〈-〉
26
milatione formae rei uisae ad alias formas similes indiuiduis suae speciei, quae prius comprehendebat.
27
Et comprehensio similitudinis est comprehensio per rationem, quoniam non est, nisi ex compara-
28
tione unius formę ad alteram. Cognitio ergo non est, nisi modus rationis Sed ista ratio distinguitur
29
ab omnibus rationibus: quoniam cognitio non erit per inductionem omnium intentionum, quae
30
sunt in forma, sed per signa. Cum ergo uisus comprehendit aliquam intentionum, quae sunt in for-
31
ma, et fuerit memor primae formae, statim cognoscet formam, et non est ita omne, quod comprehen〈-〉
32
dit per rationem: quoniam plura eorum, quę comprehenduntur per rationem, non comprehendun〈-〉
33
tur, nisi post inductionem omnium intentionum, quae sunt in eis. Quoniam scriptor quando momen〈-〉
34
to aspexerit |II 24a|[ar. ms Fatih 3213]formam a b c, statim comprehendet, quod est a b c, ex apprehensione ergo eius, quod a
35
est praecedens, et c est ultimum, comprehendet, quod est a b c. Et similiter si uiderit (D O M I N V S)
36
scriptum, statim comprehendet ipsum per cognitionem et consuetudinem: et similiter omnes dis-
37
positiones sibi assuetas, quando scriptor uiderit ipsas, statim comprehendet sine indigentia distin-
38
ctionis unius ab altera: et non est ita, si scriptor inspexerit dictionem extraneam scriptam, quam
39
ante non uidit, quoniam scriptor non comprehendet istam dictionem, nisi postquam distinxerit e-
40
ius literas, et post comprehendet dictionem. Omnis ergo forma, quam prius non uidit uisus, neque
41
similem illi, quando comprehendetur a uisu, non comprehendet uisus, quod est illa forma,|II 24b|[ar. ms Fatih 3213] nisi post-
42
quam distinxerit omnes illas intentiones illius formae, aut plures illarum. Forma autem consue-
43
ta comprehendetur a uisu statim comprehensione quarundam intentionum, quae sunt in illa for-
44
ma. Illud ergo quod comprehenditur per cognitionem, comprehendetur per signum: et non o-
45
mne quod comprehenditur per rationem, comprehenditur per signum. Et plures intentiones uisi-
46
bilium non comprehenduntur nisi per cognitionem. Et non comprehendetur quidditas alicuius
47
rei uisae, neque alicuius rei sensibilis alio sensu, nisi per cognitionem. Et uirtus cognitionis est con-
48
iuncta uituti sensus: et non completur comprehensio uisibilium, nisi per cognitionem. Cogni-
49
tio autem non est solo sensu. Intentiones ergo quae comprehenduntur a sensu uisu quaedam com-
50
prehenduntur solo sensu, quaedam per cognitionem, quaedam per rationem et distinctionem.
51
12. Visio per syllogismum, fit plerunque breui tempore. 69 p 3.
52
ET plures intentiones uisibilium, quae comprehenduntur per rationem et distinctionem,
53
comprehenduntur in tempore ualde paruo, et non apparet, quod comprehensio earum sit
54
per rationem et distinctionem, propter uelocitatem rationis, per quam comprehenduntur
55
istae intentiones. Quoniam figura, et magnitudo, et diaphanitas corporis, et similia,|II 25b|[ar. ms Fatih 3213] ex intentioni-
56
bus, quae sunt in rebus uisibilibus, comprehenduntur in maiori parte comprehensione ualde ue-
57
loci, et non comprehenditur tunc, quod comprehensio earum sit per rationem. Et cum comprehensio
58
istarum intentionum est per rationem, non est, nisi per manifestationem positionum illarum, et per
59
consuetudinem uirtutis distinctiuae ad istas intentiones. Apud peruentum ergo illius formae com-
60
prehendit omnes intentiones, quae sunt in ea, et sic distinguentur ab eo apud comprehensio〈-〉
1
nem. Et similiter in argumentatione et omnibus rationibus, quarum propositiones sunt uniuersales
2
et manifestae, non indiget uirtus distinctiua aliquanto tempore in comprehendendo illarum con-
3
clusiones, sed apud intellectum statim propositionis intelligetur conclusio. Et causa in hoc est,
4
quod uirtus distinctiua non arguit per compositionem et ordinationem propositionis,|II 26b|[ar. ms Fatih 3213] sicut com-
5
ponitur argumentatio per uocabula. Quoniam argumentum, quod concludit, erit secundum uer-
6
bum, et secundum ordinationem propositionum: argumentum autem uirtutis distinctiuae non est
7
ita, quoniam uirtus distinctiua comprehendit conclusionem sine indigentia in uerbis, et sine in-
8
digentia ordinationis propositionum, et ordinationis uerborum: quoniam ordinatio uerborum
9
argumenti non est, nisi modus qualitatis comprehensionis uirtutis distinctiuae a conclusione: Sed
10
comprehensio uirtutis distinctiuae ad conclusionem non indiget modo qualitatis, nec ordine qua-
11
litatis comprehensionis. Intentiones ergo uisibiles, quae comprehenduntur a ratione, compre-
12
henduntur ut plurimum, ualde uelociter, et non apparet in maiori parte, si comprehensio earum
13
sit in ratione. Et etiam intentiones uisibiles, quae comprehenduntur per rationem et distinctio-
14
nem, quoniam multoties comprehenduntur per rationem, et intelligit uirtus distinctiua intentio-
15
nes earum: si post uiderit ipsas, comprehendet eas per cognitionem sine indigentia distinctionis
16
omnium intentionum, quae sunt in secundis, sed per signa tantum, et distinguet illam conclusio-
17
nem per cognitionem sine indigentia argumentationis alicuius iterandae: et est exemplum in eo
18
scriptore qui primo uidet uerbum extraneum. Et similiter sunt omnes intentiones, quae compre-
19
henduntur per rationem, quando propositiones earum fuerint manifestae, et conclusiones fuerint
20
uerae. Quoniam quando anima intellexerit conclusionem esse ueram, deinde multoties uenerit in
21
animam: erit conclusio quasi propositio manifesta: et sic, quando anima uiderit propositionem, sta-
22
tim intelliget conclusionem sine indigentia argumentationis iterandae. Et plures intentiones, quas
23
non comprehendit|II 28a|[ar. ms Fatih 3213] uirtus distinctiua, quod sint uerae, nisi per rationem, putantur quod sint propo-
24
sitiones primae, et quod non comprehendantur, nisi per naturam et intellectum, non per rationem:
25
uerbi gratia, quod totum sit maius sua parte, putatur quod natura intellectus iudicet quod sit ue-
26
rum, et quod comprehensio ueritatis ipsius non est per rationem. Sed totum est maius sua parte,
27
non comprehendet prius, nisi per rationem, quoniam distinctio non habet uiam ad comprehenden〈-〉
28
dum, quod totum sit maius sua parte, nisi postquam intellexerit intentiones totius et partis, et inten-
29
tionem maioritatis et minoritatis: quoniam si non intellexerit intentionem partium, non intelli-
30
get intentionem totius. Intentio autem totius non est nisi communitas, et intentio partis, nisi ali-
31
quiditas, et maioritas est relatio ad alterum, et intentio maioris est illud, quod est aequale alij, et
32
plus. Et probatio quod omne totum est maius sua parte, est quod confertur ei cum quadam aequi-
33
ualentia, et addit super ipsam cum residuo, quod est plus scilicet: et ex conuenientia intentionis
34
maioris cum intentione totius: et argumentatione apparet, quod totum sit maius sua parte. Et
35
cum comprehensio huius propositionis, quod totum sit maius sua parte, non sit nisi per istam
36
uiam: comprehensio ergo eius non est, nisi per rationem, non per naturam intellectus: et illud,
37
quod est in natura intellectus, non est nisi comprehensio conuenientiae intentionis totius, et inten-
38
tionis maioris, et in augmentatione tantum. Et ordinatio istius syllogismi est ita: omne totum ad-
39
dit super partem: et omne addens super aliud, est maius ipso: ergo omne totum est maius sua par-
40
te. Et uelocitas comprehensionis uirtutis distinctiuae circa conclusionem, non est, nisi quia pro-
41
positio uniuersalis est manifesta ex comprehensione uirtutis distinctiuae: sed comprehensio, quod
42
totum est maius parte, est per rationem.|II 29a|[ar. ms Fatih 3213] Et quia propositio uniuersalis est ei manifesta, compre-
43
hendet conclusionem apud euentum propositionis minoris particularis, et propositio particula-
44
ris est additio intentionis totius super partem. Et quia ueritas conclusionis istius syllogismi est cer-
45
tissima in anima, et praesens in memoria: quando ueniet propositio ad ipsum, recipit ipsam intelle-
46
ctus sine indigentia argumentationis iterandae, sed per cognitionem tantum. Et omne, quod est i-
47
stius generis, uocatur ab hominibus propositio prima: et putatur, quod comprehendatur solo in-
48
tellectu, et quod non indigeatur in comprehensione ueritatis circa ipsum, nisi solo intellectu. Et
49
caussa illius est, quod comprehenditur statim. Syllogismi ergo,|II 29b|[ar. ms Fatih 3213] quorum propositiones sunt uniuer〈-〉
50
sales et manifestae, comprehenduntur in tempore insensibili: deinde quando syllogizatur toties,
51
ut ueritas conclusionis certificetur in anima, tunc efficietur conclusio quasi propositio manifesta.
52
Et secundum hunc modum erit comprehensio uirtutis distinctiuae ad plures intentiones, quae com〈-〉
53
prehenduntur ratione in tempore insensibili, sine indigentia argumentationis iterandae.
54
13. Visio per anticipatam notionem fit in tempore: et qualitas eius plerunque ignoratur.
55
64. 69 p 3.
56
ET etiam multoties non apparet qualitas comprehensionis intentionum uisibilium, quae com〈-〉
57
prehenduntur ratione et cognitione, quoniam comprehensio earum non fit ualde uelociter,
58
et quia comprehensio qualitatis comprehensionis non est, nisi per secundum argumentum
59
post primum argumentum, per quod fuit uisio. Virtus autem distinctiua non utitur isto secun-
60
do argumento, in tempore, in quo comprehendit aliquam intentionem uisibilem, neque distin-
61
guit qualiter comprehendit illam intentionem, neque potest, propter uelocitatem comprehensionis
62
eius ad intentiones comprehensas per cognitionem et per argumentum, cuius propositiones sunt mani-
1
festae et certae in anima. Et propter hoc non sentitur|II 30b|[ar. ms Fatih 3213] qualitas comprehensionis ueritatis plurium
2
propositionum uerarum, quae comprehenduntur per cognitionem: Et radix affirmationis ueritatis
3
earum est per rationem apud earum euentum. Quoniam quando istae propositiones eueniunt
4
uirtuti distinctiuae, statim iudicat, quod sint uerae per cognitionem: sed apud cognitionem non in-
5
quirit qualiter affirmata fuerit prius ueritas, neque inquirit, qualiter comprehendit, quod uerae sint
6
apud euentum earum. Et etiam pari modo argumentum, per quod comprehendit uirtus distincti-
7
ua qualitatem comprehensionis eius ad illud, quod comprehendit, non est argumentum in fine ue-
8
locitatis, sed indiget consideratione, quoniam comprehensiones diuersantur, et quaedam sunt per
9
naturam intellectus, et quaedam per cognitionem, et quaedam per considerationem et distinctio-
10
nem.|II 31a|[ar. ms Fatih 3213] Comprehensio ergo qualitatis comprehensionis, et quae coprehensio eiusmodi comprehensio-
11
nis est, non est, nisi per argumentum et distinctionem non uelocem. Et propter hoc non apparet
12
multoties qualitas comprehensionis rerum uisibillum, quae comprehenduntur ratione apud com-
13
prehensionem. Et etiam est homo natus ad distinguendum sine difficultate, et arguendum sine la-
14
bore, et non percipit, quod arguit, nisi quando arguit cum difficultate, quando uero non utitur dif-
15
ficultate, et cognitione, non percipit, quod arguit. Argumenta ergo assueta, quorum propositiones
16
sunt manifestae, et non indigent difficultate, sunt in homine naturaliter: et propter hoc percipit,
17
quando comprehendit conclusiones eorum, quod comprehendat ipsas per argumentum. Et signi-
18
ficatio est,|II 31b|[ar. ms Fatih 3213] quod homo natus est ad arguendum, quod ipse arguit, et non percipit quod arguit, quod
19
apparet in pueris in primo incremento: quoniam ipsi comprehendunt plures res, sicut homo per-
20
fectus, et distinguens, et utuntur multis operationibus per distinctionem: uerbi gratia: Puer quan-
21
do ei demonstrantur duo ex eodem genere, sicut duo poma, et fuerit unum pulchrius alio, accipiet
22
pulchrius, et dimittet alterum, sed electio rei pulchrioris non est,|II 32a|[ar. ms Fatih 3213] nisi per comparationem alterius
23
ad alterum: et comprehensio pulchri, quod sit pulchrum, et foedi, quod sit foedum: et similiter quan〈-〉
24
do elegerit pulchrius alio pulchro minoris pulchritudinis, significat quod non elegit ipsum, nisi
25
post comparationem unius ad alterum, et comprehensionem formae cuiuslibet eorum, et compre-
26
hensionem argumenti pulchritudinis pulchrioris super minus pulchrum: et electio pulchrioris
27
non est, nisi per propositionem uniuersalem dicentem: Quod pulchrius est, melius est: et quod est
28
melius, dignius est ad eligendum: ergo ipse utitur hac propositione, et non percipit, quod utatur ea.
29
Et cum ita sit: puer ergo arguit et distinguit: et non est dubium, quod puer nescit, quod est argumen〈-〉
30
tum, neque percipit quando arguit, utrum arguat, aut non: et si quis etiam intenderet ipsum instrue〈-〉
31
re, quid sit argumentum, uel arguere, non intelligeret. Et quia puer arguit, et nescit, quid sit argu-
32
mentum, anima ergo humana nata est ad arguendum sine difficultate et labore,|II 32b|[ar. ms Fatih 3213] et non percipit ho-
33
mo apud comprehensionem rei, quod sit huiusmodi, quod sit per argumentum. Sed intentiones,
34
quae comprehenduntur ratione, non sunt, nisi intentiones manifestae, quarum propositiones sunt
35
ualde manifestae: intentiones uero, quarum propositiones non sunt ualde manifestae, et quarum ar-
36
gumenta indigent difficultate, quando comprehenduntur ab homine, forte percipit, quod compre〈-〉
37
hendit ipsas per rationem, quando fuerint illae uerae distinctionis. Iam ergo declaratum est ex omni
38
quod diximus, quod quaedam intentiones, quae comprehenduntur per uisum, comprehenduntur
39
solo sensu, et quaedam per distinctionem, et quaedam per cognitionem, et argumentum, et rationem
40
et positionem:|II 33a|[ar. ms Fatih 3213] et quod qualitas comprehensionis intentionum particularium per uisum, non appa〈-〉
41
ret in maiori parte propter uelocitatem istius, quod comprehenditur per cognitionem, et propter
42
uelocitatem argumenti, per quod comprehenduntur intentiones uisibiles: et quod uirtus distincti〈-〉
43
ua est nata ad arguendum sine labore et difficultate, sed natura et consuetudine, et non indiget ar-
44
gumentatione iteranda illa uirtus in comprehensione alicuius intentionum particularium, quę mul〈-〉
45
toties fuerint uisae.
46
14. E uisibili saepius uiso remanet in animo generalis notio, qua quodlibet uisibile simile per-
47
cipitur et cognoscitur. 61 p 3.
48
ET comprehenduntur etiam intentiones,|II 33b|[ar. ms Fatih 3213] quae multoties fuerint uisae, ratione et distinctione,
49
quae sunt in anima, ita quod homo non percipit quietem illarum, neque quies illarum habet
50
principium sensibile, quoniam habet experientia, quod comprehendit uisibilia: et experien-
51
tia est in eo quaedam distinctio, et praecipue distinctio, per quam comprehenduntur intentiones
52
sensibiles: Ipse ergo comprehendit intentiones sensibiles ratione et distinctione, et acquirit inten-
53
tiones sensibilium. Et multoties redduntur ipsae intentiones sensibiles illi successiue, quousque quie-
54
scant in eius anima: ita etiam ut non percipiat quietem earum: et sic quando uenerit ipsa intentio
55
particularis, quae quieuerit in anima eius, comprehendet eam apud eius euentum per cognitionem, neque
56
tamen percipit qualitatem comprehensionis, neque qualitatem cognitionis, neque qualiter quieuerit in ani〈-〉
57
ma eius, cognitio ipsius intentionis. Omnes ergo intentiones particulares, quę comprehenduntur ratione,
58
et distinctione, et multoties redduntur, iam comprehensae sunt ab homine in praeterito tempore,|II 34a|[ar. ms Fatih 3213] et quie〈-〉
59
uerunt in anima, et facta est forma uniuersalis quiescens ex qualibet intentione particularium. Compre〈-〉
60
henduntur ergo intentiones istae sine argumentatione iteranda, quam primo fecit, et sine ratione, per
61
quam comprehensa est ueritas illius intentionis, et sine comprehensione qualitatis comprehensionis ipsius
62
apud comprehensionem, et sine comprehensione qualitatis cognitionis apud comprehensionem, et ni-
63
hil remanet argumentatione iteranda indigens, nisi considerare intentiones particulares, quae sunt
1
in ipsis indiuiduis particularibus, sicut figura in re indiuidua, scilicet in re uisa signata, aut situs rei
2
uisae indiuiduae, aut magnitudo rei uisae indiuiduae, aut comparatio coloris alicuius rei uisae indiui-
3
duae cum colore alterius rei uisae et illi similis. Et secundum istos modos erit comprehensio omnium
4
intentionum particularium, quae sunt in rebus uisibilibus.
5
DE OMNIBVS INTENTIONIBVS COMPREHENSIS A VISV:
6
et qualiter comprehendat uisus quamlibet illarum. Cap. II.
7
15. Species uisibiles principes sunt uiginti duae: ad quas reliquae omnes referuntur. In hypo.
8
3 lib. in praefa. 4 libr.
9
ET cum declarata sint omnia ista, incipiemus modo ad declarandum qualitates comprehensio〈-〉
10
nis cuiuslibet intentionum particularium, quae comprehenduntur per uisum, et qualitates
11
argumentorum, per quae acquirit uirtus|II 34b|[ar. ms Fatih 3213] distinctiua intentiones comprehensas sensu uisus.
12
Intentiones particulares, quae comprehenduntur sensu uisu, sunt multae, sed generaliter diuiduntur
13
in 22: et sunt lux, color, remotio, situs, corporeitas, figura, magnitudo, continuum, discretio et sepa-
14
ratio, numerus, motus, quies, asperitas, leuitas, diaphanitas, spissitudo, umbra, obscuritas, pulchri-
15
tudo, turpitudo, consimilitudo, et diuersitas in omnibus intentionibus particularibus, et in omni-
16
bus formis compositis ex omnibus intentionibus particularibus. Ista ergo sunt omnia quae com-
17
prehenduntur per sensum uisus: et si aliqua intentio uisibilis est pręter istas, collocabitur sub aliqua
18
istarum, sicut ordinatio, quae collocabitur sub situ, et scriptura, et pictura, quae collocabuntur sub fi-
19
gura et ordine: et sicut rectitudo, et curuitas, et concauitas, et conuexitas, quae collocantur sub figu〈-〉
20
ra: et multitudo et paucitas, quae collocantur sub numero: et sicut aequalitas et augmentum, quae
21
collocantur sub similitudine|II 35a|[ar. ms Fatih 3213] et diuersitate: et alacritas, et risus, et tristitia, quę comprehenduntur ex
22
figura formae faciei: collocantur ergo sub figura: et sicut fletus, qui continetur sub figura faciei cum
23
motu lachrymarum, collocatur ergo sub figura et motu: et sicut humilitas[*]humilitas corrupt for humiditas et siccitas, quae collocan-
24
tur sub motu et quiete, quoniam humilitas[*]humilitas corrupt for humiditas comprehenditur sensu uisu, sed non sensu uisu compre-
25
henditur, nisi ex liquiditate corporis humidi, et ex motu unius partis illius ante aliam, et siccitas com〈-〉
26
prehenditur sensu uisus, sed non comprehenditur, nisi ex retentione partium corporis sicci, et ex pri〈-〉
27
uatione motus liquiditatis: et similiter quaelibet intentio particularis comprehensa a uisu, colloca-
28
tur sub partibus, quas diximus prius. Et omnes intentiones uisibiles sunt, sicut superius diximus.
29
16. Visio perficitur, cum forma uisibilis crystallino humore recepta, in neruum opticum per-
30
uenerit. 20 p 3. Idem 25 n 1.
31
ET eum ita sit, distinctio et argumentatio uirtutis distinctiuae, et cognitio formarum et signo-
32
rum eorum non erunt, nisi ex cognitione uel distinctione uirtutis distinctiuae ex formis per-
33
uenientibus intra concauum nerui communis, apud|II 36a|[ar. ms Fatih 3213] comprehensionem ultimi sentientis il-
34
las, et ex cognitione signorum formarum istarum. Et ita corpus sentiens extensum a superficie mem〈-〉
35
bri sentientis usque ad concauum nerui communis, scilicet spiritus uisibilis est sentiens per totum,
36
quoniam uirtus sensitiua est per totum istius corporis. Cum ergo forma extenditur a superficie mem〈-〉
37
hri sentientis usque ad concauum nerui communis, quaelibet pars corporis sentientis sentiet formam:
38
et cum peruenerit forma in concauum nerui communis, comprehendetur ab ultimo sentiente, et
39
tunc erit distinctio et argumentatio. Virtus autem sensitiua sentit formam rei uisae ex toto corpore
40
sentiente extensam a superficie membri sentientis usque ad concauum nerui communis: et uirtus
41
distinctiua distinguit intentiones, quae sunt in forma apud comprehensionem ultimi sentientis cir-
42
ca formam. Secundum ergo hunc modum erit comprehensio formarum rerum uisibilium a uir-
43
tute sensitiua, et ab ultimo sentiente, et a uirtute distinctiua. Et declarabitur ex ista dispositione, quod
44
uirtus sensitiua sentit locum membri sentientis, in quem|II 36b|[ar. ms Fatih 3213] peruenit forma, quoniam non sentit formam,
45
nisi ex loco, in quem peruenit forma. Et declaratum est etiam [ 25 n 1] quod a quolibet puncto super-
46
ficiei glacialis extenditur forma secundum unam uerticationem continuam, cum eo, quod est in
47
eadem de obliquatione et incuruatione, quousque perueniat ad unum punctum loci, in quem per-
48
uenit forma in concauo nerui communis. Et cum ita sit, forma ergo perueniens in partem superfi-
49
ciei glacialis, extenditur ab illa parte ad aliam partem concaui nerui communis. Et forma cuiusli-
50
bet uisarum rerum diuersarum, quae comprehenduntur simul in eodem tempore: extenditur ad lo-
51
cum certum in concauo nerui communis: et perueniunt formae omnium illarum rerum uisarum
52
ad concauum nerui communis: et erit ordinatio formarum illarum inter se in concauo nerui commu〈-〉
53
nis, sicut ordinatio ipsarum rerum inter se uisarum.|II 37a|[ar. ms Fatih 3213] Cum ergo uisus fuerit oppositus alicui rei uisae,
54
formae lucis et coloris istius rei uisae perueniunt ad superficiem uisus, et perueniunt in superficiem
55
glacialis, et extenduntur secundum uerticationes determinatas, quas diximus secundum suam ordi-
56
nationem, et figuram, et formam, quousque perueniant ad concauum nerui communis, et comprehendentur
57
a uirtute sensitiua apud peruentum earum in corpore glacialis, et apud peruentum earum in toto corpore
58
sentiente, et uirtus distinctiua distinguit omnes intentiones, quae sunt in eis: et forma lucis et forma
59
coloris non perueniunt ad concauum nerui, nisi quia corpus sentiens extensum in concauo nerui, coloratur a
60
forma lucis et coloris, et illuminatur a forma lucis, et peruenit forma ad concauum nerui communis: et
1
erit pars corporis sentientis, quod est in concauo nerui communis,|II 37b|[ar. ms Fatih 3213] ad quam peruenit forma rei uisae,
2
colorata colore illius rei uisae, et illuminata luce, quae est in illa re uisa: et si res uisa habuerit unum co-
3
lorem, erit illa pars corporis sententis unius coloris, et si partes rei uisae fuerint diuersi coloris, erunt
4
partes illius corporis partis sentientis, quod est in concauo nerui communis, diuersi coloris: et ulti-
5
mum sentiens sentit colorem rei uisae ex coloratione, quam inuenit in illa parte, et comprehendit lu-
6
cem rei uisae ex illuminatione, quam inuenit in illa parte. Et uirtus distinctiua comprehendit: plures
7
intentiones particulares, quae sunt in re uisa, ex distinctione intentionum, quae sunt in illa forma ab
8
ea, scilicet ex ordinatione partium formae, et ex figuratione illius, quod continet formam, et ex figu〈-〉
9
ratione partium eius, et diuersitate colorum, et situum et ordinationum, quae sunt in partibus illius
10
formae, et ex consimilitudine et diuersitate earum. Et etiam lux ueniens a re uisa, colorata ad uisum,
11
non uenit|II 38a|[ar. ms Fatih 3213] per se sine colore, et forma coloris ueniens a re uisa, colorata ad uisum, non uenit sine lu-
12
ce, et non uenit forma lucis et coloris, quae sunt in re uisa, nisi admixtae, neque comprehendit eas ulti-
13
mum sentiens, nisi admixta si tamen etiam sentiens comprehendit rem uisam illuminatam, et compre〈-〉
14
hendit, quod lux apparens in re uisa, est diuersa a colore: et ista comprehensio est distinctio. Distin-
15
ctio autem non est, nisi uirtutis distinctiuae, non sensitiuae: tamen cum comprehensione istius inten〈-〉
16
tionis a uirtute distinctiua, ista intentio quiescit in anima, et non indiget argumentatione iteranda
17
apud euentum cuiuslibet formę. Sed quod lux, quae est in ea, est diuersa a colore, quae est in ea: et com〈-〉
18
prehensio uirtutis distinctiuae, quod lux accidentalis, quae est in re uisa colorata, est diuersa a colo-
19
re, qui est in ea: est, quia super unam rem uisam diuersatur lux, et aliquando|II 38b|[ar. ms Fatih 3213] augmentatur, et aliquan〈-〉
20
do diminuitur. Et cum hoc est, remanet color eius idem, quamuis diuersetur scintillatio coloris se-
21
cundum diuersitatem lucis, tamen genus coloris non diuersatur. Et etiam lux accidentalis forte per-
22
uenit ad rem uisam ex foramine, et cum fuerit obstructum illud foramen, obscurabitur illa res uisa.
23
Ex comprehensione ergo uirtutis distinctiuae circa diuersitatem lucis super res uisas, et ex compre〈-〉
24
hensione eius circa illuminationem rei uisae, aliquando etiam priuationem lucis ab ea, comprehen-
25
dit uisus, quod colores, qui sunt in rebus uisis, sunt diuersi a luce, quae accidit in eis. Forma ergo,
26
quam comprehendit sentiens ex re uisa colorata, est forma admixta ex forma lucis et forma colori,
27
quae sunt in re uisa: Et uirtus distinctiua comprehendit, quod color, qui est in eo, est diuersus|II 39a|[ar. ms Fatih 3213] a luce,
28
quę est in ea. Et ista comprehensio, est comprehensio secundum cognitionem apud euentum formae, quae
29
est in sentiente: quoniam iam quiescit in anima, quod lux cuiuslibet formae admixtae ex luce et colo〈-〉
30
re, est diuersa a colore, qui est in ea.
31
17. E speciebus uisibilibus primum percipitur essentia lucis et coloris. 67 p 3.
32
ET primum, quod comprehendit uirtus distinctiua ex intentionibus, quae appropriantur for-
33
mę, est quidditas coloris: quidditas autem coloris non comprehendetur a uirtute distinctiua,
34
nisi per cognitionem, quando color rei uisę fuerit ex coloribus assuetis: et comprehensio quid-
35
ditatis coloris a uirtute distinctiua secundum cognitionem non est, nisi ex comparatione formae co〈-〉
36
loris ad formas, quas comprehendebat ante, ex formis scilicet similibus illi colori. Quoniam quan-
37
do uisus comprehendit colorem rubeum, et comprehendit, quod sit rubeus, non comprehendit,
38
quod sit rubeus, nisi quia cognoscit ipsum: et ista cognitio non est, nisi ex assimilatione formae eius
39
ad res, quas comprehendebat prius. Si autem uisus nunquam comprehendisset rubeum colorem, nisi
40
modo, nesciret apud comprehensionem rubei, quod esset rubeus. Cum ergo color|II 39b|[ar. ms Fatih 3213] fuerit ex coloribus
41
assuetis, cognoscetur a uisu secundum cognitionem, et si fuerit ex coloribus extraneis, ita quod uisus
42
nunquam comprehendit talem ante, non comprehendetur a uisu, ut cognoscat ipsum, sed assimilabit
43
ipsum coloribus propinquis, scilicet quos cognoscebat. Radix ergo comprehensionis coloris est a
44
sensu solo, deinde quando super unum multoties redierit, per cognitionem comprehendetur, scilicet
45
cuiusmodi fuerit coloris. Et quidditas lucis etiam non comprehendetur a uisu, nisi per cognitionem:
46
quoniam uisus cognoscit lumen ignis et lumen solis, et distinguit inter ipsum lumen lunae et ignis: et
47
sic cognoscit lucem lunae et lucem ignis. Comprehensio ergo quidditatis istarum lucium a uisu, non
48
est, nisi per cognitionem. Deinde omne|II 40a|[ar. ms Fatih 3213] quod comprehenditur per sensum uisum, post lucem et colo-
49
rem, non comprehenditur solo sensu, sed comprehenditur per distinctionem et argumentationem
50
cum sensu, quoniam omne, quod comprehenditur per distinctionem et argumentationem, non comprehen-
51
ditur nisi ex distinctione intentionum, quae sunt in forma sensibili. Et intentiones, quae comprehendun〈-〉
52
tur per distinctionem, et argumentationem, et cognitionem, non comprehenduntur, nisi cum sensu formae.
53
18. Lux et color ex sese, solo uisu percipiuntur. 59 p 3.
54
LVx autem, quae est in corpore illuminato, per se comprehenditur a uisu secundum suum esse,
55
et per se et ex ipso sensu: et lux et color, quae sunt in corpore colorato, illuminato lumine acci-
56
dentali, comprehenduntur a uisu simul et admixta, et solo sensu. Lux ergo essentialis compre-
57
henditur a sentiente ex illuminatione corporis sentientis, et color comprehenditur a sentiente ex
58
alteratione formae corporis sentientis, et ex eius coloratione, et cum huiusmodi comprehensione
59
lucis a corpore sentiente per lumen accidentale|II 40b|[ar. ms Fatih 3213] admixtum cum illo colore. Sentiens ergo compre-
60
hendit ex corpore apud peruentum formae coloris ad se lucem coloratam, et comprehendit ex eo
61
apud peruentum formae lucis essentialis lucem solam. lsta ergo duo tantum comprehenduntur
62
a uisu solo sensu.
1
19. Color ex sese, prius percipitur, quam ipsius essentia. Itaque uisibile quodlibet ex
2
sese prius percipitur, quam ipsius essentia. 68 p 3.
3
ET iterum dicemus, quod comprehensio coloris in eo, quod est color, est ante comprehensio-
4
nem quidditatis coloris, scilicet, quod uisus comprehendit colorem, et sentit, quod est color,
5
antequam sentiat cuiusmodi sit coloris: quoniam apud peruentum formae in uisu, coloratur ui-
6
sus, et cum uisus coloratur, sentit, quod sit coloratus, et sic sentit colorem: deinde ex distinctione co〈-〉
7
loris, et comparatione ipsius ad colores notos uisui, comprehendit quidditatem coloris. Comprehen〈-〉
8
sio ergo coloris in eo, quod est color, est ante comprehensionem quidditatis coloris, et erit comprehen-
9
sio quidditatis coloris per cognitionem. Et significatio, quod uisus comprehendit colorem in eo, quod
10
est color, antequam comprehendat cuiusmodi sit ratio coloris: est: quia uisibilia, quorum colores
11
sunt fortes,|II 41a|[ar. ms Fatih 3213] sicut uiriditas profunda, et fuscitas, et similes, quando fuerint in obscuro ualde loco, non
12
comprehenduntur a uisu in illo loco, nisi quasi colores tantum: tamen sentit quod sint colores, et
13
non distinguit cuiusmodi sint colores in principio comprehensionis. Et quando locus non fuerit
14
ualde obscurus, et uisus multum intueatur, comprehendit uisus, cuiusmodi sint coloris: aut si lux au-
15
gmentetur et intendatur in illo loco. Declarabitur ergo ex ista experimentatione, quod uisus com-
16
prehendit colorem in eo, quod est color, antequam comprehendat cuiusmodi sit coloris: et illud,
17
quod comprehendit uisus ex colore in principio sui peruentus ad uisum, est coloratio, et coloratio
18
est quasi obscuritas aut umbra, quando color fuerit subtilis. Et si res uisa fuerit diuersorum colorum,
19
comprehendet uisus in principio ex forma illius rei uisae obscuritatem partium diuersae qualitatis,
20
secundum fortitudinem et debilitatem, aut quasi umbras diuersas in fortitudine et debilitate. Primum
21
ergo,|II 41b|[ar. ms Fatih 3213] quod comprehendit uisus ex forma coloris, est mutatio membri sentientis, et coloratio eius,
22
quae est obscuritas aut similitudo obscuritatis: deinde sentiens distinguet illam colorationem: et si
23
res uisa fuerit illuminata, distinguetur ille color a uisu, et comprehendetur eius quidditas, quando
24
fuerit ex coloribus, quos multoties comprehendebat prius: et si fuerit ex coloribus, quos fere sem-
25
per ante comprehendebat, comprehendetur in minore tempore, et in instanti secundo, inter quod
26
et primum, in quo comprehendit colorem, quatenus est color, non est sensibile tempus: si autem fue-
27
rit ex coloribus non manifestis, quos uisus non comprehendit ante, nisi raro, aut fuerit in loco ob-
28
scuro et debilis lucis, non comprehendetur a uisu quidditas eius, nisi in tempore sensibili: et si res ui-
29
sa fuerit obscura, et fuerit in ea, nisi modica lux, sicut illud, quod comprehenditur nocte, et in lucis
30
ualde obscuris, non distinguetur a sentiente, nisi obscuritas tantum. Declaratum est ergo ex com〈-〉
31
prehensione|II 42a|[ar. ms Fatih 3213] colorum in locis obscuris, quod comprehensio coloris in eo, quod est color, est ante com〈-〉
32
prehensionem quidditatis eius. Et etiam significatio quod uisus comprehendit colorem in eo, quod
33
est color, antequam comprehendat cuiusmodi sit coloris: est, quia uisus cum comprehendit colorem
34
extraneum, quem nunquam uidit ante, comprehendit quod est color, et tamen nescit, cuiusmodi sit
35
coloris: et cum fuerit multum circa ipsum, assimilabit ipsum propinquiori colori simili illi. Ex istis
36
ergo experimentationibus declaratur declaratione manifesta, quod comprehensio coloris in eo, quod
37
est color, erit ante comprehensionem quidditatis coloris: et declaratum est etiam ex istis experimen-
38
tationibus, quod comprehensio quidditatis coloris non erit nisi per distinctionem. Illud ergo quod
39
comprehendit uisus solo sensu, non est, nisi color in eo, quod est color, et lux in eo, quod est lux: et
40
praeter ista nihil comprehendit solo sensu, sed per distinctionem, et argumentationem|II 42b|[ar. ms Fatih 3213] et cognitionem.
41
20. Essentia coloris percipitur in tempore. Itaque essentia cuiuslibet uisibilis percipi-
42
tur in tempore. 70 p 3.
43
ET etiam dicamus, quod comprehensio quidditatis coloris non est, nisi in tempore. Quoniam enim
44
comprehensio quidditatis coloris non est, nisi per distinctionem et assimilationem, sed distinctio
45
non est, nisi in tempore: ergo comprehensio quidditatis coloris non est, nisi in tempore. Signi〈-〉
46
ficationem autem manifestam, quod comprehensio quidditatis coloris non est, nisi in tempore, praebet
47
illud, quod apparet in trocho apud motum eius: quoniam quando in trocho fuerint tincturae diuersę,
48
et illae tincturae fuerint lineae extensae ex medio superficiei eius manifestae, et ex parte colli eius usque|II 43a|[ar. ms Fatih 3213]
49
ad finem suae circumferentię, et trochus fuerit circumgyratus motu forti, et aspexerit ipsum quis, com〈-〉
50
prehendet omnes colores eius quasi unum, diuersum ab omnibus coloribus eius, qui sunt in eo, quasi
51
esset color compositus ex omnibus coloribus illarum linearum, et non comprehendet lineationem, nec
52
diuersitatem colorum: et simul comprehendet ipsum quasi quietum, quando motus eius fuerit ual-
53
de fortis, quoniam quodlibet punctum non figitur in eodem loco, tempore sensibili, sed in quantum
54
minimo tempore gyrat circumferentiam totam, super quam reuoluitur. Peruenit ergo forma puncti
55
in uisum super circumferentiam circuli in uisu, et uisus non comprehendit colorem illius puncti in
56
minimo tempore, nisi ex tota circumferentia circuli peruenientis in uisum: comprehendit ergo colo-
57
rem illius puncti in minimo tempore circumgyratum. Et similiter omnia puncta, quae sunt in superfi-
58
cie trochi, significant quod uisus comprehendit colorem cuiuslibet illorum super totam circumfe-
59
rentiam circuli, super quam mouetur illud punctum in minimo|II 43b|[ar. ms Fatih 3213] tempore. Et omnia puncta, quorum
60
remotio a centro est aequalis, mouentur apud circumgyrationem trochi super eandem circuli unius
61
circumferentiam. Accidit ergo ex hoc, ut appareat color cuiuslibet puncti illorum punctorum, quorum
62
remotio a centro est aequalis, super circumferentiam eiusdem circuli in minimo tempore, quod erit
1
tempus reuolutionis. Quare apparebunt colores omnium punctorum in tota circumferentia illius circuli
2
admixti: et propter hoc comprehenditur color superficiei trochi, quasi color unus admixtus ex omni-
3
bus coloribus, qui sunt in sua superficie. Si ergo uisus comprehendisset quidditatem coloris in uno in-
4
stanti, et non indiguisset ad comprehendendum quidditatem eius, tempore: comprehendisset in uno instanti, et
5
in quolibet instanti temporis, in quo mouetur trochus, quidditates omnium colorum, qui sunt in trocho,
6
distinctae essent apud motum. Quoniam quando indiguerit tempore ad comprehendendum quiddi-
7
tates eornm[*]eornm corrupt for eorum: comprehendet illos in parte temporis reuolutionis, et in quolibet instanti temporis
8
reuolutionis apud motum eorum, sicut comprehendet quidditatem eorum, apud eorum quietem:
9
Quoniam quidditates omnium colorum uisibilium assuetorum|II 44a|[ar. ms Fatih 3213] in quiete et in motu, sunt uniusmo-
10
di, non mutatae: In quolibet ergo instanti, in quo mouetur res uisa, non mutatur color eius. Et quia
11
uisus non comprehendit quidditatem colorum, qui sunt in superficie trochi, quando trochus mo-
12
uebitur motu ueloci, et comprehendit ipsam, quando trochus quieuerit uel fuerit in motu tardo:
13
uisus ergo non comprehendit quidditatem coloris, nisi sit color fixus in eodem loco, tempore sen〈-〉
14
sibili, uel fuerit in motu, tempore sensibili in spatio, cuius quantitas non operatur in situ coloris
15
istius a uisu operatione extranea. Declarabitur ergo ex ista dispositione, quod comprehensio quid-
16
ditatis coloris non erit, nisi in tempore: et declarabitur ex ista dispositione, quod comprehensio
17
quidditatis omnium uisibilium non est, nisi in tempore. Quoniam quando uisus non comprehendit
18
quidditatem coloris, qui comprehenditur solo sensu, nisi in tempore: maxime igitur indiget tem-
19
pore in comprehensione intentionum uisibilium, quae comprehenduntur per distinctionem et argumen〈-〉
20
tationem.|II 44b|[ar. ms Fatih 3213] Comprehensio ergo quidditatis uisibilium, et comprehensio, per cognitionem, et comprehensio per
21
distinctionem et argumentationem, non erit, nisi in tempore: sed multoties erit in minimo tempore.
22
21. Lux et color ex sese, percipiuntur in tempore.
23
ET dicemus, quod color in eo, quod est color, et lux in eo, quod est lux, non comprehendetur
24
a uisu, nisi in tempore, scilicet, quod instans, apud quod erit comprehensio coloris in eo, quod
25
est color, et comprehensio lucis in eo, quod est lux, est diuersum ab instanti, quod est primum
26
instans, in quo contingit superficiem uisus aer deferens formam. Quoniam color in eo, quod est color, et
27
lux in eo, quod est lux, non comprehenduntur a sentiente, nisi post peruentum formae in corpore
28
sensibili, et non comprehenduntur ab ultimo sentiente, nisi post peruentum formae ad concauum
29
nerui communis, et peruentus formę ad concauum nerui communis, est sicut peruentus lucis a fo〈-〉
30
raminibus, per quae intrat lux ad corpora opposita illis foraminibus: peruentus igitur lucis a fora〈-〉
31
mine|II 45a|[ar. ms Fatih 3213] ad corpus oppositum foramini, non erit, nisi in tempore, quamuis lateat sensum. Quoniam
32
enim pe ruentus[*]pe ruentus corrupt for peruentus lucis a foramine ad corpus oppositum foramini non potest euadere ab altero duo-
33
rum mo dorum[*]mo dorum corrupt for modorum, scilicet, quod aut lux ueniet in partem aeris uicinantis foramini, antequam perue-
34
niat in partem aliam sequentem, deinde perueniet ad aliam partem, deinde ad aliam, quousque per-
35
ueniat ad corpus oppositum foramini: aut quod lux perueniet in totum aerem medium, qui est in-
36
ter foramen et corpus oppositum foramini, et in ipsum corpus oppositum foramini simul. Si ergo
37
aer reciperet lucem successiue, non perueniret lux ad corpus oppositum foramini, nisi per motum:
38
sed non est motus, nisi in tempore: si autem totus aer recipit lucem simul, peruentus lucis etiam in
39
aerem, postquam non erat in eo, non erit, nisi in tempore, quamuis lateat sensum. Quoniam quan-
40
do foramen, per quod intrat lux, fuerit obturatum, et deinde fuerit ablatum obturans: instans, in
41
quo fuerit ablatum obturans|II 45b|[ar. ms Fatih 3213] a prima parte foraminis, et in quo fuerit discoopertus aer, qui est in
42
foramine ad partem lucis, est diuersum ab instanti, in quo peruenit lux in aerem contingentem il-
43
lam partem, quae est intra foramen, et in aerem continuatum cum illo aere secundum omnes dispo〈-〉
44
sitiones: quoniam lux non peruenit in aliquam partem aeris, qui est intra foramen, quod est coo-
45
pertum contra lucem, nisi postquam fuerit discooperta aliqua pars foraminis contra lucem, et nul-
46
la pars foraminis discooperitur in minori, uno instanti: sed instans non diuiditur: nihil ergo ex lu-
47
ce peruenit in interius foraminis in illo instanti, in quo fuerit discooperta pars foraminis: quoniam
48
illud, quod est discoopertum ex foramine in uno instanti, non discooperitur successiue, neque il-
49
lud, quod discooperitur ex foramine in uno instanti, est pars alicuius quantitatis, quoniam non
50
discooperitur in uno instanti, nisi punctum carens quantitate, aut linea carens latitudine, quoniam
51
non auferetur cooperiens ab habente longitudinem et latitudinem, nisi successiue. Igitur per mo-
52
tum:|II 46a|[ar. ms Fatih 3213] sed motus non erit, nisi in tempore: et illud quod discooperitur a foramine in uno instanti, ca〈-〉
53
ret latitudine: est ergo punctum aut linea: sed punctum carens quantitate, et linea carens latitudi-
54
nne, non est pars aeris: Punctum ergo carens quantitate, et linea carens latitudine, quod est punctum,
55
quod discooperitur ex foramine in instanti, non est, nisi finis alicuius partium aeris, qui est intra fo〈-〉
56
ramen, non pars aeris. Et punctum carens quantitate, non recipit lucem, neque linea carens latitudi〈-〉
57
ne, quoniam non recipit lucem, nisi corpus. Et cum ita sit, nihil peruenit ex luce in aerem, qui est
58
intra foramen, in instanti, in quo discooperitur primum, quod discooperitur ex foramine. Instans
59
ergo, quod est punctum uel primum instans, in quo peruenit lux in aerem,|II 46b|[ar. ms Fatih 3213] qui est intra foramen, aut
60
in partem eius, est diuersum ab instanti, in quo discooperitur primum, quod discooperitur ex fo-
61
ramine: sed inter quaelibet duo instantia est tempus. Lux ergo non peruenit ex aere, qui est extra
62
foramen, ad aerem, qui est intra foramen, nisi in tempore: sed id tempus ualde latet sensum, propter
63
uelocitatem receptionis formarum lucis ab aere. Et similiter accidit in uisu, quando fuerit oppositus
1
rei uisae, postquam non erat ita, et aer deferens formam rei uisae, contigerit superficiem uisus, post-
2
quam non contingebat ipsam prius: non peruenit forma ex aere deferente formam ad interius con-
3
caui nerui communis, nisi in tempore: sed sensus caret uia comprehensionis istius temporis propter
4
paruitatem eius, et errorem eius, et debilitatem eius ad comprehendendum id, quod est in fine paruitatis.
5
Istud ergo tempus respectu sensus est sicut instans. Et etiam membrum sentiens non sentit formas uenien〈-〉
6
tes ad ipsum, nisi postquam patitur ab illis: non sentit ergo colorem in eo,|II 47a|[ar. ms Fatih 3213] quod est color, neque lucem in
7
eo, quod est lux, nisi postquam patitur a forma lucis et coloris: sed passio membri sentientis a forma co〈-〉
8
loris et forma lucis, est aliqua alteratio: sed nulla alteratio est, nisi in tempore: uisus ergo non compre-
9
hendit colorem in eo, quod est color, neque lucem in eo, quod est lux, nisi in tempore. Et in tempore, in quo
10
extenditur forma a superficie membri sentientis ad concauum nerui communis, erit comprehensio coloris
11
in eo, quod est color, et lucis in eo, quod est lux, a uirtute sentiente, quae est in toto corpore sentien〈-〉
12
te, et apud peruentum formę in concauum nerui communis, erit comprehensio coloris, in eo quod est
13
color, et lucis in eo, quod est lux, ab ultimo sentiente. Comprehensio ergo coloris in eo, quod est
14
color, et lucis in eo, quod est lux, est in tempore sequente tempus, in quo peruenit forma a superfi-
15
cie membri sentientis ad concauum nerui communis. Et etiam instans, quod est primum, in quo per-
16
uenit forma in superficiem uisus, diuersum est ab instanti, quod|II 47b|[ar. ms Fatih 3213] est primum instans, in quo aer de-
17
ferens formam, contingit primum punctum superficiei uisus, quando uisus fuerit oppositus rei ui-
18
sae, postquam non fuerat ita, et postquam oculus aperuerit palpebras, postquam fuerunt clausae. Quo-
19
niam quando ita fuerit, primum, quod contingit superficiem uisus ex aere deferente formam illi-
20
us rei uisae, est unum punctum, aut linea carens latitudine, deinde pars post aliam, quousque aer de-
21
ferens formam, contingat partem superficiei uisus, in quam peruenit forma: et apud contactum il-
22
lius puncti carentis quantitate, aut lineae carentis latitudine superficiei uisus, ad punctum carens
23
quantitate, aut ad lineam carentem quantitate superficiei aeris deferentis formam, nihil peruenit
24
ex forma lucis et coloris in superficiem uisus: quoniam minimum ex superficie, in quod peruenit
25
lux, aut forma coloris, non erit, nisi superficies. In instanti ergo, in quo contingit punctum superfi-
26
ciei uisus primum punctum aeris deferentis formam, nihil peruenit in superficiem uisus. Instans er〈-〉
27
go, quod est primum instans, in quo peruenit forma in superficiem uisus, est diuersum ab instanti,
28
quod est primum instans, in quo contingit aer deferens formam, superficiem uisus, quando fuerit
29
uisus oppositus rei uisae, et aperuerit palpebras eius, postquam fuerunt clausae. Et cum ita sit, non
30
peruenit forma lucis aut coloris in aliquam partem membri sentientis, neque in superficiem uisus,
31
nisi in tempore. Non comprehendit ergo sentiens colorem in eo, quod est color, neque lucem in eo,
32
quod est lux, nisi in tempore, scilicet quod instans, in quo cadit sensus coloris in eo, quod est color,
33
et lucis in eo, quod est lux, est diuersum ab instanti, quod est instans primum, in quo contingit aer
34
deferens formam, superficiem uisus. Iam ergo declaratum est ex omnibus, quae diximus, quo-
35
modo comprehendat uisus lucem in eo, quod est lux, et quomodo comprehendat colorem in eo,
36
quod est color, et quomodo comprehendat quidditatem lucis et coloris,|II 48b|[ar. ms Fatih 3213] et quomodo compre-
37
hendat qualitatem lucis.
38
22. Perceptio distantiae uisibilis differt a perceptionibus loci uisibilis, et uisibilis in suo lo-
39
co. 14 p 4.
40
SEd remotio rei uisae a uisu non comprehenditur a uisu solo sensu, neque comprehensio remotio-
41
nis rei uisae, est comprehensio loci rei uisae, neque comprehensio rei uisae in loco suo est ex com-
42
prehensione remotionis eius tantum. Quoniam locus rei uisae fit ex tribus intentionibus, sci-
43
licet, ex remotione, et ex parte uniuersi, et ex quantitate remotionis. Quantitas ergo remotionis
44
est diuersa ab intentione remotionis in eo, quod est remotio, quoniam intentio remotionis inter
45
duo corpora est priuatio contactus, et priuatio contactus est, esse aliquod spatium inter illa duo cor-
46
pora, et quantitas remotionis est quantitas illius spatij. Intentio ergo remotionis in eo, quod est re〈-〉
47
motio, est ex situ: Non est ergo quantitas remotionis. Comprehensio ergo intentionis remotionis,
48
quae est priuatio contactus, est diuersa a comprehensione quantitatis spatij, quae est mensura remo〈-〉
49
tionis. Et comprehensio quantitatis remotionis est ex comprehensione|II 49a|[ar. ms Fatih 3213] magnitudinis: et compre-
50
hensio remotionis rei uisae, et comprehensio partis eius sunt ex comprehensione situs loci. Et qua-
51
litas comprehensionis utriusque istorum, est diuersa a qualitate comprehensionis remotionis alteri-
52
us illorum, quoniam priuatio contactus est diuersa a parte. Comprehensio ergo loci rei uisae, non
53
est comprehensio remotionis rei uisae. Et comprehensio rei uisae in suo loco, consistit in comprehen〈-〉
54
sione quinque rerum, scilicet in comprehensione lucis, quae est in ea, et comprehensione coloris e-
55
ius, et comprehensione remotionis eius, et comprehensione partis eius, et comprehensione quan-
56
titatis remotionis eius: et nullum istorum comprehenditur per se solum, neque comprehenditur u-
57
num post aliud, sed omnia comprehenduntur simul, quando comprehenduntur per cognitionem,
58
non per argumentationem iterandam.
59
23. Visio non fit radijs ab oculo emissis. 5 p 3. Vide 23 n 1.
60
ET ex comprehensione rei uisae in suo loco, opinati sunt ponentes radios: quod uisio esset per
61
radios exeuntes a uisu, et peruenientes ad rem uisam, et quod uisio esset per extremitatem ra〈-〉
62
dij, et ratiocinati sunt contra physicos, dicentes. Cum uisio fuerit per formam uenientem a
1
re uisa ad uisum, et illa forma peruenit ad interius uisus: quare comprehenditur res uisa|II 49b|[ar. ms Fatih 3213] in suo loco,
2
qui est extra uisum, et forma eius iam peruenit ad interius uisus? Et non sciuerunt isti, quod uisio
3
non completur solo sensu tantum, et quod uisio non completur, nisi per cognitionem et distinctio-
4
nem antecedentem, et si cognitio et distinctio antecedens non esset, non compleretur in uisu uisio.
5
Et non comprehendit uisus quid est res uisa apud uisionem: quoniam quid est res uisa non com-
6
prehenditur solo sensu, nisi per distinctionem, aut cognitionem, aut argumentationem iterandam
7
apud uisionem. Si ergo uisio esset solo sensu tantum, et omnia, quae comprehenduntur ex intentio〈-〉
8
nibus, quae sunt in rebus uisibilibus, comprehenderentur solo sensu, non comprehenderetur res ui〈-〉
9
sa in suo loco, nisi postquam peruenisset aliquid ad ipsam, quod contingeret et sentiret eam. Cum
10
autem uisio non compleatur solo sensu, sed per distinctionem, et argumentationem, et cognitionem:
11
|II 50a|[ar. ms Fatih 3213]non indiget in comprehensione rei in suo loco, sentiente extenso ad ipsam, et contingente ipsam.
12
24. Remotio uisibilis percipitur distinctione et anticipata notione. 9 p 4.
13
REdeamus ergo ad narrandum qualitatem comprehensionis uisionis, et dicamus: Remotio
14
rei uisae non comprehenditur per se, nisi per distinctionem: et ista intentio est ex intentioni-
15
bus, quae quiescunt in anima secundum tempora pertransita, ita quod percepta non recedit
16
ab anima, propter nimiam frequentationem et iterationem eius super uirtutem distinctiuam. Qua-
17
re non opus est in comprehensione eius argumentatione iteranda apud comprehensionem cuiusli-
18
bet rei uisae: neque quaerit etiam uirtus distinctiua apud comprehensionem cuiuslibet rei uisae,
19
quomodo quieuit intentio rei uisae in ea: quoniam non distinguit qualitatem comprehensionis a-
20
pud comprehensionem cuiuslibet rei uisae, et non comprehendit remotionem, nisi cum alijs inten〈-〉
21
tionibus, quae sunt in re uisa: et comprehendit illam apud comprehensionem rei uisae per cognitio〈-〉
22
nem antecedentem. Quomodo autem uirtus distinctiua comprehendat remotionem per distin-
23
ctionem, est, secundum quod narrabo. Quando uisus fuerit oppositus rei uisae, postquam non fue-
24
rat oppositus: comprehendit rem uisam,|II 50b|[ar. ms Fatih 3213] et quando aufertur ab oppositione, destruitur compre-
25
hensio. Et similiter, quando uisus aperuerit palpebras, postquam fuerunt clausę, et fuerit oppositus
26
alicui rei uisae: comprehendet illam rem uisam, et cum clauserit palpebras, destruetur comprehen-
27
sio. Et in natura intellectus est, quod illud, quod accidit in uisis apud aliquem situm, et destruitur a-
28
pud eius ablationem, non est fixum intra uisum, neque faciens ipsum accidere, est intra uisum. Et
29
in natura intellectus est etiam, quod id, quod apparet apud apertionem palpebrarum, et destruitur
30
apud clausionem earum, non est fixum intra uisum, neque faciens ipsum accidere, est intra uisum.
31
Et cum uirtus distinctiua comprehendit, quod id, quod accidit in uisu, ex quo uisus comprehendit
32
rem uisam, neque est res fixa intra uisum, neque operans ipsum est intra uisum: statim comprehen-
33
dit, quod id, quod accidit in uisu, aduenit extrinsecus, et operans ipsum est extra uisum. Et cum ui-
34
sio destruitur apud clausionem palpebrarum, et apud ablationem ab oppositione,|II 51a|[ar. ms Fatih 3213] et fit apud aper-
35
tionem palpebrarum, et apud oppositionem: uirtus distinctiua comprehendit, quod id, quod ui-
36
detur in uisu, non est applicatum cum uisu. Et cum uirtus distinctiua comprehendit, quod illud,
37
quod uidetur, non est intra uisum, neque est applicatum cum uisu, statim comprehendit, quod inter
38
ipsum et uisum est remotio: quoniam in natura intellectus est, aut in fine manifestationis distincti-
39
onis, quod omne, quod non est in corpore, neque est applicatum cum ipso, sit remotum ab eo. Et
40
haec est qualitas comprehensionis remotionis rei uisae in eo, quod est remotio. Sed uirtus distincti〈-〉
41
ua non indiget in comprehensione remotionis rei uisae ad diuidendum ea, quae diuisimus, quoniam
42
non fecimus hoc, nisi gratia declarandi. Et uirtus distinctiua comprehendit conclusionem istius
43
distinctionis apud uisionem sine indigentia illius diuisionis. Ex comprehensione ergo rei apud op〈-〉
44
positionem, et apertionem palpebrarum, et ex destructione eius apud ablationem oppositionis, et
45
apud clausionem palpebrarum comprehendit uirtus distinctiua, quod res uisa est extra uisum, et
46
quod non est applicata cum uisu. Et secundum istum modum comprehendit uirtus distinctiua,
47
quod inter uisum|II 51b|[ar. ms Fatih 3213] et rem uisam sit remotio: deinde propter frequentationem istius intentionis, et
48
iterationem eius, quieuit in anima, ita quod non percipit quietem eius, neque qualitatem quietis
49
eius, scilicet quod omnia uisibilia sunt extra uisum, et quod inter quamlibet rem uisam et uisum est
50
remotio. Remotio ergo rei uisae a uisu non comprehenditur, nisi per modicam distinctionem, scili-
51
cet quod uirtus distinctiua comprehendit, quod uisio est propter intentionem extrinsecam a uisu:
52
et cum hoc, quando fuerit quiescens in anima, intelliget uirtus distinctiua, quod quaelibet res uisa
53
comprehensa a uisu, est extra uisum, et inter ipsam et uisum est remotio: et etiam sicut diximus su-
54
perius, non comprehenditur remotio nisi cum alijs: et apud nostrum sermonem de qualitate com-
55
prehensionis situs declarabitur, quomodo comprehendatur remotio cum situ, et quomodo com-
56
prehendatur res uisa in loco suo.
57
25. Magnitudo distantiae percipitur e corporibus communibus inter uisum et uisibile in-
58
teriectis. 10 p 4.
59
COmprehensio uero quantitatis remotionis a uisu, diuersatur. Quoniam quaedam compre-
60
henduntur per sensum uisus, et certificatur eorum quantitas: et quaedam comprehendun-
61
sut, quorum quantitas non certificatur.|II 52a|[ar. ms Fatih 3213] Remotio rei uisae a uisu comprehenditur in quali-
1
bet re uisa, et certificatur in qualibet re uisa: quantitas autem remotionis non certificatur uisui in
2
qualibet re uisa: quoniam inter quaedam uisibilia et uisum sunt corpora ordinata continuata: inter
3
quaedam uero et uisum non sunt corpora ordinata continuata, neque remotio eorum respicit cor-
4
pora ordinata continuata. llla ergo, quorum remotio respicit corpora ordinata continuata, quando
5
uisus comprehenderit corpora ordinata, quae respiciunt remotionem eorum uisibilium, quando com〈-〉
6
prehendet scilicet quantitates illorum corporum, et cum comprehenderit mensuras illorum cor-
7
porum, comprehendet quantitates spatiorum, quae sunt inter extremitates illorum. Et spatium, quod
8
est inter duas extremitates corporis uisi, quod respicit remotionem, quae est inter uisum et rem ui-
9
sam, quarum altera est in parte rei uisę, et altera in parte aspicientis: est remotio rei uisae a uisu, quo-
10
niam respicit spatium, quod est inter uisum et rem uisam. Cum ergo uisus comprehendet mensu-
11
ram istius spatij: comprehendet mensuram remotionis rei uisae. Visus ergo comprehendit quantitatem
12
remotionis rerum uisibilium|II 52b|[ar. ms Fatih 3213] (quarum remotio respicit corpora ordinata continuata) ex comprehensione
13
mensurarum corporum ordinatorum respicientium remotiones earum. Et remotio quarundam rerum istarum
14
uisibilium est mediocris: et remotio quarundam est extra mediocritatem. Remotio ergo uisibilium,
15
quorum remotio est mediocris: comprehenditur a uisu comprehensione uera certificata: quoniam
16
uisibilia, quorum remotio est mediocris, et inter quae, et uisum sunt corpora ordinata continuata, com-
17
prehenduntur a uisu uera comprehensione: Et cum uisus comprehendit ista uisibilia uera comprehen〈-〉
18
sione: comprehendit corpora ordinata interiacentia inter ipsum et ipsa uisibilia uera comprehensione:
19
et cum comprehendit ista corpora uera comprehensione: comprehendit spatia interiacentia inter extremi〈-〉
20
tates eorum uera comprehensione: et cum comprehendit spatia uera comprehensione: comprehen-
21
det mensuras remotionum uisibilium, respicientium ista spatia uera comprehensione et certifica-
22
ta. Visibilium ergo, quorum remotio respicit corpora|II 53a|[ar. ms Fatih 3213] ordinata continuata, et quorum remotio a
23
uisu est mediocris, mensuras remotionum comprehendit uisus uera comprehensione et certa: et
24
est dicere, certa, in ultimitate, in qua poterit sensus comprehendere. Mensurae uero remotionum ui〈-〉
25
sibilium, quorum remotio est extra mediocritatem, et quorum remotio respicit corpora ordinata
26
continuata, si comprehenduntur a uisu: non comprehenduntur uera comprehensione et certifica-
27
ta: quoniam uisibilia, quorum remotio est extra mediocritatem, non comprehenduntur a uisu ue-
28
ra comprehensione. Et cum inter uisum et ista uisibilia fuerint corpora ordinata continuata: non
29
comprehenduntur a uisu omnia ista uisibilia uera comprehensione propter extraneitatem remo-
30
tionum extremitatum suarum, et exitus eorum a mediocritate, per quam uisus certificat uisibilia.
31
Et cum uisus non comprehendat ista corpora uera comprehensione: non comprehendet spatia in-
32
teriacentia inter extremitates uera comprehensione. Non comprehendet ergo remotiones, quae
33
sunt interiacentes inter ipsum et uisibilia, quae sunt apud extremitates istorum corporum, uera com-
34
prehensione.|II 53b|[ar. ms Fatih 3213] Quantitates ergo remotionum uisibilium, quorum remotio est extra mediocritatem,
35
et inter quam et uisum sunt corpora ordinata continuata, non comprehenduntur a uisu uera com〈-〉
36
prehensione. Similiter remotiones uisibilium, quorum remotio non respicit corpora ordinata con-
37
tinuata, non comprehenduntur a uisu uera comprehensione. Quare uisus, quando comprehende-
38
rit nubes in plano et in locis carentibus montibus: existimabit, quod sint magnae remotionis in re-
39
spectu corporum coelestium, et cum nubes fuerint inter montes, et fuerint continuatae: forte coo-
40
perientur cacumina montium a nubibus: et cum nubes distiterint, una ab altera: forte apparebunt
41
cacumina montium superiora nubibus: et forte comprehendet uisus partes nubium applicatas
42
cum uertice montium, et forte erit hoc in montibus non ualde altis. Ex ista ergo experimentatio-
43
ne apparet, quod remotio nubium non est extranea: et quod plures illarum sunt propinquiores
44
terrę cacuminibus montium: et quod illud, quod existimatur de extraneitate remotionis illarum,
45
error est.|II 54a|[ar. ms Fatih 3213] Et declarabitur inde, quod uisus non comprehendit mensuram remotionis nubium in
46
plano: et quod mensura remotionis nubium comprehendetur a uisu, quando fuerint inter mon-
47
tes, et apparuerint cacumina montium superiora. Et hoc inuenitur etiam in pluribus uisibilibus,
48
quae sunt super faciem terrae, scilicet, quod mensurae remotionum non respicientes corpora or-
49
dinata continuata, non comprehenduntur a uisu. Ex illis ergo, ex quibus manifestatur hoc, sci-
50
licet quod uisus non comprehendat quantitatem remotionis rei uisae, nisi quando remotio eius
51
respexerit corpora ordinata continuata, et comprehenderit uisus illa corpora interposita, et cer-
52
tificauerit mensuras eorum: est experimentatio sequens. Sit domus, in quam experimentator
53
non intrauerit ante horam experimentationis: et sit in quodam pariete illius domus strictum fo-
54
ramen: et sit post illud foramen uacuitas, quam ante illam horam non uidit: et sint in illa|II 54b|[ar. ms Fatih 3213] uacui-
55
tate duo parietes, quorum unus sit propinquior foramini quam alius: et sit inter illos duos pari-
56
etes distantia alicuius quantitatis: et sit paries propinquior cooperiens quandam partem parie-
57
tis remotioris: et sit quaedam pars parietis remotioris apparens: et sit foramen eleuatum a ter-
58
ra, ita ut quando aspiciens aspexerit per ipsum, non uideat faciem terrae, quae est post parietem,
59
in quo foramen est. Experimentator igitur quando accesserit ad istum locum: et inspexerit per
60
istud foramen: uidebit duos parietes simul, et non comprehendet remotionem, quae est inter
61
ipsos. Si uero remotio primi parietis fuerit magna, remotio extranea a foramine, comprehendet
62
duos parietes quasi se contingentes, et forte existimabit quod sit unus continuus, quando color
63
eorum fuerit unus. Et si paries primus fuerit remotus a foramine mediocriter, et percipiatur,
64
quod sint duo parietes: existimabitur, quod sint propinqui sibi, aut se contingentes, et non cer-
1
tificabitur remotio, quae est inter ipsos. Et cum comprehenderit primum parietem uisus, quan-
2
do remotio eius fuerit mediocris, quasi esset propinquus alteri: non certificabit remotionem e-
3
ius, et non certificabitur remotio,|II 55a|[ar. ms Fatih 3213] quae est inter ista duo corpora huiusmodi per sensum uisus: quo-
4
niam ante illam horam non uiderat istum locum, neque illos duos parietes: et forte comprehen-
5
det uisus illa duo corpora quasi se contingentia, quamuis ante sciuerit distantiam, quae est inter
6
ea. Et cum uisus non comprehendat remotionem, quae est inter duo corpora huiusmodi: non
7
comprehendit quantitatem remotionis ultimi corporis: et tamen comprehendit formam eius cor〈-〉
8
poris. Et cum non comprehendat quantitatem remotionis istius corporis, quamuis comprehen-
9
dat illud corpus: non comprehendet corpora continuata respicientia remotionem eius: et non
10
comprehendet uisus quantitatem remotionis rei uisae certe ex comprehensione formae rei uisae: et
11
non comprehendet uisus quantitatem remotionis rei uisae, nisi per argumentationem. Visus au-
12
tem non arguit super aliquam mensuram,|II 55b|[ar. ms Fatih 3213] nisi per argumentum comparationis, siue per compa-
13
rationem illius mensurae ad aliam mensuram iam comprehensam a uisu, uel ad mensuram tunc
14
comprehensam cum ea. Et nihil est, per quod uisus potest mensurare remotionem rei uisae, et com〈-〉
15
parare ad ipsam, ita ut comprehendat mensuram eius uere, nisi per corpora ordinata respicientia
16
remotionem rei uisae: si autem mensurauerit uisus remotionem per alia quam per ista corpora, e-
17
rit mensuratio qualiscunque, non certa. Non igitur comprehenditur quantitas remotionis rei ui-
18
sae a sensu uisus, nisi remotio eius respexerit corpora ordinata continuata: comprehendit enim
19
uisus illa corpora, et mensuras illorum. Et ista experimentatio, quam diximus, habet multa simi-
20
lia in uisibilibus, sicut ex duabus arboribus erectis secundum modum, quem diximus in parietibus,
21
aut in ligno transuersim posito super foramen, secundum modum, quem diximus de pariete
22
primo. Remotiones autem uisibilium distantium abinuicem comprehenduntur a uisu ex com-
23
prehensione diuisionis, quae est inter uisibilia. Dispositiones autem quantitatis remotionis uisi-
24
bilium inter se sunt apud uisum, sicut dispositiones remotionum uisibilium a uisu. Quoniam si in-
25
ter duas res uisas distinctas fuerint corpora ordinata continuata, et comprehenderit uisus illa cor-
26
pora et mensuras eorum: comprehendet quantitatem remotionis, quae est inter res|II 57a|[ar. ms Fatih 3213] uisas: si au-
27
tem non: non comprehendet quantitatem distantiae, quae est inter illas res, uere. Et similiter, si in-
28
ter istas duas res uisas fuerint corpora ordinata continuata: et fuerint ualde extraneae remotio-
29
nis, ita ut uisus non possit certificare mensuras illorum corporum: non certificabitur mensura,
30
quae est inter illas duas res uisas. Remotiones ergo uisibilium a uisu non comprehenduntur, nisi
31
ex comprehensione uirtutis distinctiuae: quoniam illud, quod accidit in uisu apud uisionem, non
32
accidit, nisi per aliquid extrinsecum. Et nulla quantitas remotionis uisibilium comprehenditur
33
per sensum uisum uera comprehensione, nisi remotiones uisibilium, quorum remotio respicit cor-
34
pora ordinata et continuata, quorum remotio simul est mediocris. Et uisus una etiam compre-
35
hendit corpora ordinata respicientia remotiones eorum, et certificat mensuras illorum corpo-
36
rum, ut se consequuntur. Mensurae autem remotionum, praeter huiusmodi, non certificantur a
37
uisu. Visibilium autem, quorum remotionum mensurae non certificantur a uisu, quaedam remo-
38
tiones respiciunt corpora ordinata continuata, et uisus comprehendit illa corpora cum hoc: et
39
sunt illa corpora, quorum extremitatum remotio est extranea: et quaedam remotiones eorum
40
respiciunt corpora ordinata continuata, sed uisus non comprehendit illa corpora, siue sint remotio-
41
nes eorum extraneae, siue sint mediocres: et quaedam remotiones eorum non respiciunt corpora
42
ordinata continuata, et sunt illa uisibilia, quae sunt ualde eleuata a terra, quae sunt extraneae remo-
43
tionis: et quae non habent prope ipsam remotionem, neque parietem respicientem remotionem eo-
44
rum. Et omnia uisibilia diuiduntur in istas partes. Et quando uisus comprehendit uisibilia, quo-
45
rum remotionum quantitates non certificantur a uisu: uirtus distinctiua statim cognoscit mensu-
46
ras remotionum eorum secundum aestimationem, non secundum rectitudinem[*]rectitudinem corrupt for certitudinem, et comparat re-
47
motionem eorum ad remotionem sibi similium ex uisibilibus comprehensis a uisu ante, et susten-
48
tat se in argumentatione super formam rei uisae, et comparat formam rei uisae ad formam uisibili-
49
um similium, quae uisus comprehendit ante, et in quibus quantitates remotionum iam certifican-
50
tur a uirtute distinctiua: et sic comparat remotionem rei uisae,|II 58a|[ar. ms Fatih 3213] cuius quantitatem remotionis non
51
certificat, ad remotionem uisibilium sibi similium, quae comprehendit uisus ante, et quorum remo〈-〉
52
tionum mensurae iam certificantur a uirtute distinctiua. Cum ergo uirtus distinctiua non certifi-
53
cauerit lineationes formae rei uisae: comparabit quantitatem totius formae ad mensuras formarum
54
uisibilium, aequalium illis formis in mensura, quarum remotionum quantitates iam certificatę sunt
55
in uirtute distinctiua, et assimilabit remotionem rei uisae, cuius quantitas remotionis non certifi-
56
cabitur ab eo, ad remotionem uisibilium in mensura, quorum remotiones iam sunt certificatae. Et
57
est hoc maximum, super quod potest uirtus distinctiua in comprehendendo mensuras remotionum
58
uisibilium. Forte ergo inueniet per istam argumentationem certitudinem in comprehendendo re〈-〉
59
motionem illius, quod est huiusmodi: et forte errabit: et in illis, in quibus inueniet certitudinem,
60
non certificatur, utrum inuenit certitudinem, an non. Et ista argumentatio erit argumentatio in
61
fine uelocitatis propter assuetudinem uirtutis distinctiuae, in comprehendendo remotionem uisi-
62
bilium per argumentationem et certificationem. Et forte aestimabit uirtus distinctiua mensuras re〈-〉
63
motionis rei uisae,|II 58b|[ar. ms Fatih 3213] si remotio eius respexerit corpora ordinata, et fuerit ex remotionibus mediocri〈-〉
64
bus, propter assuetudinem suam in aestimando uel arguendo remotiones uisibilium, et propter ue-
1
locitatem cum suae aestimationis argumentatione. Et cum remotio rei uisae fuerit mediocris, non
2
erit inter aestimationem remotionis, et inter ueram remotionem magna diuersitas. Cum ergo ui-
3
sus comprehenderit aliquam rem uisam, statim uirtus distinctiua comprehendet remotionem e-
4
ius, et mensuram remotionis eius, secundum quod poterit comprehendere, scilicet aut per certi-
5
tudinem, aut per aestimationem, et statim remotio eius habebit in anima mensuram conceptam.
6
Mensura ergo remotionis rei uisae comprehensa a uisu, cuius forma est concepta in anima, quan-
7
do illa remotio respexerit corpora ordinata continuata, et simul fuerit mediocris, et comprehen-
8
derit uisus illa corpora ordinata respicientia eius remotionem, et etiam iam uirtus distinctiua co-
9
gnouerit ipsam, et certificauerit mensuras corporum ordinatorum, certificata est. |II 59a|[ar. ms Fatih 3213]Si autem eius re〈-〉
10
motio non respexerit corpora ordinata continuata: aut respexerit corpora ordinata continuata,
11
et comprehenderit uisus illa corpora: et simul fuerit remotio extranea, ita ut uisus non possit cer-
12
tificare mensuras illorum corporum: aut respexerit corpora ordinata continuata, et non com-
13
prehenderit uisus illa corpora, neque certificauerit mensuras eorum: aut possit comprehendere
14
illa corpora, sed non aspexerit illa tunc, nec mensurauerit quantitates eorum, siue sint remotio-
15
nes illorum uisibilium extraneae, siue mediocres: erit tunc mensura eius remotionis, quae est con-
16
cepta in anima, neque certificata, neque uerificata. Et remotiones, quae sunt inter uisibilia di-
17
stincta, non comprehenduntur, nisi ex comprehensione diuisionis, quae est inter illa uisibilia: et
18
quaedam quantitates remotionum, quae sunt inter uisibilia distincta, comprehenduntur uera com〈-〉
19
prehensione, et quaedam comprehenduntur per aestimationem. Mensura ergo remotionis, quae est
20
inter duo uisibilia, inter quae sunt corpora ordinata continuata, quae uisus comprehendit, et quo-
21
rum certificat mensuras: est mensura certificata: mensura autem remotionis, quae est inter duo
22
uisibilia, inter quae non sunt corpora ordinata continuata: aut inter quae sunt corpora ordinata
23
continuata, sed uisus non certificat mensuras illorum corporum: aut non comprehendit illa, est
24
mensura non certificata. Secundum ergo istos modos erit comprehensio remotionum uisibilium
25
per sensum uisus.|II 60a|[ar. ms Fatih 3213] Et etiam corpora respicientia remotiones uisibilium assuetorum, quae sunt in re-
26
motionibus assuetis, quae assuetae comprehenduntur a uisu, comprehenduntur a uisu, et certifi-
27
cantur mensurae eorum propter frequentationem eorum, ita ut uisus propter hoc comprehendat
28
mensuras remotionum eorum per cognitionem. Quoniam uisus quando comprehendit aliquod
29
uisibile assuetum, et fuerit in remotione assueta: cognoscet ipsum, et cognoscet eius remotionem,
30
et aestimabit quantitatem remotionis eius. Quando ergo aestimabit quantitatem remotionis hu-
31
iusmodi uisibilium: erit aestimatio eorum prope uera, et non erit inter aestimationem eius, et ueri-
32
tatem magna diuersitas. Quantitas ergo remotionum uisibilium assuetorum, quae sunt in remotio-
33
nibus assuetis, comprehenduntur a uisu per cognitionem ex aestimatione quantitatum eorum: et
34
plures remotiones uisibilium comprehenduntur secundum huiusmodi modum.
35
26. Situs percipitur e uisibilis siti moderata distantia. 29 p 4.
36
SItus uero, quem uisus comprehendit ex uisibilibus,|II 60b|[ar. ms Fatih 3213] diuiditur in tres modos: quorum unus est
37
situs totius rei uisae apud uisum, aut situs cuiusdam partis rei uisae apud uisum: et iste modus
38
est oppositio. Secundus est situs superficiei rei uisae oppositae uisui apud uisum: et situs superfi〈-〉
39
cierum rei uisae oppositarum uisui apud uisum, quando res uisa fuerit multarum superficierum, et
40
fuerit illud, quod apparet uisui ex eis, multae superficies: et situs terminorum superficierum uisibi-
41
lium apud uisum, et situs linearum, et spatiorum, quae sunt inter quaelibet duo puncta, aut inter quae-
42
libet duo uisibilia, quae simul comprehenduntur a uisu. Modus tertius est situs partium rei uisę in-
43
ter se, et situs terminorum superficiei rei uisae inter se, et situs partium terminorum superficiei rei
44
uisae inter se, et situs partium superficiei terminorum rei uisae inter se: et iste modus est ordinatio:
45
et consimiliter situs uisibilium diuersorum inter se, collocatur sub hoc modo. Omnes ergo situs,
46
qui comprehenduntur a uisu, diuiduntur in istos tres modos.|II 61a|[ar. ms Fatih 3213] Et situs cuiuslibet habentis situm a-
47
pud aliud, componitur ex remotione illius habentis situm ab illo alio, et ex situ illius habentis situm
48
respectu illius alterius. Oppositio ergo rei uisae ad uisum componitur ex remotione rei uisae a uisu,
49
et ex parte, in qua est res uisa, respectu uisus. Comprehensio autem remotionis rei uisae iam decla-
50
rata est, quod est intentio quiescens in anima.
51
27. Locus et oppositio uisibilis percipiuntur e situ, quem obinent in superficie uisus. 30 p 4.
52
Vide 22 n.
53
VErus autem locus rei uisae comprehenditur ex situ rei uisae apud uisionem, quoniam uisus
54
non comprehendit rem uisam, nisi ex oppositione: et loca, quae comprehenduntur a sensu,
55
comprehenduntur a distinctione: et sensus et distinctio distinguunt inter loca, quamuis in
56
eis nihil sit ex uisibilibus: et distinguit distinctio inter locum obiectum uisui, et locum propinquum
57
ei: Et uirtus distinctiua comprehendit omnia loca per imaginationem. Cum ergo uisus fuerit op-
58
positus alicui loco, et comprehenderit aliquod uisibile: et uisus postea fuerit ablatus ab illo loco:
59
et fuerit oppositus alij loco: destruetur uisio illius rei uisae: et cum reuertetur iterum ad oppositio-
60
nem illius loci, reuertetur iterum uisio illius rei uisae.|II 61b|[ar. ms Fatih 3213] Et cum uisus comprehenderit rem uisam a-
61
pud oppositionem illius in loco, in quo est res uisa: et comprehenderit uirtus distinctiua lo-
1
cum oppositum uisui apud comprehensionem illius rei uisae: et cum uisus fuerit ablatus ab op-
2
positione illius loci: destruitur uisio illius rei uisae: tunc ergo uirtus distinctiua comprehendet,
3
quod res uisa non est, nisi in parte opposita uisui apud uisionem illius rei uisae. Et etiam declara-
4
tum est [18 n 1] quod uisus recipit formas proprie ex uerticationibus linearum radialium, et
5
quod ipse non patitur a formis, nisi ex uerticationibus istarum linearum tantum. Et etiam decla-
6
ratum est, [19 n 1] quod forma extenditur in corpore uisus secundum rectitudinem linearum
7
radialium. Cum ergo forma rei uisae peruenerit in uisum: statim sentiens sentiet formam, et sen-
8
tiet partem uisus, in quam peruenit forma, et sentiet uerticationem, per quam extenditur forma in
9
corpore membri sentientis. Cum ergo comprehenderit uisus locum formae in uisu, et compre-
10
henderit uerticationem, per quam extendebatur|II 62a|[ar. ms Fatih 3213] illa forma: statim uirtus distinctiua compre-
11
hendet locum, in quem, ex quo, et per quem extendebatur illa uerticatio. Locus autem per
12
quem et ex quo extendetur illa uerticatio, est locus, in quo est illa res uisa. Ex comprehensione
13
ergo partis uisus, in quam peruenit forma rei uisae, et ex comprehensione uerticationis, per quam
14
extendebatur forma, et ex qua patitur uisus a forma, comprehendit uirtus distinctiua uerticatio-
15
nem, per quam extendebatur forma rei uisae secundum ueritatem. Et secundum hunc modum
16
distinguuntur loca uisibilium: quoniam uisibilia distincta non distinguuntur a uisu, nisi ex distin-
17
ctione locorum distinctorum in superficie membri sentientis, ad quę perueniunt formae uisibilium
18
distinctorum. Et comprehensio loci rei uisae secundum hunc modum habet simile in auditu: quo-
19
niam sentiens comprehendit uocem per sensum auditus, et comprehendit locum, a quo uenit uox,
20
et distinguit inter uocem uenientem a dextra, et uocem uenientem a sinistra, et ante, et retro: Imo
21
distinguit etiam inter loca uocum distinctione subtiliori ista: et distinguit inter locum uocis ue-
22
nientis a loco sibi opposito facialiter, et locum uocis uenientis a loco obliquo a uerticatione oppo-
23
sitionis: et non distinguuntur loca, a quibus ueniunt uoces respectu auditus, nisi per uertica-
24
tiones, super quas ueniunt uoces ad auditum. Sensus ergo auditus comprehendit uoces, et
25
comprehendit uerticationes, ex quibus ueniunt uoces: et ex comprehensione uerticationum,
26
super quas ueniunt uoces ad auditum, et super quarum rectitudinem percutit uox auditum, com-
27
prehendit uirtus distinctiua locum, a quo uenit uox. Sicut ergo loca uocum comprehendun-
28
tur a sensu auditus: deinde a uirtute distinctiua mediante auditu: ita loca uisibilium comprehen-
29
duntur a uirtute distinctiua per sensum uisus. Et ex illis, ex quibus declaratur, quod sentiens
30
comprehendit uerticationem, secundum quod patitur uisus a forma rei uisae, est illud, quod com-
31
prehenditur in speculis secundum reflexionem. Quoniam res uisa, quam comprehendit uisus
32
secundum reflexionem, non comprehenditur a uisu, nisi in oppositione,|II 63a|[ar. ms Fatih 3213] et cum est opposita illi:
33
sed forma eius peruenit ad uisum secundum linearum rectarum uerticationes, quae sunt lineae
34
radiales extensae a uisu in partem oppositionis. Cum ergo uisus senserit formam ex uertica-
35
tionibus linearum radialium: aestimabit rem uisam esse apud extremitates illarum linearum:
36
quoniam nihil comprehendit ex uisibilibus assuetis, quae semper comprehendit, nisi apud ex-
37
tremitates linearum imaginatarum inter uisum et rem uisam, quae sunt lineae radiales. Ex com-
38
prehensione ergo rei uisae a uisu secundum reflexionem uisus ad oppositionem, et secundum
39
rectitudinem uerticationum, super quas formae reflexae perueniunt ad uisum, uidebitur quod
40
sentiens sentit uerticationem, per quam uenit forma, et ex qua patitur uisus a forma. Et cum
41
sentiens sentit uerticationem uisus, ex qua patitur uisus a forma, comprehendit uirtus distin-
42
ctiua locum, in quo extenditur illa uerticatio, et comprehendet locum rei uisae. Locus ergo rei
43
uisae comprehendetur a sentiente, comprehensione larga, et ex comprehensione situs apud
44
uisionem:|II 63b|[ar. ms Fatih 3213] et comprehendetur a uirtute distinctiua, comprehensione larga, ex comprehensione
45
situs rei uisae apud uisionem: et comprehendetur uera comprehensione, et certificata, ex com-
46
prehensione uerticationis, ex qua patitur uisus a forma rei uisae. Remotio autem rei uisue est
47
intentio, quae iam quieuit in anima. Igitur apud peruentum rei uisae ad uisum, comprehendit
48
uirtus distinctiua locum rei uisae cum quiete intentionis remotionis apud ipsam: et adiunctio
49
remotionis et loci est oppositio. Cum ergo uirtus distinctiua comprehenderit locum rei ui-
50
sae, et suam remotionem, simul comprehendet eius oppositionem. Comprehensio ergo oppo-
51
sitionis est ex comprehensione loci rei uisae, et ex comprehensione remotionis rei uisae in si-
52
mul. Et comprehensio loci erit secundum muodum, quem diximus. Cum ergo forma rei ui-
53
sae peruenerit in uisum, sentiet sentiens locum membri sentientis, in quem peruenit forma, et
54
comprehendet uirtus distinctiua locum rei uisae ex uerticatione, per quam extenditur forma:
55
et intentio remotionis iam quieta est apud ipsam. Ipsa ergo comprehendet locum, et remotio-
56
nem simul apud comprehensionem formae a sentiente. Igitur apud|II 64a|[ar. ms Fatih 3213] comprehensionem formae a
57
sentiente comprehendet uirtus distinctiua oppositionem. Secundum ergo hunc modum dictum,
58
erit comprehensio oppositionis. Et iam declaratum est, [ 10 n] quo modo uisus comprehendat
59
formam rei uisae solo sensu. Apud peruentum ergo formae rei uisae in uisum comprehendet sentiens
60
colorem rei uisae, et lucem eius, et locum uisus, qui colorabatur et illuminabatur ab illa forma: et
61
comprehendet uirtus distinctiua locum eius, et remotionem apud comprehensionem lucis et co-
62
loris eius a sentiente. Et sic comprehenduntur lux et color, locus et remotio simul in minimo tem-
63
pore. Sed locus et remotio sunt opposita, et lux et color sunt forma rei uisae, et ex comprehensione
64
formae et comprehensione oppositionis sustentatur comprehensio rei uisę n oppositione uisus. Ergo
1
comprehensio rei uise in oppositione uisus non est, nisi quia forma et oppositio comprehenduntur
2
simul: deinde propter frequentationem istius intentionis, et multitudinem iterationis eius est facta
3
forma signum sensuui, et uirtuti distinctiuę. Apud peruentum ergo formae in uisum comprehenditur
4
a sentiente, et comprehendit uirtus distinctiua oppositionem, et efficitur ex hoc ab ipso sentiente
5
comprehensio|II 64b|[ar. ms Fatih 3213]> rei uisae in suo loco: et similiter de qualibet parte rei uisae. Secundum ergo hunc
6
modum erit comprehensio rei uisae in loco suo: et similiter de qualibet parte rei uisae. Cum ergo re-
7
motio rei uisae fuerit ex remotionibus mediocribus certificatae quantitatis: erit locus rei uisae, in
8
quo comprehenditur a uisu, locus uerus: et si remotio rei uisae non fuerit ex remotionibus certifi-
9
catae mensurae: erit comprehensio rei uisae in oppositione certificata secundum oppositiones: quo-
10
niam oppositio componitur ex ubitate et remotione in eo, quod est remotio. Sed locus rei uisae, in
11
quo comprehenditur a uisu, est aestimatus, non certificatus: quoniam locus certificatus non com-
12
prehenditur, nisi ex certificatione quantitatis remotionis.
13
28. Situs directus et obliquus lineae, superficiei, et spatij percipitur ex aequabili et inaequa-
14
bili terminorum distantia. 31 p 4.
15
SItus uero superficierum uisibilium apud uisum diuiditur in duo, scilicet in directam opposi-
16
tionem, et obliquationem. Siuperficies autem directa opposita uisui est illa, cuius axis ra-
17
dialis, (quando superficies comprehenditur a uisu apud rectam oppositionem) occurrit ali-
18
cui puncto ex ea, et est simul eleuatus super superficiem eleuatione aequali. Et superficies obli-
19
quata est illa, cuius axis radialis, (quando ipsa comprehenditur|II 65a|[ar. ms Fatih 3213] a uisu apud obliquationem) oc-
20
currit alicui puncto ex ea, et est obliquatus super superficiem, non eleuatus super ipsam eleuatio-
21
ne aequali secundum omnes diuersitates modorum obliquationis. Termini uero superficierum
22
uisibilium, et lineae, quae sunt in rebus, et spatia quae sunt inter uisibilia, et inter partes uisibilium,
23
diuiduntur in duo: quorum alterum sunt lineae, et spatia secantia lineas radiales: et alterum sunt li-
24
neae et spatia aequidistantia lineis radialibus, et respicientia ipsas. Et lineae et spatia secantia lineas
25
radiales diuiduntur secundum situm in duo: in obliquationem et directionem, secundum diuisio-
26
nem situum et superficierum in ista duo. Linea autem directa est illa, ad cuius aliquod punctum
27
perueniet axis radialis: et erit perpendicularis super ipsam: et linea obliquata est illa, cuius axis ra〈-〉
28
dialis, quando peruenerit ad aliquod punctum eius, erit obliquatus super ipsam, non perpendicu-
29
laris. Visus autem comprehendit directionem et obliquationem superficierum, et linearum, et di-
30
stinctionem earum ex comprehensione diuersitatis remotionum extremitatum superficierum et
31
linearum, et aequalitatis earum. Quoniam quando uisus comprehenderit superficiem rei uisae:|II 65b|[ar. ms Fatih 3213] et
32
comprehenderit remotiones extremitatum eius: et senserit aequalitatem remotionum termino-
33
rum superficiei ab eo, aut aequalitatem duorum locorum oppositorum aequalis remotionis a loco
34
superficiei, ad quam intuetur quis: comprehendet superficiem esse directe oppositam, et iudica-
35
bit uirtus distinctiua, quod sit directa. Et cum uisus comprehenderit superficiem rei uisae, et com-
36
prehenderit remotionem extremitatum eius et diuersitatem, et non inuenerit in superficie duo lo-
37
ca aequalis remotionis a loco superficiei, ad quam intuetur, quorum remotio ab eo fuerit aequalis:
38
comprehendet superficiem obliquatam in respectu sui, et iudicabit uirtus distinctiua, quod sit ob-
39
liquata. Et similiter de sitibus linearum, et spatiorum directorum et obliquorum: scilicet, quod
40
uisus comprehendat directionem lineae et spatij, quando senserit, quod duae remotiones duarum
41
extremitatum lineae aut spatij sunt aequales ab eo: aut quod duae remotiones duorum punctorum
42
lineae aut spatij, quorum remotio a puncto, ad quod intuetur quis, puncto scilicet lineae, aut spa-
43
tij est aequalis: et comprehendit uisus obliquationem lineae aut spatij, quando senserit, quod duae
44
remotiones duarum extremitatum lineae aut spatij ab eo sunt inaequales: aut quod duae remotio-
45
nes duorum punctorum,|II 66a|[ar. ms Fatih 3213] et aequalis remotionis a puncto, ad quod intuetur quis, lineae aut spa-
46
tij, sunt diuersae. Et ista aequalitas et diuersitas multoties comprehenduntur a sentiente per ae-
47
stimationem et signa. Secundum ergo hunc modum erit obliquationis comprehensio, et dire-
48
ctionis a uisu. Et cum superficies tota, aut linea tota fuerit directa uisui, non erit quaelibet pars
49
eius per se directe opposita uisui: imo nulla pars eius est directe opposita uisui per se, nisi pars,
50
supra quam est axis apud directam oppositionem. Cum ergo mouetur axis radialis super superfi -
51
ciem directam, aut super lineam directam, erit obliquatus super quamlibet ipsius partem, su-
52
pra quam transit, praeter primam partem, in qua est punctum, super quod fuerit perpendicularis:
53
et sic erit quaelibet pars superficiei directe oppositae, et lineae directe oppositae, quando fuerit sum-
54
pta per se, obliquata, praeter partem praedictam: et quando accipietur tota linea, aut superficies,
55
erit directa. Et cum punctum, apud quod erit axis perpendicularis super superficiem aut li-
56
neam, fuerit in medio superficiei aut lineae: erit superficies aut linea in fine directae oppositionis
57
ad uisum. Si autem punctum|II 66b|[ar. ms Fatih 3213] non fuerit in medio: erit superficies aut linea directa, sed non in fi-
58
ne directionis: et quanto fuerit punctum, apud quod axis fuerit perpendicularis super superfi-
59
ciem aut lineam, medio superficiei aut lineae propinquius, tanto erit superficies aut linea directio-
60
ris oppositionis. Situs autem linearum et spatiorum aequidistantium lineis radialibus, compre-
61
henduntur a uisu ex comprehensione oppositionis. Quoniam, quando uisus comprehende-
62
rit extremitates linearum aut spatiorum, quae sequuntur uisibilia opposita uisui illi, et extre-
63
mitates eorum propinquas, quae sequuntur eundem uisum, comprehendet situs eorum, et com-
1
prehendet extensionem eorum in uerticatione oppositionis. Secundum ergo istos modos erit
2
comprehensio situum, superficierum, linearum, et spatiorum a uisu, respectu illius. Quaedam au-
3
tem superficies, et lineae, et spatia secantia lineas radiales sunt obliquationis ualde magnae super
4
radiales lineas, et quaedam sunt modicae, et quaedam sunt perpendiculares super|II 67a|[ar. ms Fatih 3213] lineas radiales:
5
et sunt superficies, et lineae, et spatia directe opposita uisui. Extremitas autem remotior cuiusli-
6
bet superficiei, et lineae, et spatij sequitur partem remotam a uisu, scilicet partem sequentem ex-
7
tremitates linearum radialium, et extremitas propinquior sequitur partem propinquam uisui, sci-
8
licet partem sequentem uisum. Et quando uisus comprehenderit aliquam lineam, uel aliquod
9
spatium, statim comprehendet duas ubitates sequentes extremitates lineae illius, aut illius spatij:
10
et similiter quando uisus comprehenderit aliquam superficiem: comprehendet ubitates sequentes
11
extremitates illius superficiei ex comprehensione extensionis illius superficiei, in longitudine, et
12
latitudine. Cum ergo uisus comprehenderit superficiem obliquam super lineas radiales, et fue-
13
rit illa superficies maximae declinationis: comprehendet uisus ubitatem sequentem extremitatem
14
remotiorem apud comprehensionem superficiei, et comprehendet ipsam esse sequentem extre-
15
mitates linearum radialium,|II 67b|[ar. ms Fatih 3213] et comprehendet ubitatem sequentem extremitatem propinquio-
16
rem, et comprehendet ipsam esse sequentem illud, quod est prope uisum. Et similiter de linea, et
17
spatio maximae obliquationis. Et cum uisus perceperit, quod una duarum extremitatum super-
18
ficiei, aut lineae, aut spatij sequantur ubitatem remotam a uisu, et quod altera extremitas sequatur
19
ubitatem propinquam uisui: statim percipiet remotionem unius duarum extremitatum, aut lineę,
20
aut spatij, aut superficiei, et appropinquationem alterius. Et cum perceperit remotionem unius
21
duarum extremitatum, aut lineae, aut spatij, aut superficiei, et appropinquationem alterius: statim
22
percipiet obliquationem situs illius superficiei, aut lineae, aut spatij. Obliquatio ergo superficie-
23
rum, et linearum, et spatiorum obliquatorum super lineas radiales extraneae obliquationis, com-
24
prehenditur a uisu ex comprehensione duarum ubitatum extremitatum eorum.
25
29. Situs uisibilis obliquus ex immoderata distantia uidetur directus. 34 p 4.
26
DEclinatio autem et directa oppositio linearum, et superficierum, et spatiorum modicae obli-
27
quationis, et directionis, non comprehenduntur a uisu uera comprehensione certificata,
28
nisi remotio eorum sit mediocris, et respiciat corpora ordinata comprehensa a uisu,|II 68a|[ar. ms Fatih 3213] et com-
29
prehenderit ex mensuris eorum corporum mensuras remotionum extremitarum illarum super-
30
ficierum, et linearum, et spatiorum, et comprehenderit aequalitatem duarum remotionum
31
duarum extremitatum superficiei, aut lineae, aut spatij: aut inaequalitatem earum: quoniam nul-
32
la ubitatum sequentium extremitates superficierum, et linearum, et spatiorum directe opposi-
33
torum, aut declinantium modica declinatione, sequitur uisum: Sed extremitates eorum oppo-
34
sitae sequuntur ubitates dextras, aut sinistras, aut superiores, aut inferiores. Si ergo uisus non
35
comprehenderit mensuras remotionum eorum, quae sunt huiusmodi a uisu, non comprehendet
36
aequalitatem remotionum extremitatum eorum, aut inaequalitatem: et si haec non comprehen-
37
derit, non comprehendet obliquationem eorum, neque directionem. Cum ergo superficies, et
38
lineae, et spatia fuerint maximae remotionis, et fuerit obliquatio eorum modica: non poterit ui-
39
sus comprehendere obliquationem eorum, neque potest distinguere inter obliquum, et re-
40
ctum: quoniam quantitates remotionum superficierum, et linearum, et spatiorum, quorum re-
41
motio est magna,|II 68b|[ar. ms Fatih 3213] non certificantur a uisu, sed aestimantur. Et cum remotio eorum fuerit magna,
42
et fuerint ipsa modicae obliquationis: erit differentia, quae est inter remotas extremitates eorum
43
oppositorum, ualde modica, fere carens quantitate respectu quantitatum remotionum eorum.
44
Et cum uisus non certificauerit quantitates remotionum extremitatum eorum, non comprehen-
45
det diuersitatem remotionum, quae est inter extremitates eorum. Et cum non comprehende-
46
rit diuersitatem, quae est inter remotiones extremitatum superficiei, lineae, et spatij, aestima-
47
bit remotiones illas esse aequales, et non comprehendet obliquationem illius superficiei, aut li-
48
neae, aut spatij: et cum non comprehenderit obliquationem illius superficiei, aut lineae, aut spa-
49
tij, aestimabit ipsum esse directum. Et obliquatio modica superficierum, et linearum, et spatio-
50
rum, quorum remotio est maxima, non comprehenditur a uisu. Visus ergo comprehendit o-
51
mnes superficies, et lineas, et spatia, quae sunt maximae remotionis, et minimae obliquationis,
52
quasi directe opposita, et non certificat situs eorum, neque distinguit inter obliquum, et directe
53
oppositum, sed comprehendit obliquum, et rectum secundum unum|II 69a|[ar. ms Fatih 3213] modum. Et similiter situs
54
superficierum, et linearum, et spatiorum, quorum remotio est mediocris, quando non respexe-
55
rint corpora ordinata, aut uisus non comprehenderit corpora respicientia remotiones eorum, et
56
non certificauerit quantitates remotionum eorum, non certificatur a uisu, nec distinguit ui-
57
sus inter obliquum eorum et directum, sed accipit situm eorum aestimatione: et fortasse aestimabit
58
illud, quod est huiusmodi, esse directum, quamuis sit obliquum. Et cum superficies, et lineae, et spa〈-〉
59
tia fuerint in remotione mediocri, et remotiones eorum respexerint corpora ordinata, et compre-
60
henderit uisus illa corpora ordinata, et quantitates eorum, comprehendet quantitates remo-
61
tionum extremitatum superficierum illarum, et linearum, et spatiorum, et comprehendet aequa-
62
litatem remotionum extremitatum eorum oppositorum, si fuerint extremitates illae aequales, et
1
inaequalitatem eorum, si|II 69b|[ar. ms Fatih 3213] fuerint inaequales. Et cum comprehenderit aequalitatem remotionum
2
extremitatum superficierum, aut linearum, aut spatiorum, aut inaequalitatem eorum: comprehen-
3
det directionem illius superficiei, aut lineae, aut spatij, aut eorum obliquationem certificata com-
4
prehensione. Et similiter obliquatio linearum, aut superficierum, aut spatiorum, quae sunt maximę
5
obliquationis, non comprehenditur a uisu, nisi ipsa sint in remotione mediocri, respectu magnitu-
6
dinis eorum. Nam uisus non comprehendit ubitates sequentes extremitates superficiei, aut lineę,
7
aut spatij: nisi quando comprehenderit quantitatem extensionis illius superficiei, aut lineę, aut spa〈-〉
8
tij: sed uisus non comprehendit quantitatem extensionis superficiei, aut lineae, aut spatij, nisi quan-
9
do fuerit in remotione mediocri respectu quantitatis illius superficiei, aut lineae, aut spatij. Decli-
10
natio ergo superficiei, aut lineae, aut spatij secantium lineas radiales, quando fuerit maxima, com-
11
prehendetur a uisu comprehensione ubitatum extremitatum eius: et si fuerit modicae obliquatio-
12
nis, aut directae oppositionis: comprehendetur a uisu esse obliquum, aut esse directum uisibile ex
13
comprehensione quantitatum remotionum extremitatum eorum. Et uisus non certificat quali-
14
tatem situum superficierum, et linearum,|II 70a|[ar. ms Fatih 3213] et spatiorum, quae sunt maximae obliquationis, nisi quan-
15
do certificauerit qualitatem extensionis eorum. Et non certificat situm superficierum, et linea-
16
rum, et spatiorum, quae sunt modicae obliquationis, aut directae oppositionis, nisi quando certifi-
17
cauerit quantitates remotionum extremitatum eorum, et comprehenderit inaequalitatem remo-
18
tionum extremitatum eorum oppositorum, aut aequalitatem. Sed uisus raro certificat situs uisi-
19
bilium, et plura, quae comprehendit uisus ex sitibus uisibilium, non comprehendit, nisi per aesti-
20
mationem. Sustentatio ergo uisus in comprehensione situum uisibilium non est, nisi per aestimatio〈-〉
21
nem. Cum ergo aspiciens aspexerit, et uoluerit certificare situm alicuius superficiei, aut situm a-
22
licuius lineae, quae sunt in uisibilibus, aut situm alicuius spatij, in superficiebus uisibilium: intue-
23
bitur formam illius rei uisae, et qualitatem extensionis illius superficiei, aut lineae, aut spatij. Si er-
24
go forma illius rei uisae, in qua est illa superficies, aut linea, aut spatium, fuerit manifesta, et certifi-
25
cata, et fuerit obliquatio istius superficiei, aut lineae, aut spatij|II 70b|[ar. ms Fatih 3213] maxima: comprehendet uisus obli-
26
quationem eius uere ex comprehensione qualitatis extensionis eius, et ex comprehensione dua-
27
rum ubitatum extremitatum eius. Et si forma illius rei uisae fuerit manifesta, et non fuerit maxi-
28
mae obliquationis, et remotio eius respexerit corpora ordinata: uidebit corpora respicientia re-
29
motiones extremitatum eius, et considerabit quantitatem eorum: et comprehendet remotionem
30
illius superficiei, aut lineae, aut spatij, et quantitatem obliquationis eius, aut directionem eius ex
31
comprehensione quantitatum remotionum extremitatum eius. Et si forma rei uisae non fuerit
32
manifesta, aut fuerit manifesta, sed obliquatio fuerit maxima, et remotio non respexerit corpo-
33
ra ordinata: non comprehendet uisus certitudinem situs huiusmodi superficiei, aut lineae, aut
34
spatij. Et quando uisus comprehenderit formam non manifestam, et inuenerit remotiones eius
35
respicere corpora ordinata: statim percipiet, quod situs illius superficiei, aut lineae, aut spatij
36
non certificatur.|II 71a|[ar. ms Fatih 3213] Secundum ergo istos modos comprehendit uisus situs superficierum uisibilium,
37
et situs linearum, et spatiorum, quae sunt in superficiebus uisibilium, scilicet quae omnes secant li-
38
neas radiales. Quod uero est ex spatijs, quae sunt inter uisibilia distincta in rebus remotioribus
39
maximis, scilicet, quando fuerit remotio utriusque uisibilium, quae sunt apud duas extremitates
40
spatij, maxima remotio, comprehenditur a uisu tunc quasi directe oppositum, quamuis sit obli-
41
quum: quoniam non comprehendit diuersitatem, quae est inter remotiones extremitatum eius.
42
Et si alterum duorum uisibilium, quae sunt apud duas extremitates spatij, fuerit propinquius al-
43
tero, et senserit uisus appropinquationem eius: comprehendet spatium, quod est inter ea, esse
44
obliquum, secundum quod comprehendit ex appropinquatione propinquioris illorum duorum
45
uisibilium, et ex remotione remotioris illorum. Et si alterum duorum uisibilium fuerit propin-
46
quius, sed uisus non comprehenderit appropinquationem eius: non sentiet obliquationem spa-
47
tij, quod est inter ea.|II 71b|[ar. ms Fatih 3213] Situs ergo superficierum, et linearum, et spatiorum secantium lineas radia-
48
les, non certificatur a uisu, nisi sit remotio eorum mediocris: et simul non certificat uisus aequali-
49
tatem aut inęqualitatem remotionum extremitatum eorum. Si autem uisus non certificauerit aequalita〈-〉
50
tem remotionis extremitatum eorum, aut inaequalitatem, non poterit certificare situm illorum. Et plura
51
illorum, quae comprehenduntur a uisu ex sitibus uisibilium, non comprehenduntur nisi per aesti-
52
mationem. Si ergo ipsa fuerint in remotione mediocri, non erit magna diuersitas inter situm com-
53
prehensum a uisu per aestimationem, et uerum situm: et si fuerint in remotione maxima, non di-
54
stinguet inter obliquum et directum. Quoniam uisus quando non comprehenderit inaequalita-
55
tem duarum remotionum duarum extremitatum rei uisae: comprehendet ipsas esse aequales, et sic
56
iudicabit ipsam rem uisam esse directam. Secundum ergo istos modos erit comprehensio situum
57
superficierum, et linearum, et spatiorum per sensum uisus.
58
30. Situs partium et terminorum rei uisibilis, et situs uisibilium distinctorum per-
59
cipiuntur ex aequabili et inaequabili distantia, ordinemque formarum ad uisum manantium.
60
32 p 4.
61
SItus uero partium|II 72a|[ar. ms Fatih 3213] rei uisae inter se, et situs terminorum superficiei rei uisae, aut superficiei eius
62
inter se, et situs uisibilium distinctorum inter se, quae collocantur sub ordinatione, comprehen-
1
duntur a uisu ex comprehensione locorum uisus, ad quae perueniunt formae partium, et ex compre〈-〉
2
hensione ordinationis partium formę peruenientis ad uisum, per uirtutem distinctiuam. Quoniam
3
enim forma cuiuslibet partium superficiei rei uisae peruenit in aliquam partem superficiei membri
4
sentientis, in quam peruenit forma totius: unde cum superficies rei uisae fuerit diuersorum colo-
5
rum, et fuerint inter partes eius differentiae, per quas distinguantur partes inter se: erit forma per-
6
ueniens ad uisum diuersorum colorum, et erunt partes eius distinctae secundum partium distin-
7
ctionem superficiei rei uisae. Et sentiens sentit formam, et sentit quamlibet partium formae ex sen-
8
su colorum illarum partium, et lucis quae est in eis: et sentit loca formarum partium in uisu ex sen-
9
su colorum partium illarum,|II 72b|[ar. ms Fatih 3213] et lucis illarum. Et uirtus distinctiua comprehendit ordinem illorum
10
locorum ex comprehensione diuersitatis colorum partium formae, et ex comprehensione differen〈-〉
11
tiarum partium. Et sic comprehendit dextrum et sinistrum, superius et inferius ex comparatione
12
illorum inter se: et sic comprehendit etiam contiguum et separatum. Situs uero partium rei uisae,
13
inter se secundum accessionem et remotionem, scilicet secundum pręeminentiam et profundatio-
14
nem, comprehenduntnr a uisu, ex comprehensione quantitatis remotionum partium a uisu, et
15
comprehensione diuersitatis remotionum partium secundum magis et minus. Situs uero partium
16
rei uisae quando fuerint in remotione mediocri inter se, secundum accessionem et remotionem
17
comprehenduntur a uisu: et hoc, cum uisus comprehenderit quantitatem illius remotionis, et com-
18
prehenderit inaequalitatem, quae est inter remotiones partium a uisu et aequalitatem. Si autem ui-
19
sus non certificauerit quantitates remotionis eius, et quantitates remotionum partium eius: non
20
comprehendet uisus ordinationem partium eius secundum accessionem et remotionem apud ui-
21
sionem. Si autem fuerit aliquid ex uisibilibus assuetis, quae cognoscuntur a uisu,|II 73a|[ar. ms Fatih 3213] comprehendet
22
ordinationem partium eius secundum praeeminentiam et profunditatem, et figuram superficiei e-
23
ius per cognitionem, non sola uisione: et si fuerit ex uisibilibus extraneis, quae uisus non cognoscit:
24
comprehendet superficiem eius quasi planam, quando non certificauerit quantitates remotio-
25
num partium eius. Et ista intentio apparet, quando uisus inspexerit aliquod corpus conuexum,
26
aut concauum, et fuerit in remotione maxima: quoniam uisus tunc non comprehendet conuexi-
27
tatem aut concauitatem, sed comprehendet ipsum quasi planum. Et situs partium superficiei rei
28
uisae inter se in diuersitate ubitatum, et in separatione, et in continuatione non comprehendun-
29
tur a uisu, nisi ex comprehensione partium formae peruenientis in uisum, et comprehensione di-
30
uersitatis colorum et differentiarum, per quas distinguuntur partes, et ex comprehensione ordi-
31
nationis partium formae per uirtutem distinctiuam. Et situs partium superficiei rei uisae|II 73b|[ar. ms Fatih 3213] inter se in
32
accessione, et etiam secundum remotionem respectu uisus, non comprehenduntur a uisu, nisi ex
33
comprehensione quantitatis remotionis partium, et ex comprehensione aequalitatis et inaequali-
34
tatis quantitatum remotionum earum. Ordinatio ergo partium rei uisae secundum accessionem et
35
remotionem illius, cuius quantitates remotionum partium certificantur a uisu, comprehendi-
36
tur a uisu: ordinatio uero partium illius remotionum partium, cuius quantitates non certifican-
37
tur a uisu, non comprehenditur a uisu. Ordinatio autem partium rei uisae distinctarum com-
38
prehenditur a uisu ex comprehensione locorum uisus, in quae perueniunt formae illarum par-
39
tium, et ex comprehensione distinctionis in uisu per uirtutem distinctiuam. Et similiter est de ui-
40
sibilibus distinctis. Termini|II 74a|[ar. ms Fatih 3213] autem superficiei rei uisae, aut superficierum eius, et ordinatio eo-
41
rum comprehenduntur a uisu ex comprehensione partis superficiei eius, in quam peruenit color
42
illius superficiei, et lux eius a uisu, et ex comprehensione terminorum illius partis, et ordinatio-
43
nis circumferentiae illius partis per uirtutem distinctiuam. Secundum ergo istos modos compre-
44
hendit uisus situs partium uisibilium, et situs partium superficierum uisibilium inter se, et situs ter-
45
minorum superficierum, et situs partium distinctarum uisibilium inter se, et situs uisibilium di-
46
stinctorum inter se.
47
31. Soliditas quorundam corporum solo uisu percipitur: quorundam uisu et syllo-
48
gismo simul. 63 p 4.
49
COrporeitas uero, quae est extensio secundum trinam dimensionem, comprehenditur a uisu
50
in quibusdam corporibus, et in quibusdam non. Tamen apud hominem distinguentem iam
51
quietum est principium, quod non comprehenditur sensu uisu, nisi corpus: et sic quando
52
ipse comprehendet uisibile: sciet statim quod est corpus, quamuis non comprehendat extensio-
53
nem secundum trinam dimensionem. Et uisus comprehendit in corporibus extensionem eorum|II 74b|[ar. ms Fatih 3213]
54
secundum longitudinem et latitudinem ex comprehensione superficierum corporum opposito-
55
rum illi. Cum ergo comprehenderit superficiem corporis, sciendo quod illud uisibile est corpus:
56
comprehendet statim extensionem illius corporis secundum longitudinem et latitudinem, et non
57
remanet nisi dimensio tertia. Et quaedam corpora continentur a superficiebus planis secantibus se
58
oblique: et quaedam continentur a superficiebus concauis, aut conuexis: et quaedam continentur a
59
superficiebus diuersarum figurarum secantibus se oblique: et quaedam continentur ab una superfi-
60
cie rotunda. Corpus autem, quod continetur a superficiebus secantibus se, cuius una superficies est
61
plana, quando comprehenditur a uisu, et fuerit superficies eius plana opposita uisui et directa, et su〈-〉
62
perficies residuę secuerint superficiem directe oppositam, aut perpendiculares super superficiem directe
1
oppositam, aut obliquae super ipsam ad partem strictam ex parte posteriori superficiei directe op-
2
positae: non apparebit uisui ex eo, nisi superficies directe opposita tantum. Ergo ex huiusmodi cor-
3
poribus non comprehendit uisus,|II 75a|[ar. ms Fatih 3213] nisi longitudinem et latitudinem tantum: ergo non sentit corpo-
4
reitatem huiusmodi. Corpus autem, quod continetur a superficiebus secantibus se, quando super-
5
ficies eius fuerit opposita uisui, sed non secundum directam oppositionem, et fuerit sectio istius su-
6
perficiei cum alia superficie illius corporis, comprehensa a uisu, ita ut possit comprehendere duas
7
superficies simul: comprehendetur a uisu tunc eius corporeitas: quoniam comprehendet obliqua-
8
tionem superficiei corporis ad eius profunditatem: quare comprehendet extensionem corporis se-
9
cundum profunditatem, cum comprehenderit ex superficie obliqua extensionem in longum et la-
10
tum. Et sic comprehendet corporeitatem huiusmodi corporum. Et similiter erit, quando una su-
11
perficierum corporis directe fuerit opposita uisui, et fuerint superficies secantes illam superficiem,
12
aut una illarum obliqua super superficiem directe oppositam|II 75b|[ar. ms Fatih 3213] ad partem amplam ex parte posterio-
13
ri superficiei directe oppositae: quoniam uisus comprehendet in tali corpore superficiem directe op〈-〉
14
positam, et superficiem oblique secantem superficiem directe oppositam, et comprehendet etiam
15
sectionem istarum superficierum: et sic, sicut diximus, comprehendet corporeitatem illius corpo-
16
ris. Et generaliter dico, quod omne corpus, in quo potest uisus comprehendere duas superficies
17
secantes se, comprehendetur in sua corporeitate a uisu. Corporum autem, in quibus est superficies
18
conuexa comprehensa a uisu, et illud, quod continet ipsa, est aut una superficies, aut multae superfi-
19
cies, corporeitatem uisus comprehendere poterit ex comprehensione ueritatis eius. Quoniam si
20
superficies conuexa fuerit opposita uisui: erunt remotiones partium eius a uisu inaequales, et erit
21
medium eius propinquius extremitatibus uisus: et cum uisus comprehenderit conuexitatem eius,
22
comprehendet quod medium eius est sibi propinquius extremitatibus: et cum senserit quod me-
23
dium eius est propinquius illi, et quod extremitates eius sunt remotiores: sentiet statim, quod su-
24
perficies exit ad ipsum ab ultimis tendentibus ad posterius: et sic sentiet extensionem corporis in
25
profunditate, respectu superficiei directe oppositae. Et ipse comprehendet extensionem corporis
26
illius secundum longitudinem et latitudinem, ex comprehensione extensionis superficiei conuexę
27
secundum longitudinem et latitudinem. Et similiter si alia superficies corporis praeter superficiem
28
directe oppositam, fuerit conuexa: et comprehenderit uisus conuexitatem eius: comprehendet e-
29
tiam extensionem eius secundum trinam dimensionem. Si uero corporis, in quo est superficies con〈-〉
30
caua|II 76b|[ar. ms Fatih 3213] comprehensa a uisu, aliam superficiem senserit uisus, et senserit sectionem eius cum superficie
31
concaua: tunc sentiet obliquationem superficiei corporis illius, et cum senserit obliquationem il-
32
lius superficiei, statim sentiet corporeitatem eius. Si autem superficies fuerit concaua, comprehen〈-〉
33
sa a uisu, et non apparuerit uisui alia superficierum residuarum: non comprehendet uisus corporei-
34
tatem illius corporis: neque uisus comprehendet ex huiusmodi corporibus, nisi extensiones eius
35
secundum duas dimensiones tantum, et non sentiet corporeitatem huiusmodi corporum, nisi per
36
scientiam praecedentem tantum, non per sensum trium dimensionum illius corporis. Et superfi-
37
cies concaua etiam extenditur|II 77a|[ar. ms Fatih 3213] in profunditate propter propinquitatem extremitatum eius ad ui-
38
sum et remotionem medij: Sed non comprehenditur ex extensione profunditatis, nisi extensio ua-
39
cuitatis, non extensio corporis uisi, cuius superficies est illa superficies concaua. Comprehensio
40
ergo corporeitatis a uisu, non est, nisi ex comprehensione obliquationis superficierum corporum:
41
et obliquitates superficierum corporum, per quas significatur uisui, quod corpora sint corpora, non
42
comprehenduntur a uisu, nisi in corporibus, quorum remotio est mediocris. In corporibus au-
43
tem maximę remotionis, quorum remotio non certificatur a uisu, non comprehendit uisus obli-
44
quationes superficierum: et sic non comprehendit corporeitatem eius per sensum uisus. Quoniam
45
in talibus corporibus non comprehendit|II 77b|[ar. ms Fatih 3213] uisus situs partium superficierum eorum inter se, neque
46
comprehendit ipsas nisi planas, et sic non comprehendit obliquationes superficierum, et sic deni-
47
que non comprehendit corporeitatem. Visus ergo non comprehendit corporeitatem corporis ma-
48
ximae remotionis, cuius remotio non certificatur illi. Et ipse comprehendit corporeitatem cor-
49
porum ex comprehensione obliquationum superficierum corporum: et obliquationes superficie-
50
rum corporum non comprehenduntur a uisu, nisi in uisibilibus mediocris remotionis, quorum si-
51
tus partium superficierum inter se comprehenduntur a uisu. Et praeter istorum uisibilium corpo-
52
reitatem, non comprehendit corporeitatem uisus, nisi per scientiam antecedentem tantum.
53
32. Circulus percipitur e situ, quem obtinet in superficie uisus. 45 p 4.
54
FIgura autem rei uisae diuiditur in duo: quorum alterum est figura circumferentiae superficiei
55
rei uisae, aut circumferentiae alicuius partis rei uisae: secundum autem est figura corporeita-
56
tis rei uisae, aut figura corporeitatis alicuius partis rei uisae. Et iste modus est forma superfi-
57
ciei rei uisae, cuius corporeitas comprehenditur per sensum uisus, aut forma partis superficiei rei
58
uisae, cuius corporeitas comprehenditur. Et omne, quod uisus|II 78a|[ar. ms Fatih 3213] comprehendit ex figuris uisi-
59
bilium, diuiditur in istos modos. Figura uero circumferentiae superficiei rei uisae comprehendi-
60
tur a sentiente, ex comprehensione circumferentiae formae, quae peruenit in concauum nerui com-
61
munis, et ex comprehensione circumferentiae partis superficiei membri sentientis, in quam per-
62
uenit forma rei uisae: quoniam in utroque istorum locorum figuratur circumferentia superficiei rei
63
uisae. Quemcunque ergo istorum locorum animaduerterit sentiens, poterit comprehendere in eo
1
figuram circumferentiae rei uisae. Et similiter figura circumferentiae cuiuslibet partium superficiei
2
rei uisae comprehenditur a sentiente ex sensu ordinationis partium terminorum partis formae. Et
3
cum sentiens uoluerit certificare figuram circumferentiae superficiei rei uisae, aut figuram circum-
4
ferentiae partis rei uisae, mouebit axem radialem super circumferentiam rei uisae: et sic per motum
5
certificabit situm partium terminorum formae superficiei, quae est in superficie membri sentientis,
6
et in concauo nerui communis. Quare comprehendet ex certificatione|II 78b|[ar. ms Fatih 3213] situum terminorum for-
7
mae, figuram circumferentiae superficiei rei uisae. Secundum ergo hunc modum erit comprehen-
8
sio figurae circumferentiae rei uisae, et figurae circumferentiae cuiuslibet partis superficiei rei uisae
9
per sensum uisus.
10
33. Superficies globosa percipitur e propinquitate partium mediarum, et aequabi-
11
li longinquitate extremarum. 48 p 4.
12
FOrma autem superficiei rei uisae non comprehenditur a uisu, nisi ex comprehensione situum
13
partium superficiei rei uisae, et ex consimilitudine et dissimilitudine eorundem situum. Et
14
certificatur forma superficiei ex comprehensione diuersitatis inaequalitatis remotionum par-
15
tium superficiei rei uisę, et aequalitatis earum, aut inaequalitatis eleuationum partium superficiei
16
et aequalitatis earum. Quoniam conuexitas superficiei non coprehenditur a uisu, nisi aut ex
17
comprehensione propinquitatis partium mediarum in superficie, et remotionis partium in termi-
18
nis: aut ex inęqualitate eleuationum partium eius, quando superficies superior corporis fuerit con-
19
uexa. Et similiter conuexitas termini superficiei non comprehenditur a uisu, nisi aut ex compre-
20
hensione propinquitatis medij, et remotionis extremitatum, quando conuexitas eius opponitur
21
uisui: aut ex inęqualitate eleuationum partium eius, quando gibbositas eius fuerit deorsum, aut sur-
22
sum: aut ex inęqualitate partium eius, quod in eo dextrum est, aut sinistrum, quando gibbositas e-
23
ius fuerit dextra aut sinistra.
24
34. Superficies caua percipitur e longinquitate partium mediarum, et aequabili pro-
25
pinquitate extremarum. 49 p 4.
26
COncauitas autem superficiei,|II 79a|[ar. ms Fatih 3213] quando opponitur uisui, comprehenditur a uisu ex compre-
27
hensione remotionis partium mediarum, et appropinquatione extremitatum terminorum.
28
Similiter est de concauitate terminorum superficiei, quando opponitur uisui: et uisus non
29
comprehendit concauitatem superficiei, quando concauitas fuerit opposita sursum, aut deorsum,
30
aut ad latus, nisi quando superficies concaua fuerit in parte abscissa, et apparuerit arcualitas termi-
31
ni eius, quę est uersus uisum.
32
35. Planities in distantia moderata directe opposita uisui: percipitur ex aequabili
33
partium longinquitate, et similitudine collocationis atque ordinis ipsarum inter i-
34
psas. 47 p 4.
35
PLanities autem superficierum comprehenditur a uisu ex comprehensione aequalitatis remo-
36
tionum partium et consimilitudinis ordinationis earum. Et similiter comprehenditur recti-
37
tudo termini superficiei, quando terminus opponetur uisui. Rectitudo enim termini super-
38
ficiei, et arcualitas, aut curuitas eius, quando superficies fuerit opposita uisui, et termini continue-
39
rint ipsam, comprehenditur a uisu ex ordinatione partium eius inter se. Conuexitas ergo superfi-
40
ciei rei uisae, quae opponitur uisui, et concauitas eius, et planities comprehenduntur a uisu ex com〈-〉
41
prehensione diuersitatis remotionis partium superficiei, aut eleuationum earum, aut latitudinum
42
earum, et ex quantitatibus excessus remotionis partium, aut eleuationum, aut latitudinum ea-
43
rum|II 79b|[ar. ms Fatih 3213] inter se. Et similiter conuexitas, et concauitas, et planities cuiuslibet partis rei uisae compre-
44
henditur a uisu ex comprehensione excessus remotionum partium illius partis, aut excessus eleua-
45
tionum, aut latitudinum earum, aut aequalitatis earum. Et propter istam caussam non comprehen〈-〉
46
dit uisus concauitatem et conuexitatem, nisi in uisibilibus, quorum remotio est mediocris. Vi-
47
sus autem comprehendit propinquitatem quarundam partium superficiei, et remotionem qua-
48
rundam per quaedam corpora interuenientia inter ipsum, et superficiem, et per corpora respicien-
49
tia remotiones partium, quarum appropinquatio et remotio certificatur a uisu. Et cum quaedam
50
partes superficiei fuerint prominentes, et quaedam profundae: comprehendet uisus prominen-
51
tiam et profunditatem illarum per obliquationem superficierum partium, et sectiones partium, et
52
curuitates earum in locis profunditatis, et per situs superficierum partium inter se. Et hoc erit,
53
quando uisus non comprehenderit illam superficiem ante, neque aliquam huius generis.|II 80a|[ar. ms Fatih 3213] Si autem
54
illa res uisa fuerit ex uisibilibus assuetis, comprehendet uisus formam eius, et formam superficiei
55
per cognitionem antecedentem. Forma autem rei uisae, quae continetur ex superficiebus secanti-
56
bus se, et diuersorum situum, comprehenditur a uisu ex comprehensione sectionis superficiei e-
57
ius, et ex comprehensione situs cuiuslibet superficierum eius, et ex comprehensione superficie-
58
rum earum inter se. Formae igitur figurarum rerum uisarum, quarum corporeitas comprehendi-
59
tur a uisu, comprehenduntur ex comprehensione formarum superficierum earum, et ex compre-
1
hensione situum superficierum earum inter se. Et formae superficierum uisibilium, quarum par-
2
tes sunt diuersi situs: comprehenduntur a uisu ex comprehensione conuexitatis et concauitatis, et
3
planitiei partium superficierum in uisibilibus, et prominentiae, et profunditatis partium superfi-
4
ciei. Secundum ergo hunc modum erit comprehensio superficierum formarum uisibilium, et fi-
5
gurarum earum. Et cum sentiens uoluerit certificare formam superficiei rei uisae, aut formam ali-
6
cuius partis rei uisae, mouebit uisum in oppositionem eius, et faciet transire axem radialem super
7
omnes partes eius, donec sentiat remotiones partium eius, et situs cuiuslibet illarum apud uisum,
8
|II 80b|[ar. ms Fatih 3213]et situm earum inter se. Et cum sentiens comprehenderit remotionem partium superficierum, et
9
situs earum, et comprehenderit prominentiam et profunditatem: comprehendet formam illius
10
superficiei rei uisae, et certificabit figuram eius. Et multoties errat uisus in eo, quod comprehen-
11
dit ex formis superficierum uisibilium, et formis figurarum uisibilium, et non percipit errorem.
12
Quoniam conuexitas parua et concauitas parua, et prominentia, et profunditas parua non com-
13
prehenduntur secundum accessum ad uisum, quamuis earum remotio sit mediocris, nisi sit propin-
14
qua ualde uisui. Visibilia ergo, quorum formae comprehenduntur a uisu, sunt illa, quorum quan-
15
titates partium superficierum comprehenduntur a uisu, et quorum excessus et aequalitates remo-
16
tionum partium comprehenduntur a uisu. Et uisibilia, quorum formae certificantur a uisu, sunt il-
17
la, quorum quantitates remotionum partium, et quorum quantitates excessus remotionis par-
18
tium certificantur a uisu.|II 81a|[ar. ms Fatih 3213] Et similiter figurae circumferentiarum superficierum uisibilium, et figu-
19
rae circumferentiarum partium superficierum uisibilium non certificantur a uisu, nisi sint in re-
20
motionibus mediocribus, et certificauerit uisus ordinationem terminorum earum, et situm par-
21
tium terminorum earum inter se, et certificauerit angulos earum. Et in quibus situs terminorum
22
non certificantur a uisu, neque anguli, si habuerint angulos: in ijs non certificabit uisus figuras. O-
23
mnes ergo figurae uisibilium comprehendantur a uisu, secundum modos, quos declarauimus.
24
36. Magnitudo nec ex angulo pyramidis opticae tantum: nec ex anguli et distantiae compa-
25
ratione percipitur. 27 p 4.
26
MAgnitudo uero et quantitas rei uisae comprehenduntur a uisu: sed qualitas comprehensio-
27
nis eius est ex intentionibus dubitabilibus. Et plures opinantur, quod quantitas magni-
28
tudinis rei uisae non comprehenditur a uisu, nisi ex quantitate anguli, qui fit|II 81b|[ar. ms Fatih 3213] apud centrum
29
uisus, quem continet superficies pyramidis radialis, cuius basis continet rem uisam: et quod uisus
30
comparat quantitates rerum uisarum ad quantitates angulorum, qui fiunt a radijs, qui continent
31
res uisas apud centrum uisus, et non sustentatur in comprehensione magnitudinis, nisi super an-
32
gulos tantum. Et quidam illorum opinantur, quod comprehensio magnitudinis non completur
33
in comparatione ad angulos tantum, sed per considerationem remotionis rei uisae, et situs eius
34
cum comparatione ad angulos. Et ueritas est, quod non est possibile, ut sit comprehensio quanti-
35
tatum rerum uisarum a uisu ex comparatione ad angulos, quos res uisae respiciunt apud centrum
36
uisus tantum. Quoniam eadem res uisa non diuersatur in quantitate apud uisum, quamuis remo-
37
tiones eius diuersentur diuersitate non magna. Quoniam quando res fuerit prope uisum, et ipse com-
38
prehenderit quantitatem eius: et postea fuerit elongata a uisu|II 82a|[ar. ms Fatih 3213] non multum: non diminuetur eius
39
quantitas apud uisum, quando eius remotio fuerit mediocris. Et nunquam diuersatur quantitas
40
alicuius rei uisae assuetae apud uisum, quando remotiones eius diuersantur, et fuerint ex remotioni〈-〉
41
bus mediocribus. Et similiter corpora aequalia diuersarum remotionum, quando remotio illo-
i1
42
rum fuerit mediocris, con-
43
prehenduntur a uisu ae-
i2
44
qualia: Sed anguli, quos
45
respicit una et eadem res
46
uisa in remotionibus di-
47
uersis mediocribus, diuer〈-〉
48
santur diuersitate alicu-
49
ius quantitatis, [ut patet
50
per 21 p 1] Quoniam
51
quando res uisa fuerit re-
52
mota a uisu per unum cu-
53
bitum, deinde si elonge-
54
tur a uisu, donec fuerit e-
55
ius remotio per duos cu-
56
bitos: erit inter duos an-
57
gulos, qui fiunt apud ui-
58
sum ab illa re uisa, ma-
59
gnus excessus:|II 82b|[ar. ms Fatih 3213] et tamen
60
non comprehendit uisus
61
rem uisam in remotione
62
duorum cubitorum, mi-
1
norem, quam in remotione unius cubiti. Et similiter si elongetur a uisu per tres cubitos aut qua-
2
tuor, non uidebitur minor, quamuis anguli, qui fiunt apud uisum, diuersentur diuersitate extra-
3
nea. Et etiam si in superficie alicuius corporis signetur figura quadrata ęqualium laterum, et recto-
4
rum angulorum: et eleuetur illud corpus, donec superficies eius, in qua est quadratio, sit prope
5
aequidistantiam uisus, et ita ut uisus comprehendat|II 83a|[ar. ms Fatih 3213] figuram quadratam: comprehendet uisus fi-
6
guram quadrilateram aequalium laterum: et tamen anguli, quos respiciunt latera quadrati apud
7
centrum uisus, quando centrum uisus fuerit prope superficiem, in qua est quadratio, erunt diuer-
8
si: cum nihilominus uisus comprehendat latera quadrati ęqualia. Et similiter quando in circulo ex-
9
trahuntur diametri diuersorum situum, deinde eleuatur superficies, in qua est circulus, donec sit
10
prope ęquidistantiam uisus: erunt anguli, quos respiciunt diametri circuli apud centrum uisus, di-
11
uersi diuersitate magna secundum diuersitatem situs diametrorum: et tamen uisus non compre-
12
hendit diametros circuli, nisi aequales, quando remotio circulorum fuerit mediocris. Si ergo com-
13
prehensio rerum uisarum esset ex comparatione ad angulos tantum, qui fiunt ex uisibilibus |II 83b|[ar. ms Fatih 3213]a-
14
pud centrum uisus: non comprehenderentur quadrati latera aequalia, neque comprehenderen-
15
tur diametri circuli aequales, neque comprehenderetur circulus rotundus, neque comprehende-
16
retur una res uisa in rebus diuersis unius quantitatis. Experimentatione igitur istarum intentio-
17
num patet, quod comprehensio quantitatum rerum uisarum non est ex comparatione ad angu-
18
los tantum.
19
37. Magnitudo rei uisibilis percipitur e magnitudine partis superficiei uisus (in quam per-
20
uenit forma) et angulo pyramidis opticae. 17 p 4.
21
ET quia hoc declaratum est, quomodo certificemus qualitatem comprehensionis magnitu-
22
dinis: et iam declaratum est, quod sustentatio in comprehensione plurium sensibilium non
23
est, nisi per argumentationem et distinctionem: magnitudo autem est una|II 84a|[ar. ms Fatih 3213] intentionum, quę
24
comprehenduntur ratione et argumentatione: et radix, super quam sustentatur uirtus distincti-
25
ua in distinctione quantitatis magnitudinis rei uisae, est quantitas partis uisus, in quam peruenit
26
forma rei uisae: et pars, in quam peruenit forma rei uisae, determinatur, et mensuratur per angulum,
27
qui est apud centrum uisus, quem continet pyramis radialis, continens rem uisam, et partem ui-
28
sus, in quam peruenit forma rei uisae. Pars ergo uisus, in quam peruenit forma rei uisae, et angulus,
29
quem continet pyramis radialis, continens illam partem, sunt radix, quam non potest sensus et
30
distinctio uitare in comprehensione magnitudinis rei uisae. Sed tamen non sufficit uirtuti distin-
31
ctiuae in comprehensione magnitudinis consideratio anguli tantum, aut consideratio partis uisus
32
respicientis angulum tantum. Quoniam una res uisa quando comprehenditur|II 84b|[ar. ms Fatih 3213] a uisu, et est prope i-
33
psum: comprehendet sentiens locum uisus, in quem peruenit forma rei uisae, et comprehendet quan-
34
titatem illius loci: deinde quando illa res uisa elongabitur a uisu: comprehendetur etiam a uisu,
35
et comprehendet sentiens locum uisus, in quem peruenit forma eius secundo, et comprehendet
36
quantitatem loci. Et manifestum est, quod locus uisus, in quem peruenit forma eius primo, et lo-
37
cus uisus, in quem peruenit forma eius secundo, diuersantur secundum quantitatem: quoniam lo-
38
cus formę in uisu erit secundum quantitatem anguli, quem respicit illa res uisa apud centrum uisus.
39
Et quanto magis elongabitur res uisa, tanto magis angustabitur pyramis continens ipsam, et eius an-
40
gulus, et locus uisus, in quem peruenit forma.
41
38. Magnitudo uera uisibilis percipitur e comparatione basis anguli, et longitu-
42
dine pyramidis opticae. 27 p 4.
43
ET cum sentiens comprehenderit locum, in quem peruenit forma rei uisae, et comprehende-
44
rit quantitatem loci: comprehendet diminutionem loci apud remotionem rei uisae a uisu. Et
45
ista intentio saepe reuertitur ad uisum:|II 85a|[ar. ms Fatih 3213] scilicet quod uisibilia saepe elongantur a uisu, et uisus
46
ab eis, et appropinquant uisui, et uisus illis: et uisus comprehendit ipsa, et comprehendit diminu-
47
tionem locorum formarum illarum in uisu apud remotionem, et comprehendit augmentationem
48
locorum formarum illarum in uisu apud appropinquationem. Quare ad comprehensionem quan-
49
titatis rei uisae adiungit uirtus distinctiua remotionem rei uisae ad angulum pyramidis radialis, qui
50
est in centro oculi. Ex frequentia ergo istius intentionis quieuit in anima apud uirtutem distincti-
51
uam, quod quanto magis elongatur res uisa a uisu, tanto magis diminuitur locus formae eius in ui-
52
su, et angulus, quem respicit res uisa apud centrum uisus. Et cum hoc est: est quietum in anima,
53
quod locus,|II 85b|[ar. ms Fatih 3213] in quem peruenit forma rei uisae, et angulus, quem respicit res uisa apud entrum ui-
54
sus, non erit nisi secundum remotionem rei uisae a uisu. Et cum hoc quietum est in anima, quando
55
uirtus distinctiua distinguet quantitatem rei uisae, non considerabit angulum tantum, sed consi-
56
derabit angulum et remotionem simul: quoniam quietum est apud ipsam, quod angulus non erit,
57
nisi secundum remotionem. Quantitates ergo uisibilium non comprehenduntur, nisi per distin-
58
ctionem et comparationem. Comparatio autem, per quam comprehenditur quantitas rei uisae,
59
est comparatio basis pyramidis radialis, quae est superficies rei uisae, ad angulum pyramidis, et ad
60
quantitatem longitudinis pyramidis, quae est remotio rei uisae a uisu. Et consideratio uirturis di-
1
stinctiuae non est, nisi in parte superficiei membri sentientis, in quam peruenit forma rei uisae, cum
2
consideratione remotionis rei uisae a superficie uisus. Quoniam quantitas partis, in quam perue-
3
nit forma, nunquam erit nisi secundum quantitatem anguli, quem respicit illa pars apud centrum
4
uisus. Et non est inter remotionem rei uisae a superficie uisus, et remotionem eius a centro uisus
5
in maiori parte diuersitas operans in remotionem. Et etiam iam declaratum est, [18 n 1. et 24.
6
25 n]|II 86a|[ar. ms Fatih 3213] quod sentiens comprehendit uerticationes, quae sunt inter centrum uisus et rem uisam, quae
7
sunt uerticationes linearum radialium, et comprehendit uerticationum ordinationem, et ordina-
8
tionem uisibilium, et ordinationem partium rei uisae. Et cum sentiens comprehendit haec: uirtus
9
distinctiua comprehendit, quod istae uerticationes quanto magis elongantur a uisu, tanto magis
10
ampliantur spatia, quae sunt inter earum extremitates. Et ista intentio iam etiam quieta est in ani-
11
ma: et praeterea, quietum est etiam in anima, quod lineae radiales quanto magis elongabuntur a
12
uisu, tanto erit res uisa apud earum extremitates minor. Cum ergo uisus comprehenderit ali-
13
quam rem uisam, et comprehenderit terminos eius: comprehendet uerticationes, ex quibus com-
14
prehendet terminos rei uisae: et uerticationes, ex quibus comprehendet terminos rei uisae, sunt
15
lineae continentes angulum, qui est apud centrum uisus, quem respicit illa|II 86b|[ar. ms Fatih 3213] res uisa, et sunt lineae
16
continentes locum uisus, in quem peruenit forma rei uisae. Cum ergo uisus comprehenderit uer-
17
ticationes: imaginabitur uirtus distinctiua extensionem istarum linearum a centro uisus usque ad
18
terminos rei uisae: et quando simul comprehenderit quantitatem remotionis rei uisae: imagina-
19
bitur quantitatem longitudinum istarum linearum, et quantitatem spatij, quod est inter extremi-
20
tates earum: et spatia, quae sunt inter extremitates istarum linearum, sunt diametri rei uisae. Et
21
quando uirtus distinctiua imaginabitur quantitatem anguli, et quantitatem longitudinum linea-
22
rum radialium, et quantitatem spatiorum, quae sunt inter extremitates earum: comprehendet
23
quantitatem rei uisae secundum suum esse. Verticationes autem, quae extenduntur inter centrum
24
uisus et terminos cuiuslibet rei uisae comprehensae a uisu, comprehenduntur a sentiente, et a uir-
25
tute distinctiua: et sentiens et uirtus distinctiua comprehendunt quantitatem partis uisus, in
26
quam peruenit|II 87a|[ar. ms Fatih 3213] forma illius rei uisae. Et cum uirtus distinctiua comprehenderit uerticationes li-
27
nearum radialium: comprehendet situs earum inter se, et comprehendet appropinquationem ea-
28
rum inter se, et comprehendet qualitatem extensionis earum: et nihil remanet, quo completur
29
comprehensio magnitudinis rei uisae, nisi quantitas remotionis rei uisae. Et iam declaratum est in
30
qualitate comprehensionis remotionis rei uisae, [24 n] quod cuiuslibet rei uisae remotio com-
31
prehenditur a uisu, aut certe, aut aestimatione. Et cum uirtus distinctiua comprehenderit situs li-
32
nearum radialium continentium terminos rei uisae, et quantitatem partis, quae est inter ipsas li-
33
neas radiales, et superficiem membri sentientis, quae est quantitas anguli,|II 87b|[ar. ms Fatih 3213] et imaginata fuerit si-
34
mul quantitatem remotionis rei uisae: statim imaginabitur quantitatem anguli, et remotionis si-
35
mul. Et cum imaginata fuerit quantitatem anguli et remotionis simul, comprehendet quantita-
36
tem rei uisae secundum quantitatem anguli, et secundum quantitatem remotionis simul. Et uir-
37
tus distinctiua imaginatur quantitatem remotionis cuiuslibet rei uisae comprehensae a uisu, et i-
38
maginatur uerticationes continentes terminos illius, et per imaginationem istum perueniet ad i-
39
psam forma pyramidis continentis rem uisam, et quantitas basis eius, quae est res uisa: et sic per-
40
ueniet ad illam quantitas rei uisae. Et significatio, quod comprehensio magnitudinis rei uisae sit
41
per comparationem magnitudinis ad remotionem rei uisae, est: Quia uisus quando comprehen-
42
derit duo uisibilia diuersae remotionis, et respicientia eundem angulum apud centrum uisus: sci-
43
licet, ut radij|II 88a|[ar. ms Fatih 3213] transeuntes per extrema primi illorum, perueniant ad extrema secundi, et primum
44
illorum non cooperuerit totum secundum, et comprehenderit uisus remotionem cuiuslibet illo-
45
rum comprehensione certificata: semper uisibile remotius comprehendetur a uisu uisibili pro-
46
pinquiore maius. Et quanto remotius uisibile magis elongabitur, et uisus certificauerit quanti-
47
tatem remotionis eius, tanto comprehendetur maius. Verbi gratia: quando aliquis aspexerit pa-
48
rietem remotum a uisu remotione mediocri: et certificauerit uisus remotionem illius parietis,
49
et quantitatem eius: et certificauerit quantitatem latitudinis eius: deinde apposuerit manum u-
50
ni uisui inter uisum et parietem: et clauserit alterum oculum: inueniet tunc, quod manus eius co-
51
operiet portionem magnam illius parietis, et comprehendet quantitatem|II 88b|[ar. ms Fatih 3213] manus eius in ista dis-
52
positione, et comprehendet quod quantitas cooperta a manu ex pariete, est multo maior quan-
53
titate manus eius: et uisus simul comprehendet uerticationes linearum radialium, et compre-
54
hendet angulum, quem continent lineae radiales. Tunc ergo uisus comprehendet, quod angu-
55
lus, quem respiciunt manus et paries, est idem angulus: et tunc etiam comprehendet, quod
56
pars parietis cooperta manu eius, est multo maior manu. Et cum ita sit: uirtus distinctiua in illa
57
comprehensione comprehendit, quod remotius duorum uisibilium diuersae remotionis, respici-
58
entium unum angulum, est maioris quantitatis. Deinde quando quis in illa dispositione uisum
59
suum auerterit:|II 89a|[ar. ms Fatih 3213] et aspexerit alium parietem remotiorem illo pariete: et apposuerit manum su-
60
am inter uisum et illum parietem: inueniet, quod illud, quod cooperitur ex secundo pariete, est
61
maius illo, quod cooperitur ex primo. Et si tunc aspexerit coelum: inueniet quod manus eius
62
cooperiet medium illius, quod apparet de coelo, aut magnam portionem eius: tamen aspiciens
63
non dubitabit, quin manus eius nihil sit respectu illius, quod cooperuerit de coelo secundum sen-
64
sum. Determinabitur ergo ex ista experimentatione, quod uisus non comprehendit quantita-
1
tem magnitudinis rei uisae, nisi ex comparatione magnitudinis rei uisae ad quantitatem remotionis
2
eius cum comparatione ad angulum, non ex comparatione ad angulum tantum. Et si comprehen-
3
sio quantitatis magnitudinis esset secundum angulum tantum: oporteret ut duo uisibilia diuersae
4
remotionis, respicientia unum angulum apud centrum uisus, uiderentur aequalia. Et non est ita.
5
Quantitas ergo magnitudinis rei uisae non comprehenditur per distinctionem, nisi ex imaginatio-
6
ne pyramidis continentis rem uisam a uirtute distinctiua,|II 89b|[ar. ms Fatih 3213] et ex imaginatione quantitatis anguli py〈-〉
7
ramidis, et ex comparatione basis pyramidis ad quantitatem anguli eius, et ad quantitatem lon-
8
gitudinis eius simul. Et haec est qualitas comprehensionis magnitudinis. Et propter multitudi-
9
nem consuetudinis uisus in distinctione remotionum uisibilium, quando senserit formam et remo〈-〉
10
tionem rei uisae: statim imaginabitur quantitatem loci formae, et quantitatem remotionis, et com-
11
prehendet ex congregatione istarum duarum intentionum magnitudinem rei uisae: Sed tamen
12
quantitates remotionum uisibilium sunt collocatae sub magnitudinibus, quae comprehenduntur
13
a uisu. Et iam praedictum est, [24. 25 n] quod quaedam quantitates remotionum uisibilium com-
14
prehenduntur certe, et quaedam aestimatiue. Et quod illae, quae comprehenduntur aestimatiue, com〈-〉
15
prehenduntur a similitudine remotionis rei uisae ad remotiones sibi similium ex uisibilibus certifi-
16
catae remotionis: et quod remotiones certificatae quantitatis sunt illae, quae respiciunt corpora or-
17
dinata et continuata. Et ex comprehensione corporum ordinatorum continuatorum respicien-
18
tium ipsas a uisu, et ex certificatione quantitatum illorum corporum, erit|II 90a|[ar. ms Fatih 3213] certificatio quantitatum
19
remotionum uisibilium, quae sunt apud extremitates eorum.
20
39. Magnitudo distantiae percipitur e corporibus communibus, inter uisum et ui-
21
sibile interiectis. 10 p 4. Idem 25 n.
22
REmanet ergo declarandum, quomodo uisus comprehendat quantitates remotionum uisibi-
23
lium respicientium corpora ordinata continuata, et quomodo certificet quantitates corpo-
24
rum ordinatorum continuatorum respicientium remotiones uisibilium. Corpora ergo ordi-
25
nata continuata respicientia remotiones uisibilium, sunt in maiori parte partes terrae, et uisibilia
26
assueta, quae semper comprehenduntur a uisu, et frequentius sunt superficies terrae, et corpus ter-
27
rae interiacet inter ipsa, et corpus hominis aspicientis. Et quantitates partium terrae interiacen-
28
tium inter aspicientem et uisibilia, quae sunt super faciem terrae respicientes remotionem istorum
29
uisibilium a uisu, semper comprehenduntur a uisu. Et comprehensio quantitatum partium terrae
30
interiacentium inter aspicientem, et uisibilia, quae sunt super faciem terrae, non est nisi ex mensu-
31
ratione illarum inter se a uisu, et ex mensuratione partium terrae remotarum ab eo, ad partes ter-
32
rae propinquas illi, quarum quantitates sunt certificatae.|II 90b|[ar. ms Fatih 3213] Deinde ex frequentatione comprehen-
33
sionis partium terrae a uisu, et ex frequentatione mensurationis illarum a uisu, comprehendet ui-
34
sus quantitatem partium terrae, quae sunt apud pedes per cognitionem et assimilationem illarum
35
per similes iam prius comprehensas. Visus ergo quando aspexerit partem terrae interiacentem in-
36
ter ipsum et rem uisam: cognoscet quantitatem eius propter frequentationem comprehensionis
37
similium illi parti terrae. Et ista intentio est ex illis intentionibus, quas sentiens acquirit a prin-
38
cipio quiescentiae. Et sic peruenient quantitates remotionum uisibilium assuetorum figuratae in i-
39
maginationem et quietem in anima, ita ut homo non percipiat qualitatem quiescentiae earum. Vn〈-〉
40
de uero sit principium comprehensionis partium terrae interiacentium inter uisum et uisibilia, est,
41
secundum quod narrabo. Principium eius, cuius quantitas certificatur a uisu, est illud, quod est a-
42
pud pedes: quoniam quantitas illius, quod est apud pedes, comprehenditur a uisu et a uirtute di-
43
stinctiua,|II 91a|[ar. ms Fatih 3213] et uisus certificat ipsam per mensuram corporis hominis. Quoniam illud, quod est ex ter〈-〉
44
ra apud pedes, semper mensuratur ab homine sine intentione per pedes eius, quando ambulat su-
45
per ipsum, et per brachium eius, quando extendit manus ad ipsum. Et omne, quod est prope ho-
46
minem ex terra, semper mensuratur per corpus hominis sine intentione, et uisus comprehendit il〈-〉
47
lam mensuram, et sentit ipsam: et uirtus distinctiua comprehendit istam mensuram, et intelligit i-
48
psam, et certificat ex ea quantitates partium terrae continuatarum cum corpore hominis. Quanti-
49
tates ergo partium terrae propinquarum homini iam sunt intellectae apud sentientem, et apud uir-
50
tutem distinctiuam. Et iam formae earum sunt conceptae apud uirtutem distinctiuam, et quietae
51
in anima: et uisus comprehendit istas partes terrae semper, et sentiens sentit uerticationes, quę ex-
52
enduntur a uisu ad extremitates istarum partium apud comprehensionem illarum a uisu, et apud
53
considerationem|II 91b|[ar. ms Fatih 3213] corporis terrae a uisu, et comprehendit partes superficiei membri sentientis, in
54
quas perueniunt formae istarum partium terrae, et comprehendit quantitates partium, et quantita-
55
tes angulorum, quos respiciunt istae partes uisus. Anguli uero, quos respiciunt partes terrae pro-
56
pinquae homini intelliguntur apud membrum sentiens secundum transitum temporis, et formae
57
eorum sunt conceptae in anima. Et quantitates longitudinum linearum radialium, quae extendun〈-〉
58
tur a centro uisus ad extremitates partium terrae propinquarum homini, comprehenduntur a sen-
59
tiente, et a uirtute distinctiua, et certificantur ab ea. Quoniam uero longitudines istarum uertica-
60
tionum semper mensurantur per corpus hominis sine intentione: si ergo homo fuerit erectus, et
61
aspexerit terram apud pedes cius, erunt longitudines linearum radialium secundum quantitatem
62
erectionis hominis: et uirtus distinctiua intelliget certe, quod remotio interiacens inter uisum et
1
partem terrae,|II 92a|[ar. ms Fatih 3213] est quantitas erectionis hominis: et longitudines locorum terrae continuatorum
2
cum corpore hominis, sunt intellectae et perceptae quantitates apud uirtutem distinctiuam, et for-
3
mae eorum sunt quietae in anima. Cum ergo uisus aspexerit partem, quae est apud pedes: statim sen〈-〉
4
tiens comprehendet uerticationes peruenientes ad extremitates illius partis: et imaginabitur uir-
5
tus distinctiua quantitates longitudinum uerticationum peruenientium ad extremitates earum,
6
et quantitates angulorum, quos continent illae uerticationes. Et cum uirtus distinctiua imaginata
7
fuerit quantitates longitudinum uerticationnm[*]uerticationnm corrupt for uerticationum, et quantitates angulorum, quos continent uerti-
8
cationes: comprehendet quantitatem spatij, quae est inter extremitates illarum uerticationum, cer〈-〉
9
ta comprehensione. Secundum ergo hunc modum certificantur quantitates partium terrae per sen〈-〉
10
sum uisus. Deinde quantitates partium sequentium istas partes in remotione, comprehenduntur
11
a uisu ex comparatione quantitatum partium linearum radialium, quae extenduntur ad extremita-
12
tes earum,|II 92b|[ar. ms Fatih 3213] ad quantitates radialium, quae extenduntur ad primas partes, quae sequuntur homi-
13
nem: et sic comparat uirtus distinctiua lineas radiales tertio loco uenientes ad radios secundo ue-
14
nientes, communes primae parti et secundae, et percipit quantitatem augmentationis tertij radij su-
15
pra secundum, et cum senserit, sentiet quantitatem tertij radij: et ipse comprehendet quantitatem
16
secundi radij certa comprehensione. Erunt ergo duo radij continentes secundam partem terrae no〈-〉
17
tae quantitatis apud uirtutem distinctiuam: et similiter erit situs eorum notus apud ipsam. Et cum
18
comprehenderit longitudinem duorum radiorum, et situm eorum: comprehendet spatium, quod
19
est inter extremitates eorum certa comprehensione. Secundum ergo hunc modum comprehen-
20
det uirtus distinctiua etiam quantitates partium terrae, sequentium partes continentes pedes. |II 93a|[ar. ms Fatih 3213]Et
21
etiam partes sequentes partes continentes pedes, semper mensurantur pęr corpus hominis: quo-
22
niam quando homo ambulauerit super terram: mensurabitur terra, super quam ambulat, per pedes
23
eius et passus, et comprehendet uirtus distinctiua quantitatem eius. Et cum homo pertransierit lo〈-〉
24
cum, in quo fuerit, et partes continuatas cum pedibus eius: et peruenerit ad illas partes sequen-
25
tes: mensurabuntur etiam illae partes sequentes, sicut mensurabantur etiam priores, et compre-
26
hendet etiam sequentes, sicut comprehendebat priores. Et ista comprehensio erit certificata sine
27
dubio: et sic certificabitur ab eo per comprehensionem istam secundam prima comprehensio. Si er〈-〉
28
go quantitas eius non fuerit certificata primo, certificabitur secundo.|II 93b|[ar. ms Fatih 3213] Et ista commensuratio com-
29
prehenditur a sentiente semper, et utitur ipsa sine intentione solicita. Sed aspecta aliqua partium ter-
30
rae a uisu: comprehendit sentiens et uirtus distinctiua istam mensurationem per uiam accidentalem
31
sine intentione: deinde propter frequentationem istius intentionis sunt iam certificatae quantita-
32
tes partium terrae sequentium pedes, et quantitates earum, quae sequuntur ipsas. Secundum ergo
33
hunc modum acquirit sentiens et uirtus distinctiua quantitates partium terrae continentium homi〈-〉
34
nem, interiacentium inter uisum et uisibilia. Et ista acquisitio est in principio quiescentiae hominis:
35
deinde acquiescunt quantitates remotionum uisibilium assuetorum, quae sunt super faciem terrae
36
apud sentientem et apud uirtutem distinctiuam. Erit ergo comprehensio remotionum uisibilium
37
assuetorum, quae sunt super faciem terrae, per cognitionem|II 94a|[ar. ms Fatih 3213] et assimilationem eorum adinuicem: et
38
est dicere, comprehensionem quantitatum remotionum uisibilium esse per acquisitionem a sentien-
39
te, et a uirtute distinctiua: non quod per ista comprehendat aspiciens quot cubiti sint in qualibet re〈-〉
40
motione, sed acquirit ex qualibet remotione, et ex qualibet parte terrae quantitatem determinatam,
41
et ad illas quantitates determinatas comparat quantitates remotionum uisibilium, quas compre-
42
hendit post. Et similiter acquirit ex cubito et palmo, et a qualibet quantitate mensurata quantita-
43
tem determinatam. Quando ergo aspiciens comprehenderit aliquod spatium, et uoluerit scire,
44
quot cubiti fuerint in eo: comparabit formam acquisitam ex imaginatione ex illo spatio, ad formam
45
acquisitam in imaginatione ex cubito, et comprehendet per istam comparationem spatij quantita-
46
tem respectu cubiti. Et etiam ex assuetudine hominis est, quod quando uoluerit certificare aliquam
47
intentionem: iterabit aspectum suum: et distinguet intentiones eius: et considerabit tempus: et per
48
illud comprehendet illam intentionem secundum ueritatem. Aspiciens ergo quando comprehen-
49
derit aliquam rem uisam super faciem terrae, et uoluerit certificare remotionem eius: intuebitur
50
partem terrae continuatam, interiacentem inter ipsum et rem uisam, et mouebitur uisus in longitu-
51
dine ipsius, et sic mouebitur axis radialis super illam partem, et mensurabit ipsam, et comprehen-
52
det ipsam secundum singulas partes, et sentiet|II 95a|[ar. ms Fatih 3213] partes eius paruas, quando remotio illius ultimi spa〈-〉
53
tij fuerit mediocris. Et quando uisus comprehenderit partes terrae, et comprehenderit partes par-
54
uas: comprehendet uirtus distinctiua quantitatem totius spatij: quoniam per motum axis ra-
55
dialis super spatium, certificabit uirtus distinctiua quantitatem partis uisus, in quam peruenit for-
56
ma illius spatij, et quantitatem anguli, quem respicit illud spatium, et quantitatem longitudi-
57
nis radij, qui extenditur ad ultimum spatij: et cum istae duae intentiones certificabuntur a uirtu-
58
te distinctiua, certificabitur quantitas partis terrae uisae. Et similiter quantitates longitudinum
59
corporum eleuatorum a terra extensorum in parte remota (sicut parietum et montium) com-
60
prehenduntur a uisu, sicut comprehenduntur quantitates partium terrae, et comprehendun-
61
tur remotiones uisibilium|II 95b|[ar. ms Fatih 3213] respicientium ipsas, ex comprehensione quantitatum longitudinum
62
earum. Secundum ergo hunc modum certificat uisus quantitates remotionum uisibilium, quan-
63
do fuerint ex remotionibus mediocribus, et fuerint respicientia corpora ordinata continua-
64
ta. Qaedam autem uisibilia, quae sunt super faciem terrae, habent remotionem mediocrem,
1
et quantitates partium terrae interiacentium inter uisum et ipsa, sunt quantitates mediocres: et
2
quaedam sunt, quorum remotio est maxima et extra mediocritatem, et quantitates partium terrae
3
interiacentium inter uisum et ipsa, sunt extraneae magnitudinis. Et quantitates partium terrę com〈-〉
4
prehenduntur a uisu secundum modos, quos narrauimus. Illud ergo, quod est propinquum et me-
5
diocris quantitatis, comprehenditur, et certificatur a uisu, et quantitas eius, quod est extraneae re-
6
motionis, non certificatur a uisu: quoniam uisus quando comprehenderit spatia: comprehen-
7
det quantitates eorundem, dum senserit augmentationem longitudinis radij: et dum senserit an-
8
gulos, quos respiciunt partes paruae partium spatij apud motum axis super spatium: et certifica-
9
bit quantitatem spatij,|II 96a|[ar. ms Fatih 3213] dum senserit paruam augmentationem in longitudine radij, et augmen-
10
tationem paruam in angulo, quem respicit spatium. Et cum remotio fuerit maxima, non sentiet
11
augmentationem paruam in longitudine radij, nec sentiet motum radij propter paruam partem
12
spatij, cuius remotio est maxima, nec sentiet angulum, quem respicit parua pars remotionis ma-
13
ximae, nec certificabit longitudinem radij peruenientis ad extremum spatij, nec certificabit quan-
14
titatem anguli, quem respicit spatium illud. Et cum non certificauerit longitudinem radij perue-
15
nientis ad extremum spatij, et non certificauerit quantitatem anguli, quem respicit spatium: non
16
certificabit quantitatem spatij. Et etiam, quando remotio fuerit maxima, partes paruae spatij, quae
17
sunt in ultimo spatij, non comprehenduntur a uisu, nec distinguuntur ab eo: quoniam parua
18
quantitas in remotione maxima latet uisum. Cum ergo axis radialis mouebitur super spatium re-
19
motum maxime, et perueniet ad remotionem maximam, transibit partem paruam spatij, et
20
non sentiet sentiens motum eius:|II 96b|[ar. ms Fatih 3213] quoniam parua pars in remotione maxima non facit angulum
21
sensibilem apud centrum uisus. Cum ergo axis radialis mouebitur super spatium remotum, et sen-
22
serit uisus, quod ipse iam transierit aliquam partem spatij: quantitas illius partis spatij, quam tran-
23
siuit, non erit quantitas, quam comprehendit per sensum, sed erit maior: et quanto magis augmen-
24
tabitur remotio spatij, tanto magis partes latebunt uisum apud ultimum spatij, et super quas la-
25
tet motus radij uisus, erunt maiores. Quantitates ergo remotionum maximarum, quae sunt su-
26
per faciem terrae, non certificantur a uisu: quoniam non certificat quantitatem longitudinis radij
27
peruenientis ad ultimum earum, nec quantitatem anguli, quem respicit illud spatium.
28
40. Visibile propinquum uisui accuratius uidetur. 15 p 4.
29
ET etiam sentiens sentit certificationem quantitatis spatij: quoniam uisibile propinquum
30
uisui est certioris uisionis: scilicet quia formae uisibilium propinquorum sunt manifestio-
31
res, et comprehenduntur a uisu manifestiore comprehensione, et color et lux eorum sunt
32
manifestiores, et situs superficierum eorum apud uisum,|II 97a|[ar. ms Fatih 3213] et situs partium eorum, et forma parti-
33
um eorum, et partium superficierum sunt manifestiores uisui: et si in eis fuerit lineatio, aut pictura,
34
aut partes paruae, apparebunt uisui manifestius: et non est ita de uisibilibus remotionis maximae:
35
quoniam formam rei uisę, quę fuerit in remotione maxima, non certificabit uisus secundum suum esse,
36
et dubitabit in colore, luce, et forma superficierum eius, et nihil apparebit in ea ex subtilibus in-
37
tentionibus et ex partibus paruis. Et ista intentio manifesta est sensui. Cum ergo uisus compre-
38
henderit aliquod spatium super faciem terrae, statim sentiet, priusquam uiderit ultimum eius, et
39
quaedam uisibilia in ultimo eius, quod illud spatium est ex spatijs mediocribus, aut ex spatijs ma-
40
ximae remotionis. Si uero certificauerit formam ultimi eius, aut formam rei uisae, quae est apud ul-
41
timum eius, manifeste, et distinxerit |II 97b|[ar. ms Fatih 3213]etiam quantitatem illius spatij secundum modum praedictum:
42
tunc uirtus distinctiua etiam comprehendet, quod quantitas illius spatij est certificata ex compre-
43
hensione manifestationis formae ultimi eius, aut formae rei uisae, quae est apud ultimum eius. Si au-
44
tem non certificauerit formam ultimi eius, aut formam rei uisae, quae est apud ultimum eius, non
45
certificabit quantitatem illius spatij. Et uirtus distinctiua apud considerationem istius spatij simul
46
comprehendet, quod istud spatium non est certificatae quantitatis, propter latentiam formae ulti-
47
mi eius, aut formae rei uisae, quae est apud ultimum eius. Quantitates ergo remotionum uisibili-
48
um distinguuntur a uisu, et qualitas comprehensionis quantitatum earum certificatur apud intui-
49
tionem.|II 98a|[ar. ms Fatih 3213] Et quando aspiciens uoluerit certificare quantitatem rei uisae, et certificare quantitatem
50
remotionis rei uisae: intuebitur remotionem, et distinguet ipsam, et sic distinguetur ab eo remotio
51
certificata a remotione non certificata. Nihil ergo est ex intentionibus uisibilium, cuius quantitas
52
sit certificata, nisi remotiones respicientes corpora ordinata continuata, et cuius etiam remotio-
53
nes sunt mediocres. Quantitates ergo huiusmodi remotionum comprehenduntur a uisu secun-
54
dum modum, quem declarauimus. Et praeter ista non certificantur a uisu, sed aestimantur et assi-
55
milantur: scilicet quod uisus assimilat remotionem rei uisae remotioni sibi similium ex uisibilibus
56
assuetis, quorum quantitas remotionis est certificata iam ab eo. Et cum uisus senserit iam laten-
57
tiam formae rei uisae propter remotionem, dubitabit de quantitate remotionis eius. Et remotio
58
mediocris,|II 98b|[ar. ms Fatih 3213] cuius quantitas certificatur a uisu, est remotio, apud cuius ultimum non latet uisum
59
pars, habens proportionem sensibilem ad totam remotionem: et remotio mediocris respectu rei
60
uisae, in qua uisus comprehendit ueram quantitatem rei uisae, est remotio mediocris, apud cu-
61
ius ultimum non latet pars illius rei uisae, habens proportionem sensibilem ad quantitatem rei
62
uisae, quando uisus intuebitur illam partem per se. Omne ergo spatium, in quo cuiuslibet partis
1
longitudo habet proportionem sensibilem ad quantitatem longitudinis spatij, comprehenditur a
2
uisu, et non latet uisum ex partibus spatij, quae sunt apud ultimum eius, nisi illud, quod caret pro-
3
portione sensibili ad longitudinem illius spatij: et omne tale spatium est ex remotionibus medio-
4
cribus. Remotio autem, quae est extra mediocritatem in longitudine, est illa, apud cuius ultimum
5
latet quantitas habens proportionem sensibilem ad totam illam remotionem: et remotio, quae est
6
extra mediocritatem respectu uisus, est illa,|II 99a|[ar. ms Fatih 3213] in qua latet quantitas aliqua ex illa re uisa, habens
7
proportionem sensibilem ad totam illam rem uisam: aut latet aliqua intentio illius rei uisae, cuius
8
latentia operatur in latentiam quidditatis illius rei uisae. Et etiam sentiens comprehendit quanti-
9
tatem remotionis rei uisae ex quantitate anguli, quem respicit illa res uisa. Quoniam quando ui-
10
sus comprehendit uisibilia assueta, quae sunt in remotionibus assuetis, statim apud comprehen-
11
sionem cognoscet ipsa uisus: et quando uisus cognouerit ipsa: cognoscet ipsas quantitates magni-
12
tudinum eorum: quoniam quantitates magnitudinum eorum iam fuerunt certificatae propter
13
frequentationem cuiuslibet comprehensionis uisibilium assuetorum, et iam sunt quietae in ima-
14
ginatione. Et uisus, cum comprehenderit rem uisam assuetam, statim comprehendit partem uisus,
15
in quam peruenit forma illius rei uisae, quam respicit illa pars. Et cum sentiens comprehenderit
16
quantitatem magnitudinis rei uisae per cognitionem, et comprehenderit angulum, quem tunc re-
17
spicit illa res uisa: comprehendet quantitatem remotionis illius rei uisae in illa dispositione: quo-
18
niam angulus, quem respicit illa res uisa,|II 99b|[ar. ms Fatih 3213] non erit, nisi secundum quantitatem remotionis. Et si-
19
cut sentiens recipit significationem super quantitatem magnitudinis ex remotione cum illo angu-
20
lo: ita accipit significationem super quantitatem remotionis ex quantitate magnitudinis cognitae
21
apud ipsam cum illo angulo: quoniam illa magnitudo non respicit illum angulum, nisi ex illa ea-
22
dem remotione, aut ex remotione aequali illi, non ex omnibus remotionibus. Et cum sentiens
23
comprehenderit quantitatem remotionis illius rei uisae assuetae multoties et frequenter in horis,
24
in quibus illa res uisa respicit apud centrum uisus similem illi angulo, et multoties acceperit signi-
25
ficationem super quantitatem magnitudinis illius rei uisae ex quantitate remotionis illius rei uisae
26
cum quantitate anguli, qui est aequalis illi angulo: uirtus distinctiua intelliget quantitatem remo-
27
tionis, in qua comprehendit magnitudinem illius rei uisae, respectu illius anguli. Et cum uirtus di-
28
stinctiua intellexerit quantitatem illius rei uisae, respectu illius anguli, et comprehenderit in ista re-
29
motione magnitudinem rei uisae, respectu illius eiusdem anguli,|II 100a|[ar. ms Fatih 3213] et cognouerit illam rem uisam, et
30
cognouerit quantitatem magnitudinis eius, quam ante comprehendit, et comprehenderit quan-
31
titatem illius anguli, quem tunc respicit illa res uisa: cognoscet quantitatem remotionis, secun-
32
dum quam illa remotio respicit illum angulum. Sentiens ergo comprehendit quantitatem remo-
33
tionum uisibilium assuetorum ex comparatione anguli ad magnitudinem rei uisae: deinde pro-
34
pter frequentationem comprehendit sentiens remotionem rei uisae assuetae per cognitionem. Et
35
erit quantitas anguli, quem respicit res uisa assueta apud comprehensionem anguli eius, cum co-
36
gnitione illius rei uisae, signum super quantitatem remotionis illius rei uisae. Et plures remotio-
37
nes uisibilium assuetorum comprehenduntur secundum hunc modum. Et ista comprehensio non
38
est in fine certitudinis: Tamen inter remotionem istam et remotionem certificatam non est maxi-
39
ma diuersitas. Et ex ista comprehensione|II 100b|[ar. ms Fatih 3213] opinati sunt mathematici, quod magnitudo rei compre-
40
hendatur per angulum. Quando ergo uisus comprehenderit uisibilia assueta, quae sunt in remo-
41
tionibus assuetis, et cognouerit quantitates remotionum illorum secundum istam uiam: inueniet
42
ueritatem in maiori parte in quantitatibus remotionum ipsorum, aut non erit inter illud, quod
43
comprehendit ex quantitatibus remotionum eorum, et inter remotiones ueras magna diuersi-
44
tas. In illo autem, quod uisus comprehendit ex quantitatibus remotionum uisibilium extraneo-
45
rum, quae non frequenter comprehendit uisus, errat in maiori parte: et cum hoc forte inueniet a-
46
liquid in eo, quod comprehendit ex quantitatibus eorum secundum|II 101a|[ar. ms Fatih 3213] hunc modum. Secundum
47
ergo istos modos, quos declarauimus, comprehenduntur quantitates remotionum uisibilium
48
per sensum uisus.
49
41. Magnitudines uisibiles sunt superficies, earum partes, termini, et spatia, quae inter di-
50
stincta uisibilia interijciuntur. 18 p 4.
51
ET postquam declarata est qualitas comprehensionis quantitatum remotionum uisibilium,
52
et distinctae sunt remotiones uisibilium: distinguemus modo magnitudines uisibilium, quae
53
comprehenduntur a uisu, et distinguemus comprehensionem illarum a uisu. Dicamus ergo,
54
quod magnitudines, quas comprehendit uisus apud oppositionem, sunt quantitates superficie-
55
rum uisibilium, et quantitates partium superficierum uisibilium, et quantitates terminorum su-
56
perficierum uisibilium, et quantitates spatiorum, quae sunt inter terminos partium superficierum
57
uisibilium, et quantitates spatiorum, quae sunt inter uisibilia distincta. Et isti sunt omnes modi
58
quantitatum, quas comprehendit uisus apud oppositionem rei uisae. Quantitas autem corporis
59
rei uisae non comprehenditur a uisu apud oppositionem: quoniam uisus non comprehendit totam
60
superficiem corporis apud oppositionem, et non comprehendit nisi illud, quod sibi opponitur ex superfi〈-〉
61
cie corporis, aut ex superficiebus eius, quamuis corpus sit paruum.|II 101b|[ar. ms Fatih 3213] Et si uisus comprehenderit corporeita〈-〉
62
tem corporis, non comprehendet quantitatem corporis eius, sed figuram corporeitatis tantum. Si ergo corpus
63
fuerit motum, aut uisus moueatur, ita ut comprehendat uisus totam superficiem corporis per sen-
1
sum, aut per significationem: tunc uirtus distinctiua comprehendet quantitates corporeitatis e-
2
ius per secundam argumentationem, praeter argumentationem, qua usa est apud uisionem. Et si〈-〉
3
militer si uirtus distinctiua comprehendet quantitatem corporeitatis cuiuslibet partium corpo-
4
ris, non comprehendet ipsam, nisi per argumentationem secundam, praeter argumentationem,
5
quae est apud uisionem. Quantitates ergo, quas uisus comprehendit apud oppositionem, non sunt
6
nisi quantitates superficierum, et linearum quas determinauimus tantum. Et iam declaratum est,
7
[38 n] quod comprehensio magnitudinis non est, nisi ex comparatione basis pyramidis radialis
8
continentis magnitudinem, ad angulum pyramidis, qui est apud centrum uisus, et longitudinem
9
pyramidis, quae est remotio magnitudinis rei uisae: et iam declaratum est, [24. 25 n] quod quae-
10
dam remotiones uisibilium sunt certificatae, et quaedam aestimatae: magnitudines autem uisibili-
11
um,|II 102a|[ar. ms Fatih 3213] quorum remotio est certificata, comprehenduntur a uisu ex comparatione magnitudinum
12
earum ad angulos, quos respiciunt illae magnitudines apud centrum uisus, et ad remotiones eo-
13
rum certificatas. Comprehensio ergo quantitatum remotionum huiusmodi uisibilium erit com-
14
prehensio certificata. Quantitates autem remotionum uisibilium, quorum remotio est aestimata,
15
et non certificata: comprehenduntur a uisu ex comparatione magnitudinis eorum ad angulos,
16
quos respiciunt illae magnitudines apud centrum uisus: et ad remotiones earum aestimatas et non
17
certificatas. Comprehensio ergo quantitatum remotionum uisibilium huiusmodi, erit compre-
18
hensio non certificata. Cum ergo sentiens uoluerit certificare quantitatem magnitudinis alicuius
19
rei uisae, mouebit uisum super illius diametros, et sic mouebitur axis radialis super omnes partes
20
rei uisae. Si ergo remotio rei uisae fuerit ex remotionibus maximis: statim apparebit sensui laten-
21
tia formae eius, et manifestabitur sentienti, quod quantitas eius non est certificata: si uero re-
22
motio rei uisae fuerit ex remotionibus|II 102b|[ar. ms Fatih 3213] mediocribus: statim apparebit sensui uerificatio uisionis e-
23
ius. Si ergo axis radialis moueatur super illud, quod est in huiusmodi uisibilibus: mensurabit
24
ipsum uera mensuratione, et comprehendet partes eius, et certificabit quantitates partium eius,
25
et per motum certificabit quantitatem partium superficiei membri sentientis, in quam peruenit
26
forma illius rei uisae, et quantitatem anguli pyramidis, quem respicit illa pars. Et cum sentiens uo-
27
luerit certificare remotionem super corpus respiciens remotionem eius, per motum certificabit
28
quantitatem corporis respicientis remotionem eius, quae est aequalis secundum sensum longitu-
29
dinibus linearum radialium. Et cum sentiens certificauerit quantitatem remotionis rei uisae, et
30
quantitatem anguli, quem continet pyramis, continens rem uisam: certificabit quantitatem il-
31
lius rei uisae.
32
42. Axis opticae pyramidis, oculo moto immutabilis permanet. 53 p 3.
33
MOtus autem axis super partes rei uisae non erit per gyrationem axis a loco centri, et per
34
motum eius per se super partes rei uisae: quoniam iam declaratum est, [11 n 1 et 7 n] quod
35
ista linea semper est extensa recte usque ad locum gyrationis nerui, super quem componi-
36
tur oculus, et quod situs eius a uisu non mutatur,|II 103a|[ar. ms Fatih 3213] et totus oculus mouetur in oppositione rei ui-
37
sae, et medium loci, qui est locus sensus uisus, opponitur cuilibet parti partium rei uisae. Ergo cum
38
totus uisus mouebitur in oppositione rei uisae: axis transibit per quamlibet partium rei uisae: et
39
tunc forma cuiuslibet partium rei uisae extendetur ad uisum apud peruentum axis ad ipsam super
40
rectitudinem axis: et erit axis fixus in suo loco, et non mutabitur a suo loco respectu omnium par-
41
tium totius oculi: et erit gyratio eius in sua dispositione apud motum totius uisus in loco nerui,
42
qui est apud concauum ossis tantum. Et cum uisus uoluerit intueri rem uisam, et incoeperit intue-
43
ri in extremitatem rei uisae: erit tunc extremum axis super partem extremam rei uisae. Erit ergo in
44
ista dispositione maior pars totius rei uisae in parte superficiei uisus declinante, aut obliqua ab axe
45
ad aliquam partem, praeter partem, super quam est axis: quoniam forma eius erit in medio eius
46
et in loco axis in uisu,|II 103b|[ar. ms Fatih 3213] et erit residuum formae obliquum aut declinans ad aliam partem ab axe. De-
47
inde quando uisus mouebitur post illam dispositionem super aliam diametrum rei uisae: transfe-
48
retur axis ad partem sequentem illam partem, et forma primae partis declinabit super alteram u-
49
bitatem oppositam ubitati, ad quam mouetur axis: iam deinde non cessabit forma declinare, dum
50
axis mouetur super illam diametrum, quousque axis perueniat ad ultimum illius diametri rei ui-
51
sae, et ad partem extremam rei uisae oppositam primae parti. Erit ergo forma totius rei uisae in ista
52
dispositione obliqua ad ubitatem oppositam ubitati, ad quam prius fuit obliqua, praeterquam ul-
53
tima pars, quae erat super axem, et in medio uisus. Et axis in toto isto motu erit fixus in suo situ, et
54
erit iste motus ualde uelox, et in maiori parte est insensibilis propter uelocitatem.
55
43. Axis opticus in suo motu nunquam fit basis anguli a superficie uisibilis subtensi: nec sem-
56
per secat angulum ab aliqua uisibilis diametro subtensum. 54 p 3.
57
AXis autem non supponitur in suo motu terminus anguli, quem respicit illa res uisa apud cen-
58
trum uisus,|II 104a|[ar. ms Fatih 3213] neque secat latitudinem anguli, quem respicit aliqua diametrorum rei uisę: quo-
59
niam hoc non erit, nisi quando axis fuerit motus per se, et totus oculus quieuerit, quod
60
est impossibile: totus enim oculus mouetur apud intuitionem, et axis
61
mouetur per motum eius.
1
44. Visus percipit magnitudinem anguli optici e parte superficiei uisus, in qua formatur
2
rei uisibilis forma. 73 p 3.
3
SEntiens autem non comprehendit quantitatem anguli, quem respicit res uisa apud centrum
4
uisus, nisi ex comprehensione quantitatis partis superficiei uisus, in qua figuratur forma rei
5
uisae, et ex imaginatione anguli, quem respicit illa pars apud centrum uisus. Nam sensus uisus
6
comprehendit naturaliter quantitates partium uisus, in quibus figurantur formae, et naturaliter i-
7
maginatur angulos, quos respiciunt istae partes. Sentiens autem non certificat formam rei uisae, et
8
quantitatem magnitudinis rei uisae per motum uisus, nisi quia per istum motum comprehendit
9
quamlibet partium rei uisae per eius medium et per locum axis in uisu: et per istum motum moue-
10
tur forma rei uisae super superficiem uisus, et sic mutabitur pars superficiei uisus,|II 104b|[ar. ms Fatih 3213] in qua fuit forma:
11
quoniam forma rei uisae apud motum, erit in parte post aliam partem in superficie uisus. Et quo-
12
ties comprehenderit sentiens partem rei uisae, quae est apud extremum axis: comprehendet simul
13
totam rem uisam, et comprehendet totam partem superficiei uisus, in quam peruenit forma toti-
14
us rei uisae, et comprehendet quantitatem illius partis, et comprehendet quantitatem anguli,
15
quem respicit illa pars, apud centrum uisus. Et sic multoties comprehendet sentiens quantita-
16
tem anguli, quem respicit illa res uisa. Quare erit ab eo certificata: quare etiam uirtus distinctiua
17
intelliget quantitatem anguli, et quantitatem remotionis, ex quibus comprehendet quantitatem
18
magnitudinis rei uisae secundum ueritatem. Secundum ergo hunc modum erit intuitio uisibilium
19
a uisu, et certificatio quantitatis magnitudinum rerum uisarum per intuitionem.
20
45. Situs directus et obliquus lineae, superficiei, et spatij percipitur ex aequabili et inaequa-
21
bili terminorum distantia. 12 p 4. Idem 28 n.
22
ET etiam quando uisus comprehendet quantitates longitudinum linearum radialium, quae
23
sunt inter uisum et terminos rei uisae, aut partes superficiei rei uisae, sentiet aequalitatem et
24
inaequalitatem earum quantitatum.|II 105a|[ar. ms Fatih 3213] Si superficies rei uisae, quam uisus comprehendit, fuerit
25
obliqua: sentiet obliquationem eius ex sensu inaequalitatis quantitatum remotionum extremo-
26
rum eius. Et si superficies fuerit directe opposita, sentiet directionem ex sensu aequalitatis remo-
27
tionum: et sic non latebit quantitas magnitudinis eius uirtutem distinctiuam: quoniam uirtus di-
28
stinctiua comprehendit ex inaequalitate remotionum diametrorum extremorum spatij obliqui,
29
obliquationem pyramidis continentis ipsum. Quare sentiet excessum magnitudinis eius basis pro-
30
pter obliquationem. Et non admiscetur secundum assimilationem quantitas magnitudinis obli-
31
quae magnitudini directe oppositae, nisi quando comparatio fuerit ad angulum tantum: si autem
32
comparatio fuerit ad angulum et ad longitudines linearum radialium interiacentium inter uisum
33
et extrema rei uisae: non dubitabit uirtus distinctiua in quantitate magnitudinis. Quantitates er-
34
go magnitudinum, linearum et spatiorum comprehenduntur a uisu ex comprehensione quanti-
35
tatum remotionum extremorum in illis, et ex comprehensione inęqualitatis et ęqualitatis eorum.
36
|II 105b|[ar. ms Fatih 3213]Sed remotio remotissima remotionum mediocrium, respectu rei uisae, quando res uisa fuerit obli〈-〉
37
qua, est minor remotissima remotionum mediocriumr, espectu[*]mediocriumr, espectu corrupt for mediocrium, respectu illius eiusdem rei uisae, quando res
38
uisa fuerit directe opposita: quoniam remotio mediocris respectu rei uisae est, in qua non latet ui-
39
sum pars rei uisae habens proportionem sensibilem ad totam rem uisam. Et cum res uisa fuerit ob-
40
liqua, angulus, quem continent duo radij exeuntes a uisu ad aliquam partem rei uisae obliquae, e-
41
rit minor angulo, quem continent duo radij exeuntes a uisu ad il-
i1
42
lam eandem partem et ad illam eandem remotionem, quando res
43
uisa fuerit directe opposita uisui. Et pars habens sensibilem pro〈-〉
44
portionem ad totam rem uisam, quando res uisa fuerit obliqua: la-
45
tet in remotione minori quam est remotio, in qua latet eadem illa
46
pars,|II 106a|[ar. ms Fatih 3213] quando illa res uisa fuerit directe opposita. Remotissima er-
47
go remotionum mediocrium respectu rei uisae obliquae, est minor
48
remotissima remotionum mediocrium respectu illius eiusdem rei
49
uisae, quando illa res uisa fuerit directe opposita: et tota res uisa ob-
50
liqua latet in remotione minori quam est remotio, in qua latet illa
51
res uisa, quando fuerit directe opposita: et diminuitur quantitas
52
eius in remotione minore remotione, in qua diminuitur quanti-
53
tas eius, quando fuerit directe opposita. Magnitudines ergo re-
54
rum uisarum, quarum quantitates certificantur a uisu, sunt illae,
55
quarum remotio est mediocris, et quarum remotio respicit corpo-
56
ra ordinata continuata: et comprehenduntur a uisu ex comparati〈-〉
57
one illarum ad angulos pyramidum radialium continentium ipsas,
58
et ad longitudines linearum radialium. Remotiones autem me-
59
diocres respectu rei uisae sunt secundum situm illius rei uisae in ob-
60
liquatione, aut in directa oppositione. Et anguli non certificantur, nisi
61
per motum uisus respicientis super diametros superficiei rei uisae, aut
1
super spatium, cuius magnitudinem uoluerit scire. Et certificatur remotio per motum uisus|II 106b|[ar. ms Fatih 3213] super cor-
2
pus respiciens remotiones extremorum illius superficiei, aut illius spatij. Et generaliter forma rei uisę,
3
et forma remotionis rei uisae, cuius remotio est mediocris, et respicit corpora ordinata continuata,
4
perueniunt communiter in imaginationem simul apud intuitionem rei uisae: quoniam uisus compre-
5
hendit corpus respiciens remotionem rei uisae apud comprehensionem rei uisae: et sic uirtus distin〈-〉
6
ctiua comprehendet magnitudinem rei uisae secundum quantitatem formae remotionis eius cer-
7
tificatae, et coniunctę cum forma eius. Quantitates ergo huiusmodi uisibilium tantum comprehen〈-〉
8
duntur a uisu uera comprehensione. Secundum ergo hunc modum,|II 107a|[ar. ms Fatih 3213] quem declarauimus, compre-
9
henduntur magnitudines rerum uisarum per sensum uisus. Quare uero res uisa comprehendatur
10
in maxima remotione minoris quantitatis sua uera quantitate: et quare comprehendatur quan-
11
titas rei uisae in propinquissima remotione maior quantitate sua uera, declarabimus in nostro ser-
12
mone de erroribus uisus.
13
46. Distinctio uisibilium percipitur e distinctione formarum, quae in diuersis superficiei ui-
14
sus partibus sunt impressae. 99 p 4.
15
DIstinctio uero, quae est inter uisibilia, comprehenditur a uisu ex distinctione formarum duo-
16
rum corporum siue duorum uisibilium distinctorum peruenientium in uisum. Sed in distin〈-〉
17
ctione, quae est inter quaelibet duo corpora distincta, aut est lux: aut est corpus coloratum il〈-〉
18
luminatum: aut est obscuritas. Cum ergo uisus comprehenderit duo corpora distincta: forma lucis,
19
aut forma coloris corporis, aut forma obscuritatis, quae est in|II 107b|[ar. ms Fatih 3213] loco distinctionis, peruenit in partem
20
uisus interiacentem inter duas formas duorum corporum distinctorum peruenientium in uisum.
21
Lux uero, aut color, aut obscuritas aliquando erit in corpore medio interiacente inter duo corpo-
22
ra continuata cum utroque corporum. Si ergo uisus non senserit, quod lux, color, aut obscuritas,
23
quae est in loco distinctionis, non est in corpore continuato cum utroque corporum, quę sunt in eius
24
lateribus, non sentiet distinctionem duorum corporum. Et etiam superficies cuiuslibet illorum duo〈-〉
25
rum corporum est obliqua ad locum remotionis. ln loco ergo distinctionis forte erit obliquatio
26
duarum superficierum duorum corporum, aut superficiei alterius duorum corporum manifesta ui〈-〉
27
sui, et forte non. Cum ergo obliquatio duarum superficierum duorum corporum, aut superficiei
28
alterius duorum corporum fuerit manifesta uisuij: tunc sentiet uisus distinctionem duorum corpo〈-〉
29
rum. Visus ergo comprehendit distinctionem corporum ex comprehensione intentionum, quas
30
diximus, aut ex comprehensione lucis in loco distinctionis, sentiendo, quod illa lux est ex poste-
31
riori duarum superficierum duorum corporum distinctorum: aut ex comprehensione corporis co〈-〉
32
lorati|II 108a|[ar. ms Fatih 3213] in loco distinctionis, sentiendo, quod illud corpus est diuersum ab utroque corporum distin〈-〉
33
ctorum: aut ex comprehensione obscurationis loci distinctionis, comprehendendo, quod istud est
34
obscuritas, et non est corpus continuatum cum duobus corporibus: aut ex comprehensione obli-
35
quationis utriusque superficiei duorum corporum in loco distinctionis, aut obliquationis super-
36
ficiei alterius duorum corporum. Omne ergo, quod uisus comprehendit ex distinctione corpo-
37
rum: non comprehendit, nisi secundum aliquam istarum intentionum. Distinctio autem forte erit
38
inter duo corpora distincta: et forte inter duo corpora non diuersa, scilicet quod duo corpora
39
sunt continuata secundum quasdam partes, et diuersa secundum quasdam inter se, ut digiti, et mem-
40
bra animalis, et rami arborum: et secundum utramlibet dispositionum uisus non comprehendit di〈-〉
41
stinctionem, nisi secundum modos, quos declarauimus. Et forte comprehenditur distinctio corpo〈-〉
42
rum per cognitionem et per scientiam antecedentem: sed illa comprehensio non est |II 108b|[ar. ms Fatih 3213]per sensum ui-
43
sus. Et quaedam distinctio corporum est ampla, et quaedam stricta. Distinctio uero ampla non latet
44
uisum in maiori parte, propter apparentiam corporis respicientis distantiam distinctam, et pro-
45
pter hoc, quod illud corpus apparet diuersum ab utroque corporum distinctorum, et propter com〈-〉
46
prehensionem lucis et uacuitatis illuminati respicientis distantiam. Distinctio autem modica et
47
stricta non comprehenditur a uisu, nisi in remotione, in qua non latet uisum corpus, cuius quanti-
48
tas est aequalis quantitati amplitudinis distantię. Si autem distantia inter duo corpora fuerit stricta
49
et occulta: et fuerit remotio illius a uisu similis illi, in qua lateant corpora, quorum quantitas est,
50
sicut quantitas amplitudinis distantiae: non comprehendet uisus illam distantiam. Et si remotio duo-
51
rum corporum a uisu sit ex remotionibus mediocribus, et uisus comprehenderit duo corpora ue-
52
ra comprehensione: (mediocris autem remotio est illa, in qua non latet omnino quantitas sensibi-
53
lis respectu quantitatis totius remotionis: et uera comprehensio est illa, inter quam et ueritatem rei
54
uisae non est diuersitas|II 109a|[ar. ms Fatih 3213] sensibilis omnino respectu totius rei uisae) amplitudo autem distantiae for-
55
te sit quantitatis carentis proportione sensibili ad remotionem rei uisae, et carentis quantitate sen-
56
sibili respectu duorum corporum distinctorum: (quoniam distinctio forte erit in quantitate unius
57
capilli:) tum illud diminutum non aufert distantiam sensibilem in uisu. Distantia igitur inter uisibi〈-〉
58
lia comprehenditur a uisu secundum modos, quos declarauimus.
59
47. Continuatio uisibilis percipitur e distantiae priuatione. 100 p 4.
60
COntinuatio autem comprehenditur a uisu ex priuatione distantiae. Cum ergo uisus non senserit in ali-
61
quo corpore distantiam: comprehendet ipsum esse continuum. Et si in corpore fuerit distantia occul-
62
ta, non comprehensa a uisu: comprehendet uisus illud corpus esse continuum, quamuis in eo sit discretio.
1
Et uisus comprehendit continuationem, et discernit inter continuationem et contiguationem ex compre-
2
hensione aggregationis duorum terminorum duorum corporum. Et uisus non iudicat contigua-
3
tionem, nisi postquam sciuerit,|II 109b|[ar. ms Fatih 3213] quod utrumque duorum corporum contiguorum est diuersum ab
4
altero: quoniam differentia, quae est inter duo contigua, forte inuenitur in duobus corporibus con-
5
tinuis. Si ergo sentiens non senserit, quod utrumque duorum corporum contiguorum est diuersum
6
ab altero, et distinctum ab eo: non sentiet contiguationem, et iudicabit continuationem.
7
48. Numerus percipitur e uisibilium distinctione. 101 p 4.
8
N
9
Vmerus uero comprehenditur a uisu, et numeri medietas.|II 110a|[ar. ms Fatih 3213] Quoniam uisus comprehendit
10
in una hora multa uisibilia simul: et cum uisus comprehenderit distinctionem illorum, com-
11
prehendet quodlibet illorum esse diuersum ab alio: et sic comprehendit multitudinem. Et uir-
12
tus distinctiua comprehendit numerum ex multitudine. Numerus ergo comprehenditur per sen-
13
sum uisus ex comprehensione multorum uisibilium distinctorum, quando uisus comprehendit ipsa simul:
14
et comprehenderit distinctionem illorum: et comprehenderit quod quodlibet illorum est diuer-
15
sum ab alio. Secundum ergo istum modum comprehenditur numerus per sensum uisus.
16
49. Motus uisibilis percipitur e mutatione situs eius in sensili tempore. 110 p 4.
17
M
18
Otus autem comprehenditur a uisu ex comparatione rei motae ad aliud uisibile.|II 110a|[ar. ms Fatih 3213] Quoniam
19
quando uisus comprehenderit uisibile motum, et cum ipso comprehenderit aliud uisibi-
20
le, comprehendet situm eius respectu illius uisibilis moti. Et cum illud uisibile fuerit motum,
21
et illud aliud uisibile fuerit non motum: per motum illius uisibilis moti, situs illius uisibilis moti di〈-〉
22
uersabitur respectu illius uisibilis non moti. Et cum uisus comprehenderit ipsum, et cum eo com-
23
prehenderit aliud uisibile: comprehendet situm eius respectu illius uisibilis, et comprehendet mo〈-〉
24
tum eius. Motus ergo comprehenditur a uisu ex comprehensione diuersitatis situs rei uisae motae
25
respectu alterius. Et motus comprehenditur a uisu secundum aliquem trium modorum: aut ex respectu
26
rei uisae motae ad multa uisibilia: aut ex respectu rei uisae motae ad unum uisibile: aut ex respectu rei
27
uisae motae ad ipsum uisum. Primum autem quando uisus comprehenderit rem uisam et eius motum, et
28
comprehenderit ipsam respicientem aliquod uisibile: deinde comprehenderit ipsam respicientem a-
29
liquod aliud uisibile diuersum a primo,|II 110b|[ar. ms Fatih 3213] existente uisu in suo loco: sentiet motum illius rei uisae. Respe〈-〉
30
ctus autem rei uisae motae ad unum solum uisibile est, quando uisus comprehenderit rem uisam motam,
31
et comprehenderit situm eius respectu alterius uisibilis: deinde comprehenderit situm eius, qui muta-
32
tus est respectu illius alterius uisibilis: aut quod est remotius: aut quod propinquius: aut quod est
33
in parte altera, uisu existente in suo loco: aut per mutationem situs alicuius partis rei uisae motae,
34
respectu illius uisibilis immoti: aut per mutationem situs partium eius respectu uisibilis illius: et se-
35
cundum istum ultimum modum comprehendit uisus motum uisibilis moti circulariter, quando ho-
36
mo comparauerit ipsum ad aliud uisibile. Cum ergo uisus comprehenderit situm rei uisae motae, aut
37
situm partium eius, aut situm alicuius partis eius: comprehendet motum rei uisę|II 111a|[ar. ms Fatih 3213] motae. Respectus autem
38
rei uisae motae ad ipsum uisum est, quando uisus comprehendit rem uisam motam, comprehendet ubi-
39
tatem eius et remotionem eius a uisu: et cum uisus fuerit quietus, et res uisa fuerit mota: tunc muta-
40
bitur situs rei uisae motae respectu uisus. Si ergo motus rei uisae fuerit secundum spatium latum: mu-
41
tabitur ubitas eius, et sentiet uisus mutationem ubitatis. Et cum uisus senserit mutationem ubita-
42
tis eius, uisu quiescente, sentiet motum eius. Et si motus rei uisae fuerit in longitudine extensa inter
43
ipsum et uisum: tunc res uisa aut elongabitur a uisu per motum, aut appropinquabit. Et cum uisus sen-
44
serit elongationem aut appropinquationem eius, uisu existente in suo loco: uisus sentiet motum e-
45
ius. Et si motus rei uisae fuerit circularis, necessario mutabitur pars rei uisae eius, quę opponitur ui-
46
sui: et cum illa pars rei uisae fuerit mutata, et senserit uisus mutationem eius, uisu existente in suo lo〈-〉
47
co: sentiet motum rei uisae. Secundum ergo istos modos comprehendit|II 111b|[ar. ms Fatih 3213] uisus motum, quando ui-
48
sus fuerit fixus in suo loco. Et uisus comprehendet etiam motum secundum quemlibet istorum mo-
49
dorum, quamuis uisus etiam moueatur. Et hoc erit quando uisus senserit diuersitatem situs rei ui-
50
sae motae, sentiendo, quod illa diuersitas non est propter motum eius, et distinguendo inter diuersi〈-〉
51
tatem situs, quae accidit illi rei propter motum illius rei uisae, et inter diuersitatem situs, quę accidit
52
ei propter motum uisus. Cum ergo uisus senserit diuersitatem situs rei uisae, et senserit, quod diuer-
53
sitas eius situs non est propter motum uisus: sentiet motum rei uisae. Et forma rei uisae motae moue〈-〉
54
tur etiam in uisu propter motum eius: sed uisus non comprehendit motum rei uisae ex motu suae for-
55
mae in uisu tantum: imo uisus non comprehendit motum rei uisae, nisi ex comparatione rei uisae ad
56
aliam secundum modos, quos declarauimus: quoniam forma rei uisae quiescentis aliquando moue-
57
tur|II 112a|[ar. ms Fatih 3213] in uisu cum quiete rei uisae, et inde uisus non comprehendit ipsam motam. Quoniam uisus quan-
58
do mouebitur super oppositionem rerum uisarum: mouebitur forma cuiuslibet rei uisae oppositae
59
uisui in superficie uisus apud motum eius, siue quiescat, siue moueatur. Et quia uisus iam assuefactus
60
est ad motum formarum rerum uisarum in superficie eius cum quiete illarum rerum uisarum: non
61
iudicabit motum rei uisae propter motum formae eius, nisi quando in uisum peruenerit forma ali-
62
cuius rei uisae, et comprehenderit uisus diuersitatem situs formae rei uisae motae, respectu alterius for-
63
mae rei uisae: aut ex mutatione formarum in eodem loco uisus, qui erit in loco circulari. Motus er-
64
go non comprehenditur a uisu, nisi secundum modos, quos distinximus.
1
50. Qualitas motus percipitur e spatio, per quod uisibile mouetur. 711[*]711 corrupt for 111 p 4.
2
COmprehensio autem qualitatis motus est ex comprehensione spatij, super quod mouetur res ui-
3
sa, quando res uisa mouebitur secundum se totam. Et uisus certificat qualitatem motus, quan-
4
do certificauerit figuram spatij, super quod mouetur res uisa mota. Et cum res uisa mouebi-
5
tur circulariter: uisus comprehendet motum eius esse circularem ex comprehensione mutationis
6
partium eius sequentium uisum apud aliquam rem uisam: aut ex respicientia alicuius partis illius
7
ad diuersa uisibilia, unum post alterum: aut ad partes unius rei uisae unam partem post aliam, cum
8
quiete totalitatis rei uisae in suo loco. Et si motus rei uisae fuerit compositus ex motu circulari et lo〈-〉
9
cali, uisus comprehendet illum esse compositum ex comprehensione mutationis partium rei uisae
10
motae respectu uisus, aut respectu alterius rei uisae cum comprehensione motus totalitatis rei uisae
11
a suo loco. Secundum ergo istos modos uisus comprehendit qualitates motus|II 113a|[ar. ms Fatih 3213] uisibilium.
12
51. Motus uisibilis percipitur in tempore sensili.
13
ET uisus non comprehendit motum, nisi in tempore: quoniam motus non est, nisi in tempore:
14
et omnis pars motus non est, nisi in tempore. Et uisus non comprehendit motum rei uisae, ni-
15
si ex comprehensione rei uisae in duobus locis diuersis, aut secundum duos situs. Locus au-
16
tem et situs rei uisae non diuersantur, nisi in temporibus. Cum ergo uisus comprehenderit rem ui-
17
sam in duobus locis diuersis, aut in duobus sitibus diuersis, non est, nisi in duabus horis diuersis. Sed
18
inter quaslibet horas duas diuersas est tempus medium. Visus ergo non comprehendit motum, nisi in
19
tempore. Et etiam dicemus quod tempus, in quo uisus comprehendit motum, non erit, nisi sensibile:
20
quoniam uisus non comprehendit motum, nisi ex comprehensione rei uisae in duobus locis diuersis in
21
uno loco post alium: aut secundum duos situs diuersos unum situm post alium. Cum ergo uisus comprehen-
22
derit rem uisam motam in suo loco secundo, et non comprehenderit|II 113b|[ar. ms Fatih 3213] tunc ipsam in primo loco, in quo
23
comprehendit ante ipsam: statim sentiet sentiens, quod hora, in qua comprehendit ipsam in secundo lo〈-〉
24
co, est diuersa ab hora, in qua comprehendit ipsam in primo loco. Quare sentiet diuersitatem duarum
25
horarum. Et similiter quando comprehenderit motum ex diuersitate situs rei uisae. Quoniam si com-
26
prehenderit rem uisam motam secundum situm, et non comprehenderit ipsam tunc secundum pri-
27
mum situm, secundum quem comprehendit ipsam ante: statim sentiet diuersitatem duarum hora-
28
rum. Quare sentiet tempus quod est inter ipsas. Tempus ergo, in quo uisus comprehendit motum,
29
est sensibile necessario. Et cum omnes istae intentiones sint declaratę, narremus modo quod coacer〈-〉
30
uatur ex eis. Dicemus ergo: quod uisus comprehendit motum ex comprehensione rei uisę motę se-
31
cundum duos situs diuersos, in duabus horis diuersis, inter quas est tempus sensibile: et haec est quali〈-〉
32
tas comprehensionis motus a uisu. Et uisus|II 114a|[ar. ms Fatih 3213] comprehendit diuersitatem motuum secundum ueloci-
33
tatem et tarditatem, et aequalitatem motuum ex comprehensione spatiorum, super quae mouentur
34
uisibilia mota. Cum ergo uisus comprehenderit duo uisibilia mota, et comprehenderit spatia, super
35
quae mouentur illa duo uisibilia, et senserit quod alterum duorum spatiorum, quae a duobus uisibili〈-〉
36
bus motis pertranseuntur in eodem tempore, est maius altero, sentiet uelocitatem rei uisae motae
37
transeuntis super maius spatium. Et cum duo spatia, super quae mouentur uisibilia, sunt pertransita
38
in duobus temporibus aequalibus, et senserit uisus aequalitatem illorum spatiorum, sentiet aequali-
39
tatem duarum rerum motarum. Et similiter, si uisus senserit aequalitatem duorum spatiorum cum inae-
40
qualitate duorum temporum duorum motuum: sentiet uelocitatem motus rei motae transeuntis per
41
spatium in minore tempore. Et similiter quando duo mota transierint in duobus temporibus aequa〈-〉
42
libus per duo spatia aequalia, et senserit uisus aequalitatem temporis et aqualitatem spatiorum: sentiet
43
aequalitatem duorum motuum. Iam diximus, qualiter uisus comprehendat motum, et distinguat |II 114b|[ar. ms Fatih 3213]mo-
44
tum, et qualitatem eius, et aequalitatem et inaequalitatem eius.
45
52. Quies percipitur e uisibili, eundem situm locumque tempore sensili occupante. 112 p 4.
46
QVies autem comprehenditur a uisu ex comprehensione rei uisę in tempore sensibili in eo-
47
dem loco et in eodem situ. Cum ergo uisus comprehenderit uisum in eodem loco, et secundum
48
eundem situm in duabus horis diuersis, inter quas est tempus sensibile: comprehendet rem uisam
49
in illo tempore quiescentem. Et uisus comprehendit situm rei uisae quiescentis respectu alterius rei
50
uisę, et respectu ipsius uisus. Secundum ergo hunc modum erit comprehensio quietis uisibilium a uisu.
51
53. Asperitas percipitur e luce asperam superficiem illuminante. 139 p 4.
52
ASperitas uero comprehenditur a uisu in maiori parte ex forma lucis apparentis in superficie
53
corporis asperi: quoniam asperitas est diuersitas situs partium superficiei corporis. Quare lux
54
quando oritur super superficiem illius corporis, partes prominentes facient umbram|II 115a|[ar. ms Fatih 3213] in maio-
55
ri parte. Et cum lux peruenerit in partes profundas, erunt cum eo etiam umbrę, et partes prominen〈-〉
56
tes erunt manifestae luce, et discoopertae luce Et cum in partes profundas ueniunt umbrae, et super
57
prominentes non fuerit aliqua umbra: diuersabitur forma lucis in superficie illius corporis. In su-
58
perficie autem plana non est ita: quoniam superficiei planae partes sunt consimilis situs: et cum lux
59
orietur super ipsas, erit forma lucis in tota superficie consimilis. Forma ergo lucis in superficie cor-
60
poris asperi est diuersa a forma lucis iu superficie plana. Et uisus cognoscit formam lucis, quae est in
1
superficiebus asperis, et formam lucis, quae est in superficiebus planis propter frequentationem ui-
2
sionis superficierum asperarum et planarum. Cum ergo uisus senserit lucem, quae est in superficiebus
3
corporis secundum modum, quem assueuit in superficiebus asperis: iudicabit asperitatem illius corpo-
4
ris: et cum|II 115b|[ar. ms Fatih 3213] senserit lucem in superficie corporis secundum modum, quem assueuit in superficiebus
5
planis: iudicabit planitiem in superficiebus illius corporis. Et cum asperitas fuerit extranea: erunt
6
partes prominentes alicuius quantitatis: et sic uisus comprehendet prominentiam illarum partium:
7
et comprehendet situm superficiei corporis ex comprehensione distantiae, quae est inter partes. Et
8
cum uisus comprehenderit diuersitatem situum partium superficiei corporis: comprehendet asperi-
9
tatem eius sine indigentia ad considerandum lucem. Et etiam quando asperitas corporis fuerit ex-
10
tranea, et oritur super ipsam lux: erit forma lucis in superficie eius diuersa maxima diuersitate. Vi-
11
debitur ergo ex diuersitate lucis|II 116a|[ar. ms Fatih 3213] distantia partium et diuersitas situs earum: et ex hoc apparebit a-
12
speritas corporis. Si ergo lux oriens super corpus asperum, fuerit ex parte opposita superficiei aspe-
13
rae, et fuerit lux fortis: non comprehendet uisus asperitatem huius corporis, nisi quando compre-
14
henderit prominentiam quarundam partium et profunditatem quarundam. Si ergo asperitas hu-
15
ius corporis fuerit extranea, id est, maxima: comprehendet uisus distantiam partium et diuersita-
16
tem situs earum, et comprehendet asperitatem corporis in maiori parte. Si autem asperitas fuerit
17
modica, et partes fuerint profundae, et pori illius corporis in ultimitate paruitatis: latebit uisum in
18
maiori parte, et nunquam uisus comprehendet asperitatem huius corporis, nisi in magna appropin〈-〉
19
quatione cum intuitu partium superficiei corporis.|II 116b|[ar. ms Fatih 3213] Cum ergo uisus distinxerit distantiam partium
20
huiusmodi corporis, et prominentiam et profunditatem illarum: comprehendet asperitatem eius.
21
Si autem uisus non distinxerit distantiam partium eius, nec prominentiam et profunditatem par-
22
tium eius: non comprehendet asperitatem eius. Asperitas ergo comprehenditur a uisu ex compre-
23
hensione diuersitatis situum partium superficiei corporis, aut ex forma lucis, quam uisus assueuit ui-
24
dere in superficiebus corporum asperorum. Et uisus cognoscit etiam asperitatem ex praenotione
25
consimilitudinis. Cum ergo uisus nihil senserit in corpore, ex consimilitudine, iudicabit eius aspe-
26
ritatem. Sed multoties errat uisus in asperitate, quando uoluerit cognoscere ipsam per istam inten-
27
tionem: quoniam erit superficies tersa, et non apparet eius tersitudo: quoniam tersitudo non appa-
28
ret, nisi in situ proprio.
29
54. Lenitas percipitur e luce lenem superficiem illuminante. 140 p 4.
30
PLanities autem et aequalitas superficiei corporis comprehenditur a uisu in maiori parte ex
31
forma lucis apparentis in superficie corporis plani, quam assueuit uidere in superficiebus pla-
32
nis.|II 117a|[ar. ms Fatih 3213] Et cum lux, quae est in superficiebus corporis, fuerit consimilis formae: cognoscet per i-
33
psam planitiem superficiei. Et uisus comprehendit aliquando planitiem per intuitum etiam. Cum
34
ergo uisus intuebitur superficiem corporis plani, comprehendet aequalitatem partium eius: et sic
35
comprehendet planitiem. Tersitudo autem (et est fortis planities) comprehenditur a uisu ex scin-
36
tillatione lucis in superficie corporis sui. Planities ergo comprehenditur a uisu ex comprehensio-
37
ne aequalitatis superficiei. Aequalitas autem superficiei comprehenditur a uisu in maiori parte ex
38
similitudine formae lucis in superficie corporis. Et tersitudo comprehenditur a uisu ex scintilla-
39
tione lucis in superficie corporis, et ex situ, secundum quem reflectitur lux. Et forte simul aggre-
40
gatur asperitas et planities in eadem superficie, scilicet quod sint in superficie alicuius corporis|II 117b|[ar. ms Fatih 3213] par〈-〉
41
tes diuersi situs, profundae et prominentes, et sint partes cuiuslibet partium diuersi situs prominen〈-〉
42
tium et profundarum ad quasdam partes, uel ad partes quarundam consimilis situs, ita ut tota su-
43
perficies sit aspera, et partes eius, aut quaedam sint planae. Et asperitas huiusmodi superficiei com-
44
prehenditur a uisu ex comprehensione diuersitatis situs partium prominentium et profundarum.
45
Et planities partium comprehenditur a uisu in superficiebus partium. Et aliquando uisus compre-
46
hendit planitiem huiusmodi partium per intuitionem, et ex comprehensione consimilitudinis su-
47
perficiei cuiuslibet illarum. Et secundum istos modos comprehendit uisus planitiem et tersitudi-
48
nem et asperitatem.
49
55. Perspicuitas percipitur e perceptione corporis densi ultra corpus perspicuum positi.
50
142 p 4.
51
DIaphanitas autem comprehenditur a uisu per argumentationem ex comprehensione illius,
52
quod est ultra corpus diaphanum. Et diaphanitas corporis diaphani non comprehenditur
53
a uisu, nisi quando fuerit in eo spissitudo quaedam, et fuerit diaphanitas eius spissior, dia-
54
phanitate aeris interiacentis|II 118a|[ar. ms Fatih 3213] inter uisum et ipsum. Si autem fuerit in fine diaphanitatis, non com-
55
prehendet uisus diaphanitatem eius, et non comprehendet, nisi illud, quod est ultra ipsum tantum.
56
Et cum in eo fuerit quaedam diaphanitas: comprehendetur a uisu propter illud, quod est de spissi-
57
tudine in eo, et diaphanitas eius comprehendetur ex comprehensione illius, quod est ultra ipsum.
58
Quoniam quando ultra corpus diaphanum fuerit lux aut corpus coloratum illuminatum, uidebi-
59
tur ultra corpus diaphanum. Et uisus non sentit diaphanitatem corporis, quando senserit illud,
60
quod est ultra ipsum, nisi cum senserit quod color et lux, quae comprehenduntur ultra corpus dia-
61
phanum, est lux et color ultra corpus diaphanum, et non est color et lux ipsius corporis: si autem
1
non: non sentiet diaphanitatem corporis diaphani. Si ergo ultra corpus diaphanum non fuerit lux,
2
nec corpus illuminatum, nec in circuitu eius, et non apparuerit ultra ipsum, neque in aliqua alia par-
3
te lux aut color: diaphanitas illius corporis non comprehenditur.|II 118b|[ar. ms Fatih 3213] Et hoc erit quando corpus dia-
4
phanum fuerit applicatum cum aliquo corpore spisso, et illud corpus spissum continuerit ipsum,
5
aut respexerit ipsum, et fuerit quoque corpus diaphanum obscuri coloris: quoniam tunc uisus non
6
sentiet diaphanitatem huius corporis. Et similiter quando ultra corpus diaphanum fuerit locus ob-
7
scurus, et non apparuerit ultra ipsum aliqua lux: non comprehendetur diaphanitas eius. Cum ergo
8
uisus senserit, quod color, qui comprehenditur ultra corpus diaphanum, est color corporis ultra cor-
9
pus diaphanum, sentiet diaphanitatem corporis diaphani. Et similiter quando corpus diaphanum
10
fuerit debilis diaphanitatis, et fuerit corpus, quod est ultra ipsum, et corpora quae sunt in circuiu e-
11
ius,|II 119a|[ar. ms Fatih 3213] debilis lucis: tunc diaphanitas eius non comprehenditur a uisu, nisi apponatur forti luci. Cum
12
autem cognoscet lucem ultra ipsum: comprehendet diaphanitatem. Secundum ergo istos modos
13
comprehendet uisus diaphanitatem corporum diaphanorum.
14
56. Densitas percipitur e perspicuitatis priuatione. 14 3 p 4.
15
SPissitudo comprehenditur a uisu ex priuatione diaphanitatis. Cum ergo uisus comprehenderit
16
corpus, et non senserit in ipso aliquam diaphanitatem, arguet eius spissitudinem.
17
57. Vmbra percipitur e lucis unius absentia, alterius praesentia. 145 p 4.
18
VMbra uero comprehenditur a uisu respectu lucis illuminantis, aut partis lucis illuminantis.
19
Quoniam enim umbra est priuatio quarundam lucium cum illuminatione loci umbrę ab ex-
20
tranea luce priuata a loco umbrae: Itaque cum senserit uisus illud, quod est uicinum ipsi, et fue-
21
rit super illud corpus uicinum lux fortior luce, quae est in loco umbrae, sentiet umbrationem illius|II 119b|[ar. ms Fatih 3213]
22
loci, et priuationem a luce oriente super corpus uicinum illi. Quoniam quando uisus senserit aliquam lucem
23
in aliquo loco: et caruerit ille locus luce solis, aut aliqua luce forti: sentiet obumbrationem illius loci
24
et priuationem a luce solis, aut ab alia luce forti. Et forte uisus sentiet corpus faciens umbram, et forte
25
non distinguetur ab eo statim corpus obumbrans, sed tandem, quando uisus comprehenderit lo-
26
cum, in quo est lux debilis, et comprehenderit ultima corpora in loco lucis debilis esse fortioris lucis il-
27
la luce debili: sentiet statim umbram illius loci. Secundum ergo hunc modum uisus comprehendit umbram.
28
58. Obscuritas percipitur e lucis priuatione et absentia. 146 p 4.
29
OBscuritas uero comprehenditur a uisu per argumentationem ex priuatione lucis. Cum er-
30
go uisus comprehenderit aliquem locum, et non comprehenderit in eo aliquam lucem, sen-
31
tiet obscuritatem eius.
32
59. Pulchritudo percipitur tum e singulis uisibilibus speciebus, tum e pluribus simul coniun〈-〉
33
ctis, symmetris inter se. 148 p 4.
34
PVlchritudo autem comprehenditur a uisu ex comprehensione intentionum particularium,
35
quarum comprehensionis qualitas est declarata ante. Nam unaquaeque intentionum particu-
36
larium praedictarum faciet per se aliquem modum pulchritudinis, et coniugationes illarum
37
faciunt etiam alios modos pulchritudinis. Et uisus non comprehendit pulchritudinem, nisi in for-
38
mis uisibilium, quae comprehenduntur per sensum uisus. Et formae uisibilium sunt compositae ex inten〈-〉
39
tionibus particularibus, quarum distinctio iam est declarata. Et uisus comprehendit formas ex com-
40
prehensione istarum intentionum. Ipse ergo comprehendit pulchritudinem ex comprehensione
41
istarum intentionum. Modi autem pulchritudinis, qui comprehenduntur a uisu in formis uisibi-
42
lium, sunt multi. Quaedam ergo uisibilia habent unam caussam ex intentionibus particularibus, quę
43
sunt in forma: et caussa quorundam non est, nisi intentionum inter se coniunctio, non ipsae inten-
44
tiones:|II 120b|[ar. ms Fatih 3213] et caussa quorundam est composita ex intentionibus et ex compositione illarum. Et uisus
45
comprehendit quamlibet intentionum, quae sunt in qualibet forma per se: et comprehendit ipsas
46
compositas: et comprehendit compositionem et coniugationem illarum. Visus ergo comprehen-
47
dit pulchritudinem secundum diuersos modos. Et omnes modi, ex quibus uisus comprehendit
48
pulchritudinem, reuertuntur ad comprehensionem intentionum particularium. Si uero istae in-
49
tentiones particulares faciunt pulchritudinem: etiam compositae similiter. Et est dicere: facere pul〈-〉
50
chritudinem, est inducere dispositionem in anima, qua uidebitur ei, quod sit res pulchra, quae ui-
51
detur. Et hoc apparebit per modicam inspectionem: quoniam lux facit pulchritudinem: et pro-
52
pter hoc apparebunt pulchra sol, luna et stellae: et non est in sole, luna et stellis causa, propter
53
qaim apparebunt decora, nisi lux earum. Lux ergo per se facit pulchritudinem. Et color etiam
54
facit pulchritudinem. Quoniam quilibet color scintillans sicut uiridis|II 121a|[ar. ms Fatih 3213] et roseus, et his similes ap-
55
parebunt pulchri uisui, et delectatur uisus eis. Et propter hoc apparebunt pulchri panni tincti, et
56
flores, et uiridia. Color ergo per se facit pulchritudinem. Et remotio etiam aliquando facit pulchri-
57
tudinem accidentaliter. Quoniam in quibusdam formis pulchris sunt maculę et rugae, quae faciunt
58
turpitudinem in formis: et cum elongabuntur a uisu, latent illae intentiones subtiles, quae faciunt
1
turpitudinem in illis formis, et apud latentiam illarum intentionum apparebit pulchritudo illius
2
formae. Et similiter etiam in multis formis pulchris sunt intentiones subtiles, per quas forma est
3
pulchra, sicut lineatio et ordinatio, et multae istarum intentionum latent uisum in multis remotio-
4
nibus mediocribus: et quando sunt prope uisum, apparebunt illę intentiones subtiles|II 121b|[ar. ms Fatih 3213] uisui, et appa〈-〉
5
rebit pulchritudo formae. Remotio ergo et appropinquatio faciunt pulchritudinem. Et situs aliquan-
6
do facit pulchritudinem: et plures intentiones pulchrae non apparent pulchrae, nisi propter ordi-
7
nem et situm tantum. Quoniam omnes distinctiones ordinatae quasi punctatae non apparent pul-
8
chrae, nisi propter ordinem. Et scriptura non apparet pulchra, nisi propter ordinationem: quoniam
9
pulchritudo non est, nisi ex directione figurarum literarum, et ex compositione earum inter se. Si
10
autem compositio literarum et ordinatio non fuerit secundum unam proportionem, scilicet, ut u-
11
na magna, alia parua: tunc non erit pulchra scriptura, quamuis figurae literarum per se sint bene po〈-〉
12
sitae. Et aliquando apparet scriptura pulchra, quando compositio eius fuerit proportionalis, quam-
13
uis literae non sint in fine bonae dispositionis. Et similiter plures formae uisibilium non apparent
14
pulchrae, nisi propter dispositionem et ordinationem partium inter se. Et corporeitas etiam facit
15
pulchritudinem: et propter hoc apparent pulchra corpora hominum et multorum animalium.|II 122a|[ar. ms Fatih 3213] Et
16
figura facit pulchritudinem: et propter hoc luna, et formae pulchrae hominum et multorum anima-
17
lium, et arborum, et plantarum non apparent pulchrae, nisi propter formas eorum, aut propter fi-
18
guras partium eorum, aut propter eorum figuras, aut propter figuras partium formae. Et magnitu-
19
do facit pulchritudinem: et propter hoc apparet luna pulchrior stellis, et stellae magnae pulchrio-
20
res stellis paruis. Et diuisio facit pulchritudinem: et propter hoc stellae separatae sunt pulchriores
21
stellis extensis, et pulchriores stellis galaxiae: et propter hoc candelae distinctae sunt pulchriores i-
22
gne. Et continuatio etiam facit pulchritudinem: et propter hoc uiridale continuum, et plantae con-
23
tinuae et spissae sunt pulchriores distinctis.|II 122b|[ar. ms Fatih 3213] Et numerus facit pulchritudinem: et propter hoc loca
24
coeli multarum stellarum sunt pulchriora locis paucarum stellarum: et propter hoc candelae multae
25
in eodem loco faciunt pulchritudinem. Et etiam motus hominis in sermone facit pulchritudinem.
26
Et quies eius facit pulchritudinem: et propter hoc apparet pulchra grauitas et taciturnitas. Et aspe-
27
ritas facit pulchritudinem: et propter hoc apparet uillositas pulchra, ut uillositas in multis pannis.
28
Et planities facit pulchritudinem: et propter hoc apparet pulchrum in pannis. Et diaphanitas facit
29
pulchritudinem: et propter hoc apparent de nocte micantes diaphani. Et spissitudo facit pulchri-
30
tudinem: quoniam color et lux, et figura, et lineatio, et omnes intentiones pulchrae apparentes in
31
formis uisibilium non comprehenduntur similiter a uisu, nisi propter spissitudinem et umbram.
32
Et umbra facit apparere pulchritudinem:|II 123a|[ar. ms Fatih 3213] quoniam in multis formis uisibilium sunt maculae, et
33
pori subtiles reddentes eas turpes: et cum fuerint in luce solis, apparebunt maculae in eis: quare la-
34
tebit pulchritudo earum: et cum fuerint in umbra aut luce debili, latebunt illae maculae et rugae:
35
quare comprehendetur pulchritudo earum. Et etiam tortuositates, quae apparent in plumis a-
36
uium, et in panno, qui dicitur amilialmon, in umbra non apparent et in luce debili. Et obscuritas
37
facit pulchritudinem apparere: quoniam stellae non apparent, nisi in obscuro: et similiter non ap-
38
paret pulchritudo earum, nisi in nigredine noctis, et in locis obscuris, et latet in luce diei: et stellae
39
in noctibus obscuris sunt pulchriores, quam in noctibus lunae.|II 123b|[ar. ms Fatih 3213] Et consimilitudo facit pulchritudi-
40
nem: quoniam membra animalis eiusdem speciei, ut oculus oculo, non apparent pulchra, nisi quan〈-〉
41
do fuerint consimilia: quoniam oculi, quando fuerint diuersae figurae, scilicet quod unus sit rotun-
42
dus, et alter longus, erunt in fine turpitudinis: et etiam si unus fuerit niger et alter uiridis, erunt etiam tur〈-〉
43
pes: et similiter si unus fuerit maior altero. Et similiter si una gena fuerit profunda, et altera pro-
44
minens, erunt in fine turpitudinis. Et similiter quando unum superciliorum fuerit grossum, et al-
45
terum subtile, aut unum illorum longum, et alterum breue, erunt turpia. Omnia ergo membra ani-
46
malium uniusmodi non erunt pulchra, nisi cum fuerint consimilia. Et similiter literae et picturae
47
non apparent pulchrae, nisi quando literae fuerint, quae sunt uniusmodi: et partes illarum, quae sunt
48
uniusmodi, consimiles. Et diuersitas facit pulchritudinem: quoniam figurae membrorum anima-
49
lis sunt diuersarum partium, et non sunt pulchrae, nisi propter illam diuersitatem. Quoniam si na-
50
sus totus esset eiusdem grossitudinis,|II 124a|[ar. ms Fatih 3213] esset in fine turpitudinis: et pulchritudo eius non est, nisi pro-
51
pter diuersitatem duorum extremorum eius, et eius pyramidalitatem. Et similiter pulchritudo su-
52
perciliorum non est, nisi quando extrema eorum fuerint subtiliora residuis anterioribus. Et simi-
53
liter omnia membra animalium quando aspiciuntur: inuenitur quod pulchritudo eorum non
54
est, nisi ex diuersitate figurarum partium eorum. Et similiter scripturae: quoniam si partes scriptu-
55
rae essent aequalis grossitudinis, non apparerent pulchrae: quoniam extrema literarum non appa-
56
rent pulchra, nisi quando fuerint subtiliora residuo. Quoniam si extrema literarum et media ea-
57
rum, et continuatio earum essent unius spissitudinis: esset scriptura in fine turpitudinis. Diuersi-
58
tas ergo facit pulchritudinem in multis formis uisibilium. Iam ergo declaratum est ex eo, quod di-
59
ximus, quod unaquaeque intentionum particularium, quando comprehenditur per sensum uisus,
60
aliquando facit pulchritudinem per se. Et cum sermo fuerit factus de multis corporibus inductiue
61
per se: cum inducentur omnia corpora: inuenietur, quod quaelibet istarum intentionum facit pul-
62
chritudinem in multis locis. Et non diximus, ea quae diximus, nisi gratia exempli, et ut possent
63
acquiri alia exempla per ista. Sed tamen istae intentiones non faciunt pulchritudinem in omnibus
64
locis, neque una istarum intentionum facit pulchritudinem in qualibet forma, in quam peruenit
1
illa intentio, sed in quibusdam formis, et in quibusdam non. Verbi gratia: non quaelibet magni-
2
tudo facit pulchritudinem in quolibet corpore alicuius magnitudinis: et similiter non quili-
3
bet color facit pulchritudinem: neque uiridis color facit pulchritudinem in quolibet corpore, in
4
quod peruenit ille color: et similiter non quaelibet figura facit pulchritudinem. Et quaelibet illa-
5
rum intentionum, quas diximus, facit pulchritudinem per se, sed in quibusdam locis, et in quibus-
6
dam non, et secundum quosdam modos, et secundum alios non. Et etiam istae intentiones faciunt
7
pulchritudinem per coniunctionem illarum inter se: quoniam scriptura pulchra est illa, cum figu-
8
rae literarum sunt pulchrae, et compositio illarum inter se est compositio pulchra: quoniam scri-
9
ptura, in qua adunantur istae duae intentiones, est pulchrior scriptura, in qua est una istarum dua-
10
rum intentionum tantum. Finis ergo pulchritudinis scripturae non est, nisi ex coniugatione figu-
11
rae et situs. Et similiter quando colores scintillantes|II 125a|[ar. ms Fatih 3213] et picturae fuerint ordinatae ordinatione con-
12
simili, sunt pulchriores coloribus et picturis carentibus ordinatione consimili. Et similiter pul-
13
chritudo apparet in forma hominum et animalium ex coniugatione intentionum particularium,
14
quae sunt in eis. Quoniam magnitudo oculorum mediocris cum figura eius amygdalata est pul-
15
chrior oculo, qui non habet, nisi magnitudinem tantum aut figuram amygdalatam tantum. Et si-
16
militer rotunditas faciei cum tenuitate et subtilitate cutis et coloris, est pulchrior quam unum si-
17
ne altero. Et similiter paruitas oris cum subtilitate labiorum et mediocritate, est pulchrior paruita-
18
te oris cum grossitudine labiorum: et pulchrior gracilitate labiorum cum amplitudine oris. Et ista inten-
19
tio est multae diuersitatis, et multorum modorum. Et cum feceris inductionem in formis pulchris omnium
20
modorum uisibilium: inuenies quod coniunctio intentionum particularium, quae sunt in formis, facit in eis
21
modos pulchritudinis, quos non facit una intentionum per se.|II 125b|[ar. ms Fatih 3213] Et pulchritudo in maiori parte non fit, nisi
22
ex coniunctione istarum intentionum inter se. Quoniam intentiones particulares, quas diximus, faciunt
23
pulchritudinem per se, et faciunt pulchritudinem per coniunctionem earum inter se. Et etiam pulchritu-
24
do fit ex alia intentione praeter istas duas intentiones, quas praediximus: et est proportionalitas et
25
consonoritas. Quoniam formae compositae ex membris diuersis, et partibus diuersis, habent fi-
26
guras diuersas, et magnitudines diuersas, et situs diuersos, et continuationem et coniunctionem,
27
et perueniunt in quamlibet illarum multae intentiones particulares, tamen omnes non sunt pro-
28
portionales. Quoniam non quaelibet figura est pulchra cum qualibet figura: nec quaelibet magni-
29
tudo est pulchra cum qualibet magnitudine: neque quilibet situs est pulcher cum quolibet situ:
30
neque quaelibet figura cum qualibet magnitudine: neque quaelibet magnitudo cum quolibet si-
31
tu. Sed quaelibet intentionum particularium habet proportionem cum quibusdam intentionibus,
32
et est asymmetra quibusdam. Verbi gratia: Simitas nasi cum profunditate oculorum non est pul-
33
chra:|II 126a|[ar. ms Fatih 3213] et similiter magnitudo nasi cum magnitudine oculorum non est pulchra: et similiter pro-
34
minentia frontis cum profunditate oculorum non est pulchra: et similiter frontis planities cum
35
prominentia oculorum non est pulchra. Quodlibet ergo membrorum habet figuram, quae facit
36
formam eius pulchram: et etiam quaelibet figura cuiuslibet membri non habet proportionem, ni-
37
si cum quibusdam figuris residuorum membrorum, et cum alijs non. Et forma fit pulchra per con-
38
gregationem figurarum proportionalium: et similiter magnitudines et situs, et ordinatio eorum.
39
Quoniam magnitudo oculorum cum pulchritudine figurae eorum, et cum mediocritate simita-
40
tis nasi, et cum magnitudine proportionali ad magnitudinem oculorum, est pulchra. Et simili-
41
ter amygdalitas oculorum, et dulcedo, et tenuitas figurae eius: et si fuerint parui cum subtilitate
42
nasi et mediocritate figurae quantitatis eius, erunt pulchri. Et similiter gracilitas labiorum cum
43
subtilitate oris est pulchra, quando gracilitas oris fuerit proportionalis ad gracilitatem labiorum:
44
scilicet quod labia non sint in fine gracilitatis,|II 126b|[ar. ms Fatih 3213] et os non in fine paruitatis, sed erit paruitas oris me-
45
diocris, et labia gracilia, et praeterea proportionalia ad quantitatem oris. Et similiter amplitudo
46
faciei, quando fuerit proportionalis ad quantitates membrorum faciei, erit pulchra: scilicet,
47
quod facies non sit in fine amplitudinis, et membra faciei sint proportionalia ad quantitatem to-
48
tius faciei. Quoniam quando facies fuerit ampla maximae amplitudinis, et membra, quae sunt in
49
ea, sunt parua, non proportionalia ad quantitatem eius: non erit facies pulchra, quamuis quan-
50
titates membrorum sint proportionales, et figurae eorum sint pulchrae. Et similiter quando fue-
51
rit parua facies, et stricta, et membra eius fuerint magna, membra dico faciei: erit facies turpis:
52
et cum membra fuerint proportionalia inter se, et proportionalia ad quantitatem amplitudinis
53
faciei: erit facies pulchra, quamuis membra per se non sint pulchra: sed proportionalitas tantum-
54
modo facit pulchritudinem.|II 127a|[ar. ms Fatih 3213] Cum ergo in forma congregabitur pulchritudo figurae cuiuslibet partis
55
eius, erit pulchritudo quantitatis et compositionis, et proportionalitas membrorum secundum fi-
56
guras, et magnitudines, et situs: et fuerint praeterea proportionalia ad totam figuram faciei et
57
quantitatem eius, erit in fine pulchritudinis. Et similiter scriptura non erit pulchra, nisi quando
58
fuerint literae eius proportionales in figura, et quantitate, et situ, et ordine. Et similiter est cum o-
59
mnibus modis uisibilium, cum quibus congregantur partes diuersae. Et cum consideraueris for-
60
mas pulchras de omnibus modis uisibilium: inuenies quod proportionalitas facit pulchritudi-
61
nem magis, quam aliqua alia intentio, uel etiam aliquae coniunctae per se.|II 127b|[ar. ms Fatih 3213] Et cum considerabun-
62
tur intentiones pulchrae, quas faciunt intentiones particulares per coniunctionem earum inter se:
63
inuenietur, quod pulchritudo, quae apparet ex coniunctione illarum inter se, non apparet, nisi
1
propter proportionalitatem illarum intentionum coniunctarum inter se. Quoniam non, quan-
2
docunque adunabuntur illae intentiones, fit pulchritudo, sed in quibusdam formis fit, et in alijs
3
non. Et hoc est propter proportionalitatem, quae contingit inter illas intentiones. Pulchritudo
4
ergo non est, nisi ex intentionibus particularibus, et perfectio eius non est, nisi ex proportiona〈-〉
5
litate et consonantia, quae fit inter intentiones particulares. Iam ergo declaratum est ex omni,
6
quod diximus, quod formae pulchrae comprehensae a uisu non sunt pulchrae, nisi ex intentionibus
7
particularibus, quae comprehenduntur per sensum uisus, et ex coniunctione earum inter se, et ex
8
proportionalitate earum inter se. Et uisus comprehendit intentiones particulares praedictas sim-
9
plices et compositas.|II 128a|[ar. ms Fatih 3213] Cum ergo uisus comprehenderit aliquam rem uisam, et fuerit aliqua inten-
10
tio in illa re uisa particularis, faciens pulchritudinem per se aliquam: et intueatur uisus illam in-
11
tentionem per se: perueniet forma illius intentionis post intuitum apud membrum sentiens, et
12
comprehendet uirtus distinctiua pulchritudinem rei uisae, in qua est illa intentio. Quoniam ue-
13
ro forma cuiuslibet rei uisę est composita ex multis intentionibus earum intentionum, quarum di-
14
uisionem praediximus: cum ergo uisus comprehenderit rem uisam, et non distinxerit intentio-
15
nes, quae sunt in ea: non comprehendet pulchritudinem eius: et cum distinxerit intentiones, quae
16
sunt in ea, et fuerit aliqua intentio earum, quae sunt in ea, secundum modum facientem pulchri-
17
tudinem in anima: statim uisus apud intuitionem illius intentionis comprehendet illam intentio-
18
nem per se. Et cum comprehenderit illam intentionem per se: perueniet illa comprehensio apud
19
membrum sentiens: et sic uirtus distinctiua comprehendet pulchritudinem,|II 128b|[ar. ms Fatih 3213] quae est in ea: et per
20
istam comprehensionem comprehendet pulchritudinem illius rei uisae. Cum ergo uisus compre-
21
henderit aliquam rem uisam, et in illa re uisa fuerit pulchritudo composita ex intentionibus coniun〈-〉
22
ctis: et fuerit uisus intuitus illam rem uisam: et distinxerit intentiones, quae sunt in ea: et compre-
23
henderit intentiones, quae faciunt pulchritudinem per coniunctionem earum inter se, aut propor-
24
tionalitatem earum inter se: et peruenerit illa comprehensio apud membrum sentiens: et compa-
25
rauerit uirtus distinctiua illas intentiones inter se: comprehendet pulchritudinem illius rei uisae
26
compositam ex coniunctione intentionum, quae sunt in ea. Visus ergo comprehendet pulchritu-
27
dinem, quae est in uisibilibus ex compositione illarum intentionum inter se secundum modum,
28
quem declarauimus.
29
60. Deformitas percipitur tum e singulis uisibilibus speciebus, tum e pluribus simul coniun-
30
ctis, asymmetris inter se. 149 p 4.
31
TVrpitudo uero est forma carens intentione qualibet pulchra. Quoniam enim iam praedictum
32
est, quod intentiones particulares faciunt pulchritudinem, sed non in omnibus locis, nec
33
in omnibus formis,|II 129a|[ar. ms Fatih 3213] sed in alijs, et in alijs non: et similiter proportionalitas non est in omni-
34
bus formis, sed in quibusdam formis, et in quibusdam non. Formae ergo, in quibus non faciunt in-
35
tentiones particulares pulchritudinem aliquam per se, nec per suam coniunctionem, et in quibus
36
non est aliqua proportionalitas inter partes earum, carent omni pulchritudine: et sic sunt turpes:
37
quoniam turpitudo formarum est priuatio pulchritudinis in eis. Et forte aggregantur in eadem
38
forma intentiones pulchrae et turpes: sed uisus comprehendit pulchritudinem ex pulchro, et tur-
39
pitudinem ex turpi, quando distinxerit, et fuerit intuitus intentiones quae sunt in ea. Turpitudo er-
40
go comprehenditur a uisu in formis carentibus omnibus pulchritudinibus, ex priuatione pulchri-
41
tudinis apud comprehensionem.
42
61. Similitudo percipitur e uisibilium inter se conuenientia. 151 p 4.
43
COnsimilitudo autem est aequalitas duarum formarum aut duarum intentionum in re, in qua
44
sunt consimiles. Cum ergo uisus comprehenderit duas formas, aut duas intentiones consi-
45
miles:|II 129b|[ar. ms Fatih 3213] simul comprehendet consimilitudinem ex illarum comprehensione cuiuslibet dua-
46
rum formarum, uel intentionum, et ex compcratione[*]compcratione corrupt for comparatione alterius illarum ad alteram. Visus ergo com-
47
prehendit consimilitudinem in formis, uel intentionibus consimilibus ex comprehensione cuiusli〈-〉
48
bet formarum uel intentionum secundum suum esse, et ex comparatione illarum inter se.
49
62. Dissimilitudo percipitur e priuatione similitudinis et conuenientiae uisibilium inter
50
se. 152 p 4.
51
DIuersitas autem comprehenditur a uisu in formis diuersis ex comprehensione cuiuslibet for〈-〉
52
marum diuersarum, et ex comparatione alterius illarum ad alteram, et ex comprehensione pri〈-〉
53
uationis aequalitatis, id est consimilitudinis in eis. Diuersitas ergo comprehenditur per sen-
54
sum uisus ex comprehensione cuiuslibet formarum et intentionum per se, et ex comparatione ea〈-〉
55
rum inter se, et ex sensu priuationis aequalitatis a sentiente.|II 130a|[ar. ms Fatih 3213] Iam ergo compleuimus, et declarauimus
56
declarationem qualitatis comprehensionis cuiuslibet intentionum particularium, quae comprehenduntur
57
per sensum uisus. Et declaratum est ex omnibus his, quod quaedam intentiones particulares comprehen-
58
duntur solo sensu: et quaedam comprehenduntur per cognitionem: et quaedam per argmentationem et
1
67
2
significationem secundum uias, quarum declarationem praediximus. Et istae sunt intentiones, qua-
3
rum declarationem intendimus in hoc opere.
4
DE DIVERSITATE COMPREHENSIONIS VISVS AB
5
intentionibus particularibus. Cap. III.
6
63. Visus plures uisibiles species simul percipit. 2 p 4.
7
IAm declaratum est, quomodo uisus comprehendat quamlibet intentionum particularium, quae
8
comprehenduntur per sensum uisus. Et uisus non comprehendit nisi formas uisibilium, quae
9
sunt corpora: sed formae uisibilium sunt compositae ex intentionibus particularibus praedictis,
10
sicut, figura, et magnitudine, et colore, et situ, et ordine, et similibus. Visus ergo non comprehendit
11
quamlibet intentionum, nisi ex comprehensione formarum uisibilium compositarum ex intentio-
12
nibus particularibus:|II 130b|[ar. ms Fatih 3213] et uisus comprehendit quamlibet formarum uisibilium secundum intentio-
13
nes particulares, quae sunt in formis uisibilibus: et nihil comprehendit uisus ex intentionibus par-
14
ticularibus per se: quoniam nulla intentionum praedictarum est sola per se. Nam omnes istae parti-
15
culares intentiones non inueniuntur, nisi in corporibus, et nullum corpus est, in quo est aliqua ista-
16
rum intentionum sola sine alia. Visus ergo non comprehendit nisi formas uisibilium: sed quaelibet
17
forma[*]forma corrupt for formarum uisibilium est composita ex multis intentionibus particularibus. Ergo uisus comprehendit
18
in qualibet formarum uisibilium multas intentiones particulares, quae distinguuntur in imagina-
19
tione. Vsus ergo comprehendit quamlibet intentionum particularium apud uisionem|II 131a|[ar. ms Fatih 3213] rei uisae, con-
20
iunctam cum intentione aliqua particulari: deinde ex distinctione eius inter intentiones, quae sunt
21
in forma, comprehendit quamlibet intentionum per se.
22
64. Visio fit aspectu, aut obtutu. 51 p 3.
23
ET iam declaratum est, et determinatum, qualiter uisus comprehendat formas uisibilium, quae
24
componuntur ex intentionibus particularibus. Et quędam intentiones particulares, ex qui-
25
bus componuntur formae uisibilium, apparent apud aspectum rei uisae: et quaedam non ap-
26
parent, nisi post intuitionem et considerationem subtilem: sicut scriptura subtilis, et lineatio subti-
27
lis, et diuersitas colorum consimilium fere. Et generaliter omnes intentiones subtiles non appa-
28
rent uisui apud aspectum rei uisae, sed post intuitionem et considerationem. Et forma rei uisae com-
29
prehensa per sensum uisus, est illa quae componitur ex omnibus intentionibus particularibus, quae
30
sunt ex forma|II 131b|[ar. ms Fatih 3213] rei uisae, quas possibile est uisum comprehendere. Et uisus non comprehendit ue-
31
ram formam rei uisae, nisi per comprehensionem omnium intentionum particularium, quae sunt in
32
forma rei uisae. Et cum ita sit, forma ergo uera rei uisae, in qua sunt intentiones subtiles, non com-
33
prehenditur a uisu, nisi post intuitionem. Et cum uisus non comprehendat subtiles intentiones, nisi
34
per intuitionem, et non appareant intentiones subtiles uisui apud aspectum rei uisae: quando igi-
35
tur uisus comprehenderit aliquam rem uisam, et comprehenderit formam eius, et fuerint in illa re
36
uisa subtiles intentiones, non apparent illae per aspectum, sed per intuitionem. Cum ergo uisus com-
37
prehenderit aliquam rem uisann, et non fuerit in ea aliqua intentio|II 132a|[ar. ms Fatih 3213] subtilis: comprehendet ueram
38
eius formam: quamuis non certificabit, quod illa forma est uera, nisi postquam habuerit fortem in-
39
tuitionem super quamlibet partem illius rei uisae, et certificauerit, quod nulla intentio subtilis est
40
in ea, et tunc certificabit quod forma, quam comprehendit, est uera forma. Secundum ergo omnes
41
dispositiones non certificat uisus formam rei uisae, nisi per considerationem omnium partium rei
42
uisae, et per intuitionem omnium partium, quae possunt apparere in re uisa. Et quia hoc est decla-
43
ratum, dicamus quod comprehansio uisibilium erit secundum duos modos, qui sunt comprehen-
44
sio superficialis, et comprehensio per intuitionem, quae profundum aspicit. Quoniam quando ui-
45
sus aspicit rem uisam, comprehendit intentiones manifestas, quae sunt in ea apud aspectum: dein-
46
de si praeter|II 132b|[ar. ms Fatih 3213] illud inspexerit ipsam, et considerauerit omnes partes eius, certificabit formam eius: si
47
autem non intuetur partes eius, non comprehendet formam certificatam. Et illa forma, quae est in
48
uisu, aut erit uera eius forma, sed uisus non certificat, quod sit uera eius forma: aut non erit forma
49
eius uera Et cum ita sit, comprehensio ergo uisibilium erit secundum duos modos: et est compre-
50
hensio superficialis, quae est in primo aspectu, et comprehensio, quae est per intuitionem. Compre-
51
hensio autem per primum aspectum, est comprehensio non certificata: et comprehensio per intui-
52
tionem, est comprehensio, per quam certificantur formae uisibilium.
53
65. Visio per aspectum, fit per quemlibet pyramidis opticae radium: per obtutum uero fit per
54
solum axem. 52 p 3.
55
ET cum hoc declaratum sit, dicamus quod intuitio, per quam comprehenduntur uerae formae
56
|II 133a|[ar. ms Fatih 3213]uisibilium, erit per ipsum uisum, et erit per distinctionem. Quoniam iam declaratum est in distin-
57
ctione linearum radialium [8 n] quod formae, quae a uisu comprehenduntur ex axe radiali,
58
et ex illo, qui est prope axem, sunt manifestiores, et maioris certificationis, formis, quae compre-
1
henduntur ex residuis uerticationibus. Cum ergo uisus fuerit oppositus alicui rei uisae: et illa res
2
uisa non fuerit in fine paruitatis, sed alicuius quantitatis: et uisus fuerit fixus in oppositione eius
3
apud aspectum: illud, quod opponitur medio uisus ex illa re uisa, et fuerit super axem aut prope
4
axem: erit manifestius partibus residuis rei uisae: et uisus percipit istam dispositionem. Quoniam
5
quando comprehenderit rem uisam totam: inueniet locum oppositum medio eius, cuius forma
6
peruenit in medium uisus, esse manifestiorem partibus residuis. Et superius declaratum est, quod
7
ista intentio apparet sensui, quando res uisa fuerit magnae quantitatis. Cum ergo uisus comprehen〈-〉
8
derit totam rem uisam: inueniet, quod forma partis|II 133b|[ar. ms Fatih 3213] oppositae medio eius, est manifestior omni-
9
bus partibus residuis. Et cum uoluerit certificare formam rei uisae, mouebitur, ita ut medium eius
10
sit oppositum cuilibet parti partium rei uisae: et sic comprehendet formam cuiuslibet partis par-
11
tium rei uisae, comprehensione manifesta et certificata, sicut comprehendit partem oppositam me-
12
dio eius apud aspectum rei uisae. Cum igitur sentiens uoluerit certificare rem uisam: mouebitur ui〈-〉
13
sus ita, ut sit medium eius oppositum cuilibet parti partium rei uisae. Et per istum modum compre-
14
hendet formam cuiuslibet partium rei uisae ualde manifeste: et uirtus distinctiua distinguet omnes
15
formas uenientes ad ipsam, et distinguet colores partium, et diuersitatem colorum, et ordinatio-
16
nem partium inter se. Et generaliter distinguet omnes intentiones rei uisae, quae apparent per in-
17
tuitum, et formam totius rei uisae compositam ex illis intentionibus. Secundum ergo hunc mo-
18
dum erit certificatio cuiuslibet partium rei uisae secundum suum esse, et certificatio omnium in-
19
tentionum|II 134a|[ar. ms Fatih 3213] rei uisae. Et non certificatur forma cuiuslibet partium rei uisae, nisi post motum uisus
20
super omnes partes. Et praeterea natus est uisus ad motum intuitionis, et ad faciendum axem ra-
21
dialem transire super omnes partes rei uisae. Cum ergo uirtus distinctiua quaesierit intueri rem ui-
22
sam: mouebitur axis radialis super omnes partes rei uisae. Et cum intentiones subtiles, quae sunt in
23
illa re uisa, non appareant, nisi per motum uisus, et per transitum axis, aut linearum radialium,
24
quae sunt prope ipsum super quamlibet partium rei uisae: non perueniet forma rei uisae certifica-
25
ta ad sentientem, quando corpus eius fuerit alicuius quantitatis, nisi per motum uisus, et per op-
26
positionem cuiuslibet partium rei uisae, medio uisus. Et etiam quando res uisa fuerit in fine par〈-〉
27
uitatis, et non fuerit opposita medio uisus: etiam non complebitur intuitio eius, nisi postquam mo-
28
tus fuerit uisus, donec axis transeat in illam rem uisam, et perueniat forma illius rei uisae in medium
29
uisus, et appareat forma rei uisae.|II 134b|[ar. ms Fatih 3213] Et cum ita sit, intuitio, per quam uisus comprehendit ueras for-
30
mas uisibilium, forte erit per ipsum uisum et forte per distinctionem simul. Comprehensio ergo for-
31
mae uerae rei uisae non erit, nisi per intuitionem: et intuitio, per quam certificabitur forma rei uisae,
32
non complebitur, nisi per motum uisus. Et cum corpus rei uisae fuerit alicuius quantitatis, non
33
complebitur intuitio eius, nisi per motum axis radialis in omnes diametros rei uisae. Et istam in-
34
tentionem uoluit dicere ille, qui opinabatur, quod uisio non fieret nisi per motum: et quod nulla
35
res uisa uideretur tota simul. Quoniam ipse intendebat dicere uisionem certificatam, quae non po-
36
test esse, nisi per intuitionem, et per motum uisus, et per motum axis radialis super omnes diame-
37
tros rei uisae. Quomodo uero sentiens certificet per intuitionem et per motum, formam rei uisae,
38
est: quia quando uisus fuerit oppositus rei uisae, sentiens comprehendet totam formam apud op-
39
positionem comprehensione qualicunque, et comprehendet partem, quae est apud extremum axis
40
uera comprehensione in fine ueritatis: et etiam tunc quamlibet partem residuarum partium for-
41
mae aliqua comprehensione. Deinde quando uisus mouebitur, et mutabitur axis a parte, in qua
42
erat, ad aliam partem:: comprehendet sentiens in ista dispositione formam totius rei uisae secunda
43
comprehensione, et comprehendet partem, quae est apud extremum axis secunda comprehensio-
44
ne etiam. Et erit comprehensio istius partis, quae est apud extremum axis, in secunda dispositio-
45
ne, manifestior comprehensione eius in prima dispositione. Et in ista dispositione etiam sentiens
46
comprehendet partes residuas aliqua comprehensione. Et similiter, quando axis mutabitur per
47
motum ad tertiam partem, comprehendet sentiens in tertia dispositione totam rem uisam tertia
48
comprehensione, et comprehendet partem, quae est apud extremitatem axis tertia comprehensio-
49
ne etiam. Et erit comprehensio istius partis ab eo in ista dispositione manifestior comprehensio-
50
ne in duabus primis dispositionibus: et tunc sentiens comprehendet in ista dispositione etiam
51
quamlibet partium residuarum aliqua comprehensione. Per motum ergo uisus super partes rei ui-
52
sae acquirit sentiens duas dispositiones: quarum altera est frequentatio comprehensionis totius
53
rei uisae, et secunda est,|II 135b|[ar. ms Fatih 3213] quae comprehendit quamlibet partium rei uisae per axem radialem, aut per
54
illud, quod est prope axem radialem, manifesta comprehensione. Apparet ergo sensui omne, quod
55
est possibile apparere ex illis partibus. Et cum sentiens saepe comprehenderit rem uisam totam, et
56
quamlibet partium rei uisae: comprehendet per istam dispositionem omne, quod est possibile com〈-〉
57
prehendi ab illa re uisa. Et cum hac comprehensione multoties iterata in duplicationibus et itera-
58
tionibus comprehensionis totius rei uisae, distinguit uirtus distinctiua illud, quod apparet ex colo-
59
ribus partium, et luce, et magnitudine, et remotione, et figura, et situ earum, et aequalitate illarum,
60
quae sunt consimiles in istis distinctionibus, et diuersitate earum, quae sunt diuersae in omnibus istis
61
intentionibus aut in quibusdam, et ex ordine partium inter se: et comprehendit ex distinctione omnium
62
istarum intentionum ad ea, quae cognoscuntur ex similibus earum, formam compositam ex omnibus:
63
et sic signatur in imaginatione forma composita|II 136a|[ar. ms Fatih 3213] ex omnibus istis intentionibus: et sic certificatur
1
forma rei uisae, per quam appropriatur illa res uisa apud sentientem. Secundum ergo hunc modum
2
certificat sentiens per intuitionem formas uisibilium.
3
66. Obtutus iteratio altius imprimit formas uisibiles animo, certioresque efficit. 58 p 3.
4
ET etiam dicamus, quod quando uisus comprehenderit aliquam rem uisam, et fuerit certifi-
5
cata forma eius apud sentientem: forma illius rei uisae remanet in anima: et figuratur in ima-
6
ginatione, et iteratur comprehensio rei uisae, et erit forma eius magis fixa in anima, quam for-
7
ma rei uisae, quam uisus non comprehendit, nisi semel aut raro. Et quod uisus quando comprehen-
8
derit aliquod indiuiduum: deinde comprehenderit alia indiuidua eiusmodi indiuidui, et iterata fue-
9
rit comprehensio indiuiduorum frequenter: quiescet forma illiusmodi in anima, et perueniet for-
10
ma uniuersaliter figurata in imaginatione. Et significatio super hoc, quod formae uisibilium rema-
11
neant in anima et in imaginatione, est: Quia homo, quando meminerit de aliquo homine, quem co-
12
gnouit ante, et certificauerit formam eius, et meminerit tempus, in quo uidit illum hominem, et lo-
13
cum uera memoratione:|II 136b|[ar. ms Fatih 3213] statim imaginabitur formam illius hominis, et figuram faciei eius, et situm
14
illius, in quo erat in illo tempore, et imaginabitur locum, in quo uidit ipsum: et forte imaginabitur
15
alia uisibilia, quae fuerunt praesentia in illo loco, quando uidit ipsum. Et haec est significatio manife-
16
sta, quod forma illius hominis et forma illius loci sunt fixae in anima, et remanent in imaginatione.
17
Et propter hoc, quando homo meminerit de aliqua ciuitate, quam uidit, imaginabitur formam il-
18
lius ciuitatis, et formam locorum, in quibus fuit in illa ciuitate, et formas indiuiduorum, quae co-
19
gnouit in illa ciuitate. Et similiter omnium, quae uidit ex uisibilibus, quando ei occurrunt ad me-
20
moriam: imaginabitur formas secundum modum et esse, ut percepit ea antea. Imaginatio ergo for-
21
marum uisibilium, quas homo ante uidit,|II 137a|[ar. ms Fatih 3213] et modo sciuerit, cum sunt absentes: est significatio, quod
22
formae uisibilium, quas comprehendit, perueniunt in animam, et figurantur in imaginatione. Quod
23
uero forma rei, cuius comprehensio iterabitur a uisu, sit magis fixa in anima et in imaginatione,
24
quam forma rei uisae, cuius comprehensio non iterabitur, estiquia, quando ad animam peruenit ali-
25
qua intentio, statim perueniet forma illius intentionis in animam. Et cum tempus pertransierit, et
26
intra multum tempus non redierit iterum ad animam: forte tradetur illa intentio obliuioni, aut ali-
27
qua intentionum, quae sunt in illa intentione: et si redierit ad animam ante obliuionem, renouatur
28
forma illius in anima, et rememorabit anima per formam secundam, formam primam. Et cum mul-
29
toties iterabitur euentus illius intentionis super animam, anima magis meminerit de illa intentio-
30
ne: et sic erit illa intentio magis fixa in anima.|II 137b|[ar. ms Fatih 3213] Et etiam prima uice, in qua intentio uenit ad animam,
31
aut in qua forma rei uisae uenit ad animam, forte anima non comprehendet omnes intentiones, quae
32
sunt in illa forma, neque certificabit ipsas, sed comprehendet tantum quasdam intentiones, quae sunt
33
in ea. Et cum forma redierit secundo, comprehendet anima ex ea aliquid, quod in prima uice non
34
comprehendit: et quanto magis iterabitur forma super animam, tanto magis manifestabitur ex ea,
35
quod prius non apparebat. Et cum anima comprehenderit ex forma intentiones subtiles eius, et
36
certificauerit formam eius: erit magis fixa in anima, et in imaginatione, quam forma, ex qua non
37
uere comprehendit mens omnes intentiones, quae sunt in ea. Et cum anima comprehenderit ex
38
forma omnes intentiones, quae sunt in ea prima uice: deinde iterabitur peruentus formae super
39
ipsam, et comprehenderit in ea secundo intentiones: plus certificabit: quod illud quod in prima ui-
40
ce comprehendit, est uera forma illius. Forma autem, uera uerificata et certificata est magis fixa in
41
anima et in imaginatione, quam forma non certificata. Forma ergo rei uisae, quando multoties
42
iterabitur comprehensio eius, erit magis certificata apud animam, et in imaginatione,|II 138a|[ar. ms Fatih 3213] et per fixio-
43
nem formae in anima, et per fixionem formae in imaginatione erit memoratio illarum ab anima. Et
44
significatio super hoc manifesta, quod intentiones et formae quando iterabuntur in anima, erunt
45
magis fixae, quam intentiones et formae non iteratae, est: Quia quando homo uoluerit corde tene-
46
re aliquem sermonem, uel uersum aliquem, iterabit sermonem illius intentionis multoties: et sic
47
figetur in sua anima. Et quanto magis iterabit lectionem eius, tanto magis erit fixa in anima, et re-
48
motioris obliuionis: et si semel legerit ipsam uel ipsum uersum, non remanebit uersus ille fixus in
49
anima: et similiter, si bis legerit ipsum, forte non figetur in anima eius: et si figatur, statim tradetur
50
obliuioni Experimentatione ergo istius intentionis patet, quod formae uenientes ad animam, quan-
51
to magis iterabuntur, tanto magis erunt fixae in anima et in imaginatione.
52
67. E uisibili saepius uiso remanet in animo generalis notio: qua quodlibet uisibile simile per-
53
cipitur et cognoscitur. 61 p 3. Idem 14 n.
54
PEruentus autem formarum uniuersalium modorum uisibilium in anima, et figuratio eorum
55
in imaginatione, est. Quia quodlibet indiuiduorum uisibilium habet formam et figuram, in
56
quibus aequabuntur omnia indiuidua illiusmodi: et illa indiuidua diuersantur tantum inten-
57
tionibus particularibus comprehensis per sensum uisus: et forte erit color in omnibus indiuiduis
58
illiusmodi unus. Et forma, et figura, et color, et omnes intentiones, ex quibus componitur forma cu-
59
iuslibet indiuidui speciei, est forma uniuersalis illiusmodi: et uisus comprehendit illam formam et uni-
60
uersalem illam figuram, et comprehendit omnem intentionem, in qua aequabuntur omnia indiuidua speciei in
61
omnibus indiuiduis, quae comprehenduntur ex indiuiduis omnibus illius speciei: et comprehenduntur etiam in-
62
tentiones particulares, per quas diuersantur illa indiuidua. Per intuitionem ergo comprehensionis indiui-
1
duorum omnium uniusmodi a uisu, iteratur forma uniuersalis, quae est in illa specie, cum diuersita〈-〉
2
te formarum particularium illorum indiuiduorum.|II 139a|[ar. ms Fatih 3213] Et cum forma uniuersalis iterabitur in anima,
3
figetur in anima, et quiescet: et ex diuersitate formarum particularium uenientium ad uisum cum
4
formis uniuersalibus apud intuitionem, comprehendet anima, quod forma, in qua aequabuntur o-
5
mnia indiuidua illiusmodi, est forma uniuersalis illiusmodi. Secundum ergo huc modum erit per-
6
uentus formarum uniuersalium, quas uisus comprehendit ex modis uisibilium in anima et in ima-
7
ginatione. Formae ergo indiuiduorum uisibilium, quas uisus comprehendit, remanent in anima, et
8
figurantur in imaginatione: et quanto magis iterabitur comprehensio eorum a uisu, tanto magis
9
erunt fixae in anima et in imaginatione.
10
68. Essentia uisibilis percipitur e speciebus uisibilibus, beneficio formae in animo residen-
11
tis. 66 p 3.
12
ET sustentatio sentientis in comprehensione quidditatis uisibilium non est, nisi super formas
13
peruenientes in animam: quoniam comprehensio quidditatis uisibilium non erit, nisi per co-
14
gnitionem: et cognitio non est, nisi ex comprehensione formae, quam uisus comprehendit mo-
15
do ad formam secundam, quae est in imaginatione ex formis uisibilium, quas uisus comprehendit
16
ante: et ex comprehensione considerationis formae comprehensae|II 139b|[ar. ms Fatih 3213] modo ad aliam formarum per-
17
uenientium in imaginationem. Comprehensio ergo quidditatis rei uisae non est, nisi ex comprehen-
18
sione assimilationis formae rei uisae alicuius formarum quiescentium in anima, fixarum in imaginatio-
19
ne. Sustentatio ergo sentientis in comprehensione quidditatis uisibilium non est, nisi super formam
20
uniuersalem peruenientem in animam: et sustentatio eius in cognitione indiuiduorum uisibilium
21
non est, nisi super formas indiuiduorum peruenientes in animam cuiuslibet indiuiduorum, quae ui-
22
sus comprehendit ante, et quorum formae sunt conceptae imaginatione ante et intellectae. Et uirtus
23
distinctiua naturaliter assimilat formas uisibilium apud uisionem, formis uisis fixis in imaginatione,
24
quas anima acquirit ex formis uisibilium. Cum ergo uisus comprehenderit aliquam rem uisam, sta-
25
tim uirtus distinctiua quaerit eius simile in formis existentibus in imaginatione: et cum inuenerit in
26
imaginatione aliquam similem formae illius rei uisae: cognoscet illam rem uisam, et comprehendet
27
quidditatem eius: et si non inuenerit ex formis existentibus in imaginatione formam similem for-
28
mae illius rei uisae: non cognoscet illam rem uisam, neque comprehendet quidditatem eius. Et propter
29
uelocitatem assimilationis formae|II 140a|[ar. ms Fatih 3213] rei uisae apud uisionem a uirtute distinctiua, forte accidet ei er-
30
ror, ita quod assimilabit rem uisam alij rei uisae, quando in re uisa fuerit aliqua intentio, quae est in
31
illa alia re: deinde si considerauerit cum iteratione illam rem uisam post istam dispositionem, et cer
32
tificauerit formam eius: assimilabit ipsam formae simili ei in rei ueritate, et manifestabitur illi se-
33
cundo, quod errauerat in prima assimilatione. Secundum ergo hunc modum comprehenduntur
34
quidditates uisibilium per sensum uisus.
35
69. Distincta uisio fit aut obtutu solo: aut obtutu et anticipata notione simul. 62 p 3.
36
ET cum omnes istae intentiones sint declaratae, dicamus modo: quod comprehensio uisibi-
37
lium per intuitionem erit duobus modis: comprehensio sola intuitione: et comprehensio
38
per intuitionem cum scientia praecedente. Comprehensio uero, quae est sola intuitione, est
39
comprehensio uisibilium extraneorum, quae uisus non uidit ante: aut uisibilium, quae uisus com-
40
prehendit ante, sed non meminit uisionis illorum. Quoniam uisus quando comprehenderit ali-
41
quam rem uisam, quam ante non percepit uidendo, nec rem uisam huius speciei, et uoluerit aspi-
42
ciens certificare formam huius rei uisae: intuebitur ipsam, et considerabit per intuitionem omnes
43
intentiones, quae sunt in ea, et comprehendet per intuitionem formam eius ueram.|II 140b|[ar. ms Fatih 3213] Et cum ante
44
non perceperit illam rem uisam, neque aliquam rem huius speciei: non cognoscet formam eius apud
45
eius comprehensionem: et in talibus indiget uisus intuitione ad formam propriam. Erit ergo cer-
46
tificatio formae huiusmodi uisibilium non nisi per solam intuitionem tantum. Et similiter quando
47
uisus comprehenderit aliquam rem uisam, quam ante percepit, et non meminit ipsius: non cogno-
48
scet formam eius nisi per intuitionem. Erit ergo comprehensio huiusmodi uisibilium per solam in-
49
tuitionem. Comprehensio uero, quae est per intuitionem cum scientia pręcedente, est comprehen-
50
sio omnium uisibilium, quae uisus comprehendit ante, aut de quorum specie aliquid comprehen-
51
dit uisus ante, et peruenerunt formae specierum eorum et indiuiduorum eorum in animam. Cum
52
ergo uisus comprehendit aliquam rem uisam, quam ante comprehendit, aut cuius speciei aliquam
53
rem ante comprehendit: statim apud aspectum illius rei uisae comprehendet totam formam eius:
54
|II 141a|[ar. ms Fatih 3213] deinde modica intuitione comprehendet totam formam eius, quae est uniuersalis forma speciei.
55
Cum ergo ante comprehendit uisibilia illiusmodi rei uisae, et peruenerit forma speciei illius rei ui-
56
sae in suam animam, et fuerit memor ex forma uniuersali illiusmodi rei uisae: cognoscet formam
57
uniuersalem, quam comprehendit in illa re uisa apud comprehensionem eius, et apud cognitio-
58
nem formae uniuersalis, quam comprehendit in illa re uisa, statim cognoscet illam rem uisam spe-
59
cialiter: deinde quando intuitus fuerit intentiones residuas, quae sunt in illa re uisa, certifica-
60
bit formam eius particularem. Si autem non percepit ante illam rem uisam, aut forte percepit il-
61
lam, sed non meminit de perceptione illius: non cognoscet formam particularem: et cum non
1
cognouerit formam particularem, non cognoscet illam rem uisam: et sic erit cognitio illius rei uisae
2
ab eo secundum speciem tantum, et acquiret ex intuitione et certificatione formae eius, formam eius
3
particularem, quae appropriatur suo indiuiduo. Et si ante perceperit illam rem uisam, et non perce-
4
perit alia indiuidua huiusmodi speciei, et fuerit memor illius formae,|II 141b|[ar. ms Fatih 3213] quam ante comprehendit ex
5
illa re uisa: quando comprehenderit formam eius particularem, cognoscet per cognitionem formam
6
particularem, et apud cognitionem formae particularis comprehendet rem uisam: et sic per com-
7
prehensionem formae eius particularis certificabit formam rei uisae, et simul cognoscet ipsam rem
8
uisam: et erit cognitio rei uisae ab eo specialiter et secundum indiuiduum simul. Et si ante percepe-
9
rit illam rem uisam, sed non perceperit ex modo illius rei uisae, nisi illud indiuiduum tantum, et
10
non distinguatur ab eo forma uniuersalis illius modi rei uisae: quando comprehenderit illam rem
11
uisam, et comprehenderit intentiones uniuersales, quae sunt in illa re uisa, et in omnibus rebus il-
12
lius speciei, non cognoscet illam rem uisam, neque comprehendet quidditatem eius ex comprehen-
13
sione formae uniuersalis. Cum ergo comprehenderit intentiones residuas, quae sunt in illa re uisa,
14
et comprehenderit formam particularem eius, et fuerit memor formae particularis, quam compre-
15
hendit in illa re uisa: cognoscet formam particularem apud comprehensionem eius: et cum cogno-
16
uerit formam particularem, cognoscet eandem rem uisam: et erit cognitio illius rei uisae ab eo in-
17
diuidualiter. Et nulla res uisa comprehendetur per intuitionem, nisi|II 142a|[ar. ms Fatih 3213] secundum aliquem istorum mo-
18
dorum. Comprehensio ergo omnium uisibilium secundum intuitionem erit duobus modis: sola in-
19
tuitione, et comprehensione per intuitionem cum scientia praecedente. Cognitio autem talis et scien-
20
tia quandoque erit secundum speciem tantum, quandoque secundum speciem et indiuiduum simul.
21
70. Obtutus fit in tempore. 56 p 3.
22
ET etiam comprehensio per intuitionem non erit, nisi in tempore: quoniam intuitio non erit
23
nisi per distinctionem et motum uisus: sed distinctio et motus non erunt nisi in tempore. In-
24
tuitio ergo non erit nisi in tempore. Et superius declaratum est [12. 13 n] quod comprehensio
25
per cognitionem et comprehensio per distinctionem non est nisi in tempore.
26
71. Visibile obtutu et antegressa cognitione simul, minore tempore percipitur, quam solo ob-
27
tutu. 64 p 3.
28
ET quia declaratum est [69 n] quod comprehensio uisibilium per intuitionem, erit quandoque
29
sola intuitione et quandoque per intuitionem cum cognitione praecedente: et quod illud, quod
30
comprehenditur per intuitionem et quod comprehenditur per cognitionem, non compre-
31
henditur, nisi in tempore: dicemus quod comprehensio, quae erit per intuitionem cum cognitione
32
uel scientia praecedente, erit in maiori parte in minori tempore, quam sit tempus, in quo erit com-
33
prehensio per solam intuitionem. Quoniam enim formae existentes in anima et pręsentes memoriae,
34
non indigent, ut cognoscantur omnes intentiones, quae sunt in eis, ex quibus componuntur in rei
35
ueritate: sed sufficit in comprehensione earum comprehensio alicuius intentionis proprię illis. Cum
36
ergo uirtus|II 142b|[ar. ms Fatih 3213] distinctiua comprehenderit in forma ueniente ad ipsam, aliquam intentionem propriam
37
illi formę, et fuerit memor primę formae: cognoscet omnes formas uenientes ad ipsam: quoniam o-
38
mnis intentio, quę appropriatur alicui formae, est signum signans super illas formas. Verbi gratia:
39
Quia quando uisus comprehenderit indiuiduum hominis, et comprehenderit lineationem suae ma-
40
nus tantum: statim comprehendet, quod sit homo antequam comprehendat lineationem faciei suae,
41
et antequam comprehendat lineationem partium residuarum eius. Et similiter si comprehenderit
42
lineationem faciei suae, antequam comprehendat partes residuas eius. Ex comprehensione ergo qua-
43
rundam intentionum, quę appropriantur formae hominis, comprehendit, quod illud uisibile sit homo
44
sine indigentia comprehensionis partium residuarum: quoniam comprehendet partes residuas per
45
cognitionem praecedentem ex formis residentibus in anima, formis dico hominum. Et similiter quan-
46
do uisus comprehenderit aliquas intentiones, quae appropriantur formae particulari alicuius indi-
47
uidui, quod ante uisus percepit, sicut simitatem in naso, aut uiriditatem in oculo, aut arcualitatem in
48
supercilijs: comprehendet comprehensione totius suae formę illud indiuiduum, et cognoscet ipsum.
49
Et similiter cognoscet equum|II 143a|[ar. ms Fatih 3213] per aliquam maculam in fronte eius, aut per diuersitatem coloris. Et simi-
50
liter scriptor quando comprehenderit formam alicuius dictionis, superficialiter cognoscet eam, antequam
51
consideret literas particulares. Et similiter omnes partes, quas scriptor frequenter et continue uidet,
52
cognoscentur ab eo ex comprehensione quarundam literarum. Visibilia ergo, quae uisus ante compre-
53
henderit, et modo cognoscit formas illorum, et est memor illorum: comprehenduntur a uisu per signa.
54
Visibilia autem extranea, quae uisus ante non percepit, aut uisibilia, quę ante percepit, sed non est me-
55
mor illorum, non sunt ita. Quoniam quando uisus comprehenderit aliquam rem uisam, quam ante non uidit,
56
et comprehenderit lineationem quarundam partium: non comprehendet ex eo quidditatcm illius rei
57
uisae: quoniam apud ipsum non quiescit forma partium residuarum. Visus ergo non comprehendit
58
certitudinem rei uisae, quam ante non uidit, nisi per considerationem omnium suarum partium, et
59
omnium intentionum, quę sunt in ea.|II 143b|[ar. ms Fatih 3213] Et similiter forma rei uisae, quam uisus ante percepit, sed non me-
60
minit eius: non certificatur ab eo, nisi post considerationem omnium intentionum, quę sunt in ea. Sed
61
comprehensio quarundam intentionum, quę sunt in forma, erit in minori tempore illo, in quo compre-
62
hendit omnes intentiones, quae sunt in forma. Visio ergo, quae est per intuitionem cum cognitione
1
praecedente, erit in maiori parte in breuiore tempore, illo tempore, in quo erit uisio sola intuitione.
2
Et propter hoc uisus comprehendit uisibilia consueta comprehensione ualde ueloci in tempore la-
3
tente sensum: et non erit inter oppositionem uisus et rem uisam, et inter comprehensionem quid-
4
ditatis rei uisae assuetae tempus sensibile in maiori parte. Quoniam homo ex pueritia et ex principio
5
incrementi comprehendit uisibilia, et iterantur super eius aspectum indiuidua uisibilium, et formae
6
uniuersales uisibilium. Et etiam declaratum est [14. 67 n] quod formae uisibilium, quas uisus com-
7
prehendit, perueniunt in animam, et figurantur in imaginatione: et quod formae, quae iterantur ui-
8
sui,|II 144a|[ar. ms Fatih 3213] figurantur in anima: et quas uisus comprehendit, perueniunt in animam, et quiescit figuratio ea-
9
rum in imaginatione. Omnia ergo uisibilia assueta, et omnes modi assueti existunt in anima, et quie-
10
scunt figurati in imaginatione et praesentes memoriae. Cum ergo uisus comprehenderit aliquam
11
rem uisam assuetam, et comprehenderit totam formam suam, et post illud comprehenderit aliquod
12
signum proprium illius rei uisae: comprehendet quidditatem rei uisae apud comprehensionem illius
13
signi: et erit comprehensio rei uisae ab eo per cognitionem praecedentem et modicam intuitionem.
14
Visibilia ergo assueta comprehenduntur a uisu per signa et per cognitionem praecedentem. Quare
15
erit comprehensio quidditatum eorum in maiori parte in tempore sensibili.
16
72. Generales uisibilis species citius percipiuntur singularibus. 71 p 3.
17
ET etiam comprehensio speciei rei uisae est in maiori parte in minore tempore, quam compre-
18
hendatur indiuiduitas rei uisae. Et est: quoniam quando uisus comprehenderit|II 144b|[ar. ms Fatih 3213] aliquod indi-
19
uiduum hominis, primo comprehendet ipsum esse hominem, antequam comprehendat for-
20
mam eius particularem: et forte comprehendet ipsum esse hominem, quamuis non comprehendat
21
lineationem faciei, sed ex erectione sui corporis, et ordinatione membrorum corporis eius com-
22
prehendet ipsum esse hominem, quamuis non uiderit faciem eius. Et similiter uisus forte compre-
23
hendet quandoque specialitatem modorum alicuius uisibilium assuetorum per quaedam signa, quae
24
appropriantur illi speciei. Et non est sic comprehensio indiuiduitatis rei uisae. Indiuidualitas enim
25
rei uisae non comprehenditur, nisi ex comprehensione intentionum particularium, quae approprian-
26
tur illi indiuiduo, aut ex comprehensione quarundam: sed comprehensio quarundam intentionum
27
particularium, quae appropriantur indiuiduo, non comprehenduntur, nisi post comprehensionem
28
intentionum uniuersalium, quę sunt in illo indiuiduo, aut post comprehensionem quarundam: aut
29
generaliter, intentiones, quae sunt in formis uniuersalibus illiusmodi indiuidui, sunt ante intentio-
30
nes, quae sunt in forma eius indiuiduali: sed comprehensio partis est in minori tempore, quam tem-
31
pus, in quo comprehenditur totum. Comprehensio ergo specialitatis rei uisae a uisu est in minori
32
tempore, quam tempus, in quo comprehenditur indiuidualitas illius rei uisae.
33
73. E uisibilibus communibus alia alijs citius percipiuntur. 72 p 3.
34
|II 145a|[ar. ms Fatih 3213] ET etiam tempus comprehensionis specialitatis uisibilium scilicet assuetorum diuersatur. Quo〈-〉
35
niam quaedam specierum uisibilium assuetorum assimilantur alijs speciebus: et quaedam non,
36
ut species hominis et species equi: quoniam forma speciei hominis non assimilatur alij spe-
37
ciei animalium: et non est ita in equis. Quoniam equus aliquis assimilatur multis animalibus in to-
38
ta forma. Tempus ergo, in quo uisus comprehendit speciem indiuidui hominis, et comprehendit
39
ipsum esse hominem, non est sicut tempus, in quo comprehendit speciem equi, et comprehendit
40
ipsum esse equum: et maxime quando comprehendit utrumque in remotione alicuius quantitatis.
41
Quoniam quando uisus comprehenderit indiuiduum hominis alicuius motum localiter: statim
42
comprehendet ipsum esse animal ex motu, et ex erectione corporis comprehendet ipsum esse ho-
43
minem: et non est ita, quando comprehenderit equum. Quoniam quando uisus comprehenderit
44
indiuiduum equi mouens se, et comprehenderit simul motum eius, et numerum pedum, non com〈-〉
45
prehendet ex hoc ipsum esse equum: quoniam illae intentiones sunt in pluribus|II 145b|[ar. ms Fatih 3213] quadrupedibus, quę
46
assimilantur equo in pluribus intentionibus, et maxime in mulo: quoniam mulus assimilatur equo
47
in multis dispositionibus: quoniam mulus non distinguitur ab equo, nisi per intentiones fere non
48
manifestas, sicut lineationem faciei, et extensionem colli, et uelocitatem motus, et amplitudinem
49
passuum. Si autem uisus non comprehenderit aliquam intentionum istarum, per quas comprehen〈-〉
50
ditur equus cum comprehensione totius suae formae, non comprehendet ipsum esse equum. Et tem-
51
pus, in quo uisus comprehendit erectionem corporis hominis, non est sicut tempus, in quo com-
52
prehendit formam equi cum intentionibus particularibus, per quas distinguitur equus ab alio.
53
Comprehensio ergo speciei hominis est in minore tempore, quam tempus, in quo comprehendi-
54
tur species equi:: quamuis duo tempora sint parua: tamen unum eorum secundum omnes disposi-
55
tiones est maius altero. Et similiter quando uisus comprehenderit colorem roseum in floribus cu-
56
iusdam horti: statim comprehendet quod substantiae illorum colorum sunt rosae propter colorem
57
proprium rosarum: et cum hoc, quod ille color est in rebus existentibus in horto: comprehenditur
58
ante comprehensionem rotunditatis, et ante rotunditatem foliorum eius, et applicationum folio-
59
rum eius, unius super alterum,|II 146a|[ar. ms Fatih 3213] et ante comprehensionem omnium intentionum eius, ex quibus
60
componitur forma rosae: et non est ita, quando comprehenderit uiriditatem myrti in horto: quo-
61
niam quando uisus comprehenderit tantum uiriditatem myrti in horto: non comprehendet ipsam
62
esse myrtum ex comprehensione uiriditatis tantum: quoniam plures plantae sunt uirides, et plures
1
plantae assimilantur myrto in uiriditate et figura. Si ergo non comprehenderit figuram foliorum
2
eius, et spissitudinem eorum, et intentionem propriam myrti: non comprehendet ipsam esse myr-
3
tum. Et tempus, in quo comprehendit figuram foliorum myrti et intentiones, secundum quas ap-
4
propriatur myrtus cum comprehensione uiriditatis, non est sicut tempus, in quo comprehendit co-
5
lorem rosaceum tantum. Et similiter quidditates omnium specierum, quae possunt assimilari alijs,
6
non comprehenduntur a uisu, nisi per magnam intuitionem: quidditas autem paucae assimilatio-
7
nis ad alia, comprehenditur a uisu pauca intuitione. Et similiter de indiuiduis: quoniam indiuiduum,
8
|II 146b|[ar. ms Fatih 3213] quod uisu non assimilatur alij indiuiduo, comprehenditur a uisu per modicam intuitionem, et per
9
signa: et indiuiduum, quod uisus cognoscit, et quod assimilatur alij indiuiduo, quamuis cognoscit,
10
tamen comprehenditur a uisu per magnam intuitionem. Species ergo et indiuiduum omnium ui-
11
sibilium assuetorum comprehenditur a uisu per modicam intuitionem cum cognitione praecedente.
12
Et erit comprehensio eorum in maiori parte in tempore sensibili: tamen diuersatur tempus com-
13
prehensionis eorum secundum diuersitatem specierum et indiuiduorum eorum: et erit compre-
14
hensio speciei uelocior comprehensione indiuidui: et erit comprehensio speciei paucae assimila-
15
tionis ad alia, uelocior comprehensione speciei multae assimilationis. Et similiter comprehensio
16
indiuidui paucae assimilationis, erit uelocior comprehensione indiuidui multae assimilationis.
17
74. Tempus obtutus pro specierum uisibilium uarietate uariat. 56 p 3.
18
ET tempus intuitionis diuersatur secundum intentiones, quas quisque intuetur in uisibili-
19
bus. Verbi gratia. Quia quando uisus comprehenderit animal multipes paruorum pedum,
20
ec illud animal fuerit in motu:|II 147a|[ar. ms Fatih 3213] per modicam intuitionem comprehendet motum eius, et cum
21
comprehenderit motum eius, comprehendet ipsum esse animal: deinde per modicam intuitionem
22
in pedibus comprehendet ipsum esse multipes ex comprehensione distantiae inter pedes: et sic
23
non cognoscet statim numerum pedum: et si uoluerit cognoscere numerum pedum, indigebit lon-
24
giore intuitione, et maiore tempore. Comprehensio ergo animalitatis eius erit in tempore paruo:
25
deinde comprehensio multitudinis pedum erit in tempore paruo: sed numerus pedum non com-
26
prehendetur, nisi postquam fuerit uisus intuitus quemlibet pedem, et numerauerit ipsos, quod non
27
potest esse, nisi in tempore alicuius quantitatis: et erit quantitas temporis secundum multitudinem
28
pedum et paucitatem eorum. Et similiter quando uisus comprehenderit figuram rotundam, intra
29
quam est figura multorum laterum, et fuerint latera illius figurae parua, et cum hoc fuerit diuerso-
30
rum laterum non maxima diuersitas: apud comprehensionem totalis figurae comprehendet ipsam
31
esse rotundam, et non comprehendet statim, quod intra|II 147b|[ar. ms Fatih 3213] ipsam sit laterata figura: quoniam latera
32
tius fuerunt in fine paruitatis. Et cum intuitus fuerit figuram rotundam profundiore intuitione,
33
apparebit figura laterata, quae est intra rotundam. Erit ergo comprehensio rotunditatis figurae ue-
34
locior comprehensione figurae lateratae, quae est intra: deinde apud comprehensionem istius non
35
apparebit diuersitas laterum istius figurae, nec distinguetur a uisu an sint aequalia, an non: et non
36
apparebit inaequalitas laterum figurae lateratae, nisi post magnam intuitionem et in tempore ali-
37
cuius quantitatis. Et etiam sentiens quando uoluerit intueri figuram totius rei uisae, sufficit ei, ut
38
transeat uisus super superficiem rei uisae tantum. Et similiter quando uoluerit intueri colorem rei
39
uisae, sufficit ei transire uisum super ipsum tantum. Et similiter quando uoluerit intueri asperitatem
40
superficiei rei uisae, aut planitiem, aut diaphanitatem, aut spissitudinem: et non sunt ita intentiones
41
occultae subtiles,|II 148a|[ar. ms Fatih 3213] quae sunt in uisibilibus, sicut figurae, quae sunt in quibuslibet partibus uisibilium:
42
et consimilitudo figurarum et quantitatis partium, et diuersitas quantitatum, et colorum, et con-
43
similitudo eorum, et ordinatio partium paruarum inter se: quoniam istae intentiones non compre-
44
henduntur per intuitionem, nisi postquam fuerit uisus fixus super quamlibet partium, et conside-
45
rauerit figuras illarum partium, et comparauerit unam ad alteram: et hoc non complebitur in tem-
46
pore paruo, et per motum uelocem, sed in tempore alicuius quantitatis. Tempus ergo intuitionis
47
intentionum uisibilium diuersatur secundum diuersitatem intentionum intuitarum.
48
75. Visio per anticipatam notionem et breuem obutum, est incerta. 65 p 3.
49
ET cum hoc sit declaratum, dicamus: quod uisio, quae est per cognitionem praecedentem, et
50
per signa et per modicam intuitionem, non est comprehensio certificata. Quoniam compre-
51
hensio rei uisae per cognitionem praecedentem et per signa non est, nisi circa totalitatem et
52
uniuersalitatem rei uisae in grosso: et uirtus distinctiua comprehendit intentiones particulares, quae
53
sunt in illa re uisa,|II 148b|[ar. ms Fatih 3213] secundum modum, quo cognouit illas res uisas ex prima forma illius rei uisę exi-
54
stente in anima: sed istae intentiones particulares, quae sunt in uisibilibus, mutantur secundum tran〈-〉
55
situm temporis: et sic uisus non comprehendit intentiones, quae sunt mutatae in illa re uisa per co-
56
gnitionem praecedentem. Et cum mutatio fuerit occulta et non bene manifesta, non comprehen-
57
ditur a uisu primo aspectu, et non cmprehenditur, quando non fuerit ualde manifesta, nisi per in-
58
tuitionem Verbi gratia: quando uisus cognoscit aliquem hominem, et fuerit facies illius hominis
59
munda, et certificauerit uisus formam eius: deinde recesserit ille homo a uisu longo tempore: et
60
contingat in facie eius macula: et fuerit occulta illa macula: et comprehenderit ipsum post istam
61
dispositionem: cognoscet ipsum apud comprehensionem: sed tamen non propter comprehensio-
1
nem et cognitionem illius hominis, comprehendet maculam in facie eius, nisi sit manifesta: et si non
2
fuerit intuitus ipsam, non comprehendet ipsam secundum suum esse: et si intuitus fuerit ipsam pu-
3
riore intuitione: apparebit ei macula, quae est in facie eius: et tunc comprehendet formam eius se-
4
cundum suum esse. Et similiter quando uisus comprehenderit aliquam arborem, et intuitus fuerit
5
ipsam, et certificauerit formam eius: deinde recesserit ab eadem diu, dum creuerit illa arbor, et aucta
6
fuerit: et mutata figura eius: et facta sit in ea aliqua mutatio: et illa mutatio, quae fuerit in arbore,
7
fuerit modica: deinde si reuertatur uisus ad illam arborem, et cognoscat eam: non comprehendet
8
apud comprehensionem per cognitionem illam modicam, mutationem, quae contigit in ea: si au-
9
tem intuitus fuerit ipsam secundo, et simul fuerit memor uerae formae eius, quam habebat prima
10
uice: comprehendet mutationem, quae contigit in ea, et certificabit formam eius secundo:|II 149b|[ar. ms Fatih 3213] et si non
11
fuerit intuitus ipsam, non erit illa forma, quam comprehendit ex illa arbore per cognitionem ante-
12
cedentem, ipsa forma uera, quam habet secunda comprehensione. Et similiter, quando uisus com-
13
prehenderit parietem in quibusdam locis: et ille paries fuerit planus: et fuerint in eo picturae et scul-
14
pturae: et intuitus fuerit uisus illum parietem: et certificauerit formam eius: deinde recesserit ab illo
15
loco diu: et contingat post mutatio in illo pariete ex asperitate superficiei, aut ex intentione qua-
16
rundam picturarum: et non fuerit illa mutatio ualde manifesta: deinde si reuertatur uisus ad illum
17
locum: et aspexerit illum parietem: et fuerit memor formae primae: comprehendet ipsam apud pri-
18
mam uisionem: sed apud comprehensionem per cognitionem non comprehendet mutationem oc-
19
cultam, quae in eo contigit: et ipse cognoscet formam eius sine aliqua mutatione. Si ergo in eo con-
20
tigit aliqua asperitas, aestimabit ipsam esse laeuem, sicut consueuit esse: et si picturae primo fuerint
21
certificatae uere, et fuerint mutatae, aestimabit eas esse quasi certificatas. Et omnia uisibilia, quę sunt
22
apud nos, sunt recipientia mutationem secundum colorem, et figuram, et magnitudinem, et situm,
23
et asperitatem, et laeuitatem, et ordinationem partium, et secundum multas intentiones particula〈-〉
24
res: quoniam naturae earum sunt mutabiles et praeparatae passioni ab eo, quod accidit eis extrinse-
25
cus. Et quia mutatio est possibilis in eis, possibile est ipsam comprehendi a uisu in omnibus illis.
26
Et quamuis sit in eis aliqua mutatio, quae non potest apparere uisui: nihil est tamen ex eis, in quo
27
non accidat extrinsecus mutatio, quae possit apparere uisui. Et cum omnia uisibilia sint praeparata
28
mutationi, quae possit comprehendi a uisu:|II 150b|[ar. ms Fatih 3213] nullum ergo uisibile, quod uisus comprehendit modo,
29
et erat prius comprehensum: certificatum est apud comprehensionem secundam a uisu, scilicet,
30
quod uisus sit securus secundo, quod non fuerit mutatum, cum mutatio sit possibilis in omnibus
31
uisibilibus. Cum ergo uisus comprehenderat aliquam rem uisam, quam ante comprehendit: et in-
32
tuitus fuerit ipsam: et certificauerit formam eius: et fuerit memor suae formae apud comprehensio-
33
nem, cognoscet ipsam. Et si in illa re uisa contigit mutatio manifesta, comprehendet illam mutatio〈-〉
34
nem apud uisionem: si autem non fuerit manifesta: cognoscet illam rem, et aestimabit illam esse apud
35
cognitionem secundum modum primum: et sic, si non iterauerit intuitionem, non erit securus, quod
36
forma, quam ante cognoscebat, remaneat secundum suum esse, cum sit possibile, quod in ea conti-
37
gerit mutatio occulta, quae non potest apparere, nisi per intuitionem. Si ergo iterauerit intuitio-
38
riem, certificabit formam eius: et si non iterauerit intuitionem, non erit comprehensio illius rei ui-
39
sae certificata. Comprehensio ergo uisibilium per cognitionem praecedentem, et per signa, et per
40
nodicam intuitionem, non est uera comprehensio.
41
76. Vera uisibilis forma percipitur obtutu: accurata consideratione: et diligenti omnium
42
uisibilium specierum distinctione. 57 p 3.
43
ET uisus non comprehendit rem uisam uera comprehensione, nisi per intuitionem rei uisae
44
apud comprehensionem eius, et per considerationem omnium intentionum, quę sunt in illa
45
re uisa, et per distinctionem omnium apud comprehensionem illius rei uisae. Visio ergo erit
46
secundum duos modos: uisio in primo aspectu, et uisio quae est per intuitionem. Et per uisionem,
47
quae est in primo aspectu, comprehendet uisus intentiones rei uisae manifestas tantum, et non cer-
48
tificatur per huiusmodi aspectum forma rei uisae. Et uisio, quae est in primo aspectu: quandoque est
49
solum phantastica: et quandoque cum cognitione praecedente: et uisio talis, quae est secundum phan〈-〉
50
tasiam, est uisio uisibilium, quae uisus non cognouit apud aspectum: et cum hoc intuetur ipsa. Et ui-
51
sio, quae est secundum phantasiam|II 151b|[ar. ms Fatih 3213] cum cognitione praecedente, est uisio uisibilium, quae uisus co〈-〉
52
gnouit ante: et cum hoc non intuetur intentiones eorum. Et secundum dispositionem utriusque
53
earum non comprehendit uisus per phantasiam ueritatem rei uisae, siue praecognouerit illam rem,
54
siue non. Et uisio per intuitionem erit secundum duos modos, scilicet uisio sola intuitione, et uisio
55
per intuitionem cum praecedente cognitione. Visio autem, quae est sola intuitione, est uisibilium,
56
quae uisus ante non comprehendit, aut non est memor comprehensionis eorum, quando intuetur
57
modo ipsa. Et uisio per intuitionem cum scientia praecedente, est uisio omnium uisibilium, quae ui-
58
sus comprehendit: et est memor comprehensionis eorum, quando intuitus fuerit eorum intentio-
59
nes, et consyderauerit intentiones omnes, quae sunt in eis. Et ista uisio diuiditur in duos modos:
60
quorum unus, est uisio assueta uisibilium assuetorum: et ista pars erit per signa, quae comprehen-
61
duntur modica intuitione, et per consyderationem quarundam intentionum,|II 152a|[ar. ms Fatih 3213] quae sunt in illa re ui-
62
sa cum cognitione praecedente. Et illa uisio est in maiore parte in tempore insensibili: et compre-
1
hensio illius, quod comprehenditur secundum hunc modum, non est comprehensio in fine certi-
2
tudinis. Pars autem secunda est per finem intuitionis, et per consyderationem omnium intentio-
3
num, quae sunt in re uisa apud comprehensionem illius rei uisae, et cum cognitione praecedente: et
4
erit in maiori parte in tempore sensibili: et diuersatur tempus secundum intentiones, quae sunt in
5
re uisa. Et uisio, quae est secundum hunc modum, per quem uisibilia assueta comprehenduntur com-
6
prehensione in fine certitudinis, non est nisi per intuitionem omnium intentionum, quae sunt in re
7
uisa, et per consyderationem omnium partium rei uisae, et per distinctionem omnium intentionum,
8
quae sunt in re uisa apud comprehensionem rei uisae, siue praecognouerit illam rem, siue non. Et ista
9
certificatio, quae est respectu sensus, est intentio certificata: et est dicere finem certificationis in istis
10
locis,|II 152b|[ar. ms Fatih 3213] finem illius, quod potest comprehendi a sensu. Et cum omnibus istis comprehensio uisibilium
11
a uisu est secundum fortitudinem uisus: quoniam sensus uisus oculorum diuersatur secundum ui-
12
gorem et debilitatem. Secundum ergo istos modos erit comprehensio uisibilium a uisu, et isti sunt
13
omnes modi uisibilium. Et hoc est illud, quod intendebamus declarare in isto capitulo. Et iam com-
14
pleuimus diuisionem omnium uisibilium, et diuisionem omnium intentionum uisibilium, et de-
15
clarauimus omnes intentiones, per quas uenit uisus ad comprehensionem uisibilium et intentio-
16
num uisibilium, et distinximus omnes partes, in quas diuiduntur omnes modi uisionum. Et istae
17
sunt intentiones, quas intendebamus declarare in isto tractatu.
18
ALHAZEN FILII
19
ALHAYZEN OPTICAE
20
LIBER TERTIVS.
21
TERTIVS tractatus est ex septem capitulis. Primum capitulum est prooe-
22
mium. Secundum de ijs, quae debent praeponi sermoni in deceptionibus ui-
23
sus. Tertium de caussis, quibus deceptio accidit uisui. Quartum in distin-
24
guendo deceptiones uisus. Quintum de qualitatibus deceptionum uisus,
25
quae fiunt solo sensu. Sextum de qualitatibus deceptionum uisus, quae fiunt in cognitio-
26
ne. Septimum de qualitatibus deceptionum uisus, quae fiunt in ratione.
27
PROOEMIVM LIBRI. CAP. I.
28
1. Visus in perceptione uisibilium aliquando allucinatur. 1 p 4.
29
DEclaratum est in primo tractatu et secundo, quomodo uisus comprehendat uisibilia secun-
30
dum quod sunt, si comprehensio eius|III 2a|[ar. ms Fatih 3214] fuerit recte: et quomodo certificet formam uisi: et quo〈-〉
31
modo comprehendat unamquamque intentionum particularium, secundum quod est: et
32
quomodo certificet illam. Sed non omne comprehensibile a uisu, comprehenditur ab eo secundum
33
quod est, neque omne, quod uidetur ab aspiciente comprehendi in rei ueritate, est recte comprehen-
34
sum. Sed multoties decipitur uisus in multis eorum, quae comprehendit ex uisibilibus, et compre-
35
hendit illa alio modo ab eo, quo sunt: et forte percipit suam deceptionem etiam cum decipitur, et
36
forte non, sed reputat se bene comprehendere. Cum enim uisus comprehenderit aliquod uisum
37
per spatium remotum: tunc mensura eius uidebitur minor, quam uera mensura: et quando illud
38
uisum fuerit forte propinquum uisui: comprehendet mensuram eius maiorem uera. Et amplius,
39
quando uisus comprehenderit quadratum, aut polygonum a remoto: comprehendet illud rotun-
40
dum, si fuerit aequalium diametrorum:|III 2b|[ar. ms Fatih 3214] aut longum, si fuerit inaequalium diametrorum. Et si com-
41
prehenderit sphaeram a remotissimo, comprehendet eam planam. Et talia sunt multa et multimo-
42
da: et omnia quae sunt comprehensa a uisu tali modo, sunt fallibilia. Amplius, quando uisus inspe-
43
xerit aliquam stellam, comprehendet eam quiescentem, licet stella tunc moueatur: et cum inspiciens
44
reuertetur ad scientiam: sciet illam stellam moueri apud aspectum: et cum inspiciens distinxerit il-
45
lud: statim comprehendet se decipi in hoc, quod comprehenderit de quiete stellae. Et cum aliquis
46
inspexerit aliquod indiuiduum super faciem terrae a remotissimo interuallo, et illud indiuiduum
47
fuerit motum motu tardissimo, et non diu durauerit aspectus: tunc in tali statu aspiciens compre-
48
hendet ipsum quiescens: et si aspiciens non perceperit ante motum illius indiuidui, et non diu dura-
49
uerit in eius oppositione: tunc non percipiet se esse deceptum in hoc, quod comprehendit de quiete
50
illius indiuidui: et in comprehensione huius erit deceptus,|III 3a|[ar. ms Fatih 3214] et tamen non percipiet se decipi. Acci-
51
dit igitur uisui deceptio in multis eorum, quae comprehendit: et forte percipitur ab eo, et forte non.
52
Et cum in duobus libris pręcedentibus sit declaratum, quomodo uisus comprehendat uisibilia, se-
53
cundum quod sunt: ln hoc autem capitulo declaratum est ex eis, quae diximus, quod multoties ac-
54
cidit uisui deceptio in multis eorum, quae comprehendit: remanet declarandum, quare deceptio ac-
55
cidat uisui, et quando, et quomodo. Nos autem in hoc tractatu contenti sumus de deceptionibus
56
uisus in eis, quae comprehendit recte: et declarabimus caussam in hoc, et diuersitates deceptionum,
57
et quomodo accidat unaquaeque deceptio.
1
DE IIS QVAE DEBENT PRAEPONI SERMONI
2
in deceptionibus uisus. Cap. II.
3
2. Axes pyramidum opticarum utriusque uisus per centrum foraminis uueae transeuntes,
4
in uno uisibilis puncto semper concurrunt: et sunt perpendiculares superficiei uisus. 32. 35 p 3.
5
|III 3b|[ar. ms Fatih 3214]DEclaratum est in primo tractatu [18 n] quod uisus nihil comprehendat ex uisibilibus, nisi
6
secundum uerticationes refractas linearum radialium: et quod ordo uisibilium et partium
7
eorum non comprehenditur, nisi ex ordinatione linearum radialium. Et dictum est etiam
8
[27 n 1] quod unum uisum, quod comprehenditur duobus oculis simul, non comprehenditur
9
unum, nisi quando positio eius in respectu duorum oculorum fuerit positio consimilis: et quod si
10
positio fuerit diuersa: tunc comprehendetur unum duo. Sed unumquodque uisibilium assuetorum,
11
quae semper comprehenduntur a duobus uisibus, semper comprehendetur unum. Vnde oportet
12
nos declarare, quomodo unum uisum comprehendatur a duobus uisibus unum in maiore parte
13
temporis et in pluribus positionibus: et quomodo positio unius uisi ab ambobus oculis in maiore
i1
14
parte temporis, et in pluribus erit consimilis. Et declarabimus etiam
15
quomodo positio unius uisi ab ambobus uisibus erit positio diuer-
16
sa, et quomodo accidat hoc. Et iam diximus hoc in primo tractatu
17
[27 n] et declarauimus ipsum uniuersaliter, non determinate. Dica〈-〉
18
mus ergo quod cum inspiciens inspexerit|III 4a|[ar. ms Fatih 3214] aliquod uisum, tunc uterque
19
uisus erit in oppositione illius uisi: et cum inspiciens direxerit pu-
20
pillam ad illud uisum: tunc uterque uisus diriget pupillam ad illud ui-
21
sum directione aequali. Et cum uisus fuerit motus super rem uisam:
22
tunc uterque uisus mouebitur super illud. Et cum uisus direxerit pu-
23
pillam ad rem uisam: tunc axes duorum uisuum congregabuntur in
24
illa re uisa, et coniungentur in aliquo puncto illius superficiei. Et si
25
inspiciens mouerit uisum per illam rem uisam: tunc illi duo axes mo-
26
uebuntur simul super superficiem illius uisi, et per omnes partes eius.
27
Et uniuersaliter duo oculi sunt aequales in omnibus suis dispositio-
28
nibus: et uirtus sensibilis, quae est in eis, est eadem, et actio et passio
29
eorum semper est aequalis et omnino consimilis. Et si alter uisus fue-
30
rit motus ad uidendum, statim reliquus mouebitur ad illud uisum
31
illo eodem motu: et si alter uisus quieuerit,|III 4b|[ar. ms Fatih 3214] reliquus quiescit. Et im-
32
possibile est, ut alter uisus moueatur ad uidendum, et reliquus quie-
33
scat, nisi impediatur. Et declaratum est in praeteritis [19 n 1] quod in-
34
ter quodlibet uisum et centrum uisus est pyramis imaginabilis apud
35
uisionem, cuius uertex est centrum uisus, et basis superficies uisi,
36
quod uisus comprehendit: et ista pyramis continet omnes uertica-
37
tiones, ex quibus comprehendit illam rem uisam. Cum ergo duo axes
38
amborum uisuum fuerint coniuncti in aliquo puncto superficiei uisi:
39
tunc superficies uisi erit basis communis ambabus pyramidibus ra-
40
dialibus, figuratis|III 5a|[ar. ms Fatih 3214] inter duo centra amborum uisuum et illud uisum:
41
et tunc positio puncti, in quo axes sunt coniuncti apud ambos uisus,
42
est positio consimilis: quia est oppositum duobus medijs amborum ui-
43
suum, et duo axes, qui sunt inter illud et duos uisus, sunt perpendi-
44
culares super superficiem duorum uisuum.
45
3. Situs uisibilis erga utrunque uisum est plerunque situs similis. Itaque axes pyramidum optica-
46
rum et lineae ab utroque uisu ductae ad concursum duorum axium, factum in recta linea ad utrunque
47
axem perpendiculari, sunt aequales. 40. 42 p 3.
48
QVod autem remanet de superficie uisi, inter quodlibet punctum eius, et inter duo centra ambo-
49
rum uisuum, sunt duae lineae, quarum positio in respectu duorum axium, erit positio consimilis in par〈-〉
50
te scilicet: quoniam omnes duae lineae imaginabiles inter duo centra duorum uisuum et punctum
51
superficiei uisae, in quo coniunguntur duo axes duorum uisuum: erunt declinabiles a duobus axibus ad
52
unam partem. Nam omne punctum superficiei uisi, in quo duo axes coniunguntur, declinabit a puncto con-
53
iunctionis ad eandem partem: punctum uero coniunctionis est super utrumque axem. Remotiones autem
54
istarum linearum a duobus axibus sunt aequales: quoniam omnes duae lineae exeuntes a duobus centris
55
duorum uisuum ad quodlibet punctum punctorum ualde propinquorum puncto coniunctionis, aequali-
56
ter distant a duobus axibus, quantum ad sansum. Duo enim axes exeuntes ad|III 5b|[ar. ms Fatih 3214] punctum coniunctionis,
57
erunt aequales, aut non erit inter eos diuersitas sensibilis, quando res uisa non fuerit ualde propinqua ui-
58
sui, et distantia eius a uisu fuerit mediocris. Et similiter est dispositio cuiuslibet puncti multum propin-
59
qui puncto coniunctionis, scilicet, quod omnes duae lineae exeuntes a duobus centris duorum uisuum ad
60
quodlibet punctum eorum, fere non differunt in longitudine quantum ad sensum, sed fere erunt aequales.
1
4. Duae rectae lineae ab utroque uisu ductae ad concursum duorum axium, factum in recta linea
2
ad utrunque axem obliqua, sunt fere inaequales. 41 p 3.
3
QVando uero lineae duae declinantes, fuerint coniunctae in superficie, in qua sunt duo axes,
4
erunt inaequales. Nam linea, quae exit ex puncto, in quo duo axes coniunguntur, ad punctum
5
declinans ab illo, continet cum duobus axibus angulos inaequales, et duo axes sunt aequales,
6
et linea copulans duo puncta, est communis. Quapropter duae lineae declinantes erunt inaequales: sed
7
ista inaequalitas non operatur in sensum, si punctum declinans fuerit propinquum puncto coniunctio-
i1
8
nis. Si autem duae lineae declinantes fuerint sub axi-
9
bus, aut super illos, possunt esse aequales. Duo enim
10
anguli, quos continent duo axes cum linea continuante
11
duo puncta,|III 6a|[ar. ms Fatih 3214] possunt esse aequales, si punctum fuerit sub
12
axibus, aut super eos. Et in positionibus, quę sunt in〈-〉
13
ter has duas positiones, erit diuersitas, quae est inter
14
duas declinantes, minor quam diuersitas, quae est in-
15
ter duas lineas primas declinantes: et sic non erit inter
16
eas differentia operans in sensum. Ergo duae lineae ex-
17
euntes a duobus centris duorum uisuum ad puncta pro〈-〉
18
pinqua puncto, in quo coniunguntur duo axes; non
19
differunt fere in longitudine, quantum ad sensum: et
20
axes sunt aequales: et linea quae copulat punctum c on〈-〉
21
iunctionis[*]c oniunctionis corrupt for coniunctionis cum puncto declinante, ad quod exeunt duae
22
lineae a duobus centris, est communis duobus trian-
23
gulis factis ex istis lineis. Ergo duo anguli, qui sunt
24
apud duo centra duorum uisuum, quibus subtenditur
25
apud superficiem uisi linea communis; erunt aequales:
26
aut fere inter eos non est diuersitas sensibilis: et isti duo anguli semper erunt minimi, quando punctum
27
fuerit ualde propinquum coniunctioni duorum axium. Et cum duae lineae, quae exeunt ad quodlibet pun-
28
ctum propinquum puncto coniunctionis, continent cum duobus axibus angulos|III 6b|[ar. ms Fatih 3214] aequales: tunc remotio
29
quarumlibet duarum linearum, exeuntium ad idem punctum punctorum propinquorum puncto coniun-
30
ctionis a duobus axibus duorum uisuum, erit remotio aequalis. Ergo positio cuiuslibet puncti super-
31
ficiei uisi, in quo coniunguntur duo axes uisuum, si fuerit propinquum puncto coniunctionis, in re-
32
spectu duorum uisuum, est positio consimilis in parte et in remotione a duobus axibus. Dispositio autem
33
in punctis remotis a puncto coniunctionis, declinantibus ad unam partem ab ambobus axibus, est talis.
34
Anguli, qui sunt inter duas lineas exeuntes ad aliquod punctum eorum et inter duos axes, fortasse dif-
35
ferunt diuersitate aliquantula: et positio omnium huiusmodi punctorum remotorum a puncto coniun-
36
ctionis in respectu duorum uisuum, est positio consimilis in parte tantum: sed non in remotione a duo-
37
bus axibus. Positio igitur cuiuslibet puncti uisi comprehensi ambobus uisibus, cum fuerit alicuius quan〈-〉
38
titatis et propinquarum diametrorum, apud duos uisus est positio consimilis in parte, et in remotio-
39
ne |III 7a|[ar. ms Fatih 3214] Quapropter forma eius statuetur in duobus locis consimilis positionis a duobus uisibus: et cum
40
uisum comprehensum ambobus uisibus, fuerit maximarum diametrorum: tunc positio eius puncti, in quo
41
coniungutur duo axes, erit positio consimilis apud duos uisus. Et quanto magis appropinquauerint
42
illi duo puncta, quae sunt in superficie illius uisi, tanto magis positio illorum apud duos uisus erit consi-
43
milis in parte et in remotione simul. Puncta autem, quae sunt in superficie illius uisi, remota a puncto
44
coniunctionis, et declinantia ab ambobus axibus ad unam partem, habent positionem consimilem in parte
45
apud duos uisus, et in remotione forte consimilem, et forte non. Forma igitur partis, quę est apud pun-
46
ctum coniunctionis huius uisi, et eius, quod continet punctum coniunctionis, et eius, quod est illi pro-
47
pinquum, instituitur in duobus locis duorum uisuum consimilis positionis in omnibus dispositionibus.
48
Et instituentur formae partium residuarum remotarum a puncto coniunctionis circundantium partem con-
49
similis positionis continuae cum forma partis consimilis positionis:|III 7b|[ar. ms Fatih 3214] et sic uniuersum duarum formarum in-
50
stituitur in duobus locis duorum uisuum, inter quae non est maxima differentia in positione: et si fuerit, erit
51
extrema tantum, et erit modica propter cotinuationem duorum extremorum cum duobus medijs, quae
52
sunt consimilis positionis. Et hoc erit, cum duo uisus fixi fuerint in oppositione uisi, et duo axes fuerint
53
fixi in uno puncto eius. Cum autem duo uisus fuerint moti super rem uisam: et duo axes fuerint trans-
54
lati ab illo puncto: et fuerint moti simul per superficiem uisi: tunc positio cuiuslibet puncti illius uisi, et
55
positio punctorum propinquorum illi, in respectu duorum uisuum apud coniunctionem duorum axium in
56
ipso, erit positio consimilis ualde. Et forma cuiuslibet partis uisi apud motum duorum axium per su-
57
perficiem, erit in duobus locis positionis consimilis apud duos uisus: et sic forma omnium partium uisi
58
apud motum et intuitionem erit consimilis dispositionis apud ambos uisus.
59
5. E pluribus uisibilibus ordinatim intra opticos axes dispositis: remotiora incerte uidentur. 50 p 3.
60
ET similiter etiam quando uisus comprehenderit uisibilia separata in eadem hora simul: et duo
61
axes fuerint coniuncti in aliquo eorum: et illud uisum, in quo sunt coniuncti|III 8a|[ar. ms Fatih 3214] duo axes, fuerit pro-
62
pinquarum diametrorum: tunc forma illius uisi instituetur in duobus locis duorum uisuum con-
63
similis positionis. Et etiam forma eius, quod propinquum est illi uiso, si fuerit paruae quantitatis: insti-
1
tuetur in duobus locis duorum uisuum, inter quorum positiones non erit differentia sensibilis.
i1
2
Forma autem uisi remoti a uiso, in quo duo axes coniungun-
3
tur, quando ambo uisus comprehendunt illud uisum, dum duo
4
axes sunt fixi in illo uiso: instituetur in duobus locis duorum ui-
5
suum consimilis positionis in parte tantum, et non inremotio-
6
ne: aut non omnes partes eorum erunt consimilis positionis
7
in remotione a duobus axibus: nec forma erit certificata. Dein-
8
de si duo uisus fuerint moti, et duo axes: et fuerint coniuncti in
9
unoquoque uisibilium comprehensorum simul: tunc forma utriusque
10
eorum instituetur in duobus locis consimilis positionis in respe-
11
ctu duorum uisuum in parte et in remotione: et tunc certificabi-
12
tur forma uniuscuiusque|III 8b|[ar. ms Fatih 3214] illorum uisibilium. Et multoties coniun-
13
guntur duo axes amborum uisuum in aliquo uiso: et cum hoc duo
14
uisus comprehendent aliam rem uisam, cuius positio in respectu
15
amborum uisuum erit diuersa in parte. Et hoc erit, quando illud
16
aliud uisum fuerit propinquius ambobus uisibus uiso, in quo di〈-〉
17
stinguuntur duo axes: et fuerit simul inter duos axes: aut fuerit
18
remotius ab ambobus uisibus uiso, in quo coniunguntur duo
19
axes, et fuerit etiam inter duos axes, cum fuerimus imaginati eos ex〈-〉
20
tensos post coniunctionem: et uisum, in quo coniunguntur duo axes,
21
non cooperiet uisum, quod est remotius ipso, aut cooperiet quiddam
22
illius. His ergo modis fit comprehensio uisibilium ambobus uisibus.
23
6. Si duae rectae lineae a medio nerui communis sint contermi-
24
nae rectae connectenti centra foraminum gyri neruorum cauo-
25
rum: constituent triangulum aequicrurum. 30 p 3.
26
ET etiam declaratum est in secundo tractatu [1. 42 n] quod
27
axis radialis in utroque uisu est eadem linea, quę non transmu-
28
tatur: et quod pertransit centra omnium tunicarum uisus, et
29
extenditur recte per centra omnium tunicarum ad medium loci in-
30
curuationis ex concauo nerui, super quem componitur oculus, qui est apud foramen, quod est in con-
31
cauo ossis:|III 9a|[ar. ms Fatih 3214] et quod est inseparabilis ab omnibus centris: et quod positio eius apud omnes partes ui-
i2
32
sus, est positio semper eadem, non transmutabilis apud
33
motum uisus, nec apud quietem eius: et quod positio
34
duorum axium apud duos uisus est positio consimilis
35
in respectu amborum uisuum, apud concauitatem ner-
36
ui communis, ex quo ultimum sentiens comprehendit
37
formas uisibilium. Imaginemur ergo lineam rectam
38
copulantem duo centra duorum foraminum, quae sunt
39
in duabus concauitatibus duorum ossium continen-
40
tium duos oculos: et imaginemur duas lineas exeun-
41
tes a duobus centris duorum foraminum, extensas in
42
duobus medijs duarum concauitatum neruorum Hae
43
ergo lineae coniunguntur in medio concauitatis ner-
44
ui communis: quia positio duorum neruorum in re-
45
spectu communis nerui, est positio consimilis [per 4
46
n 1] et positio duarum harum linearum apud lineam
47
copulantem duo centra duorum foraminum, erit po-
48
sitio consimilis: quia duorum neruorum positiones,
49
in respectu duorum foraminum, est positio consimi-
50
lis [per 4 n 1] et sic duo anguli, qui sunt inter has duas lineas et lineam copulantem duo centra duo-
51
rum foraminum, erunt aequales [secus dissimilis esset positio neruorum.]
52
7. Si recta linea sit a medio nerui communis ad medium rectae lineae connectentis centra fo-
53
raminum gyri neruorum cauorum: erit ad ipsam perpendicularis. 33 p 3.
54
ET imaginemur etiam lineam copulantem duo centra duorum foraminum,|III 9b|[ar. ms Fatih 3214] diuisam in duo aequalia: et
55
imaginemur lineam exeuntem a puncto, quod est in medio concauitatis nerui communis, in quo duae
56
lineae extensae in concauitatibus duorum neruorum sunt coniunctae, extensam ad punctum diuidens li-
57
neam copulantem duo centra duorum foraminam[*]foraminam corrupt for faraminum in duo aequalia. Hęc igitur linea erit perpendicularis super
58
lineam copulantem duo centra duorum foraminum [Nam recta connectens centra duorum foraminum, fit basis tri-
59
anguli aequicruri, cuius latera, sunt rectae a medio nerui communis: itaque si recta sit a uertice in medium
60
basis, erit perpendicularis ad basim, per 8 p. 10 d 1.] Et imaginemur istam perpendicularem extensam recte in par-
61
tem oppositam uisui: et sic ista linea erit fixa in eodem statu, et positio eius non transmutabitur: quia punctum, quod
62
est in medio concauitatis nerui communis, in quo duę lineae extensae in duobus medijs concauitatum duo-
63
rum neruorum sunt coniunctae, est unum non transmutabile: et punctum etiam, quod diuidit lineam copulantem duo
1
centra duorum foraminum, est unum non transmutabile. Quapropter positio lineae transeuntis per
2
illa, est una positio, non transmutabilis. Haec igitur linea uocetur axis communis.
3
8. Si axes, communis et duo optici, in uno uisibilis puncto concurrant: erunt in eodem plano
4
cum rectis, connectente centra foraminum gyri neruorum cauorum, et duabus a medio nerui
5
communis connectenti conterminis. 34 p 3.
6
ET imaginemur apud punctum aliquod istius lineę, in parte opposita uisui aliquod uisum, et ima〈-〉
7
ginemur duos uisus|III 10a|[ar. ms Fatih 3214] inspicere illud uisum, et duos axes simul coniungi in puncto superficiei ui〈-〉
8
si, in quo axis communis occurrerit superficiei illius uisi: et hoc quidem possibile est in omni
9
uiso, cuius situs ex duobus uisibus est situs consimilis. Cum ergo duo axes fuerint coniuncti in aliquo
10
puncto axis communis, tunc duo axes et axis communis, et linea, quae copulat duo centra foraminum
11
duorum ossium, et duę lineae extensę in concauitatibus duorum neruorum, omnia erunt in una superfi〈-〉
12
cie. Duo enim axes transeunt per centra duorum foraminum: transeunt enim per duo media concaui〈-〉
13
tatum duorum neruorum, in loco pyramidationis duorum neruorum. Cum igitur duo axes fuerint con-
14
iuncti in axe communi, erunt omnes in superficie, in qua est axis communis, [per 2 p 11] et similiter linea
15
secans ipsam, quę copulat centra foraminum duorum ossium, et duae lineę extensę in concauitatibus duorum
16
neruorum: et duo axes de loco centrorum duorum foraminum, usque ad punctum coniunctionis, quod est in
17
axe communi, erunt aequales: et positio eorum apud axem|III 10b|[ar. ms Fatih 3214] communem, erit positio consimilis: et duae par〈-〉
18
tes duorum axium, quę sunt de centris duorum uisuum usque ad punctum coniunctionis, erunt aequales: et
19
remotio duorum centrorum uisuum a foraminibus duorum ossium, et a centris duorum foraminum,
20
est remotio aequalis: et etiam duae partes duorum axium, quae sunt de superficiebus duorum uisuum
21
usque ad punctum coniunctionis, erunt aequales: nam duae medietates diametrorum sphaerarum duo-
22
rum uisuum sunt aequales.
23
9. Vtroque uisu uisibile unum plerunque uidetur. 28 p 3. Idem 27 n 1.
24
ET quia ita est: positio puncti superficiei uisi, in quo coniuncti sunt duo axes, apud duo puncta,
25
per quae transeunt duo axes, erit positio consimilis: et remotio eius ab eis erit aequalis. Et haec
26
duo puncta superficierum uisuum sunt illa, in quibus infigitur forma puncti, in quo coniuncti
27
sunt duo axes. Et etiam positio utriusque duorum punctorum, quae sunt in duobus axibus superficierum
28
duorum uisuum, apud concauitatem nerui communis, erit positio consimilis. Et positio istorum duorum
29
punctorum apud quodlibet punctum in axe communi, est positio consimilis.|III 11a|[ar. ms Fatih 3214] Ergo positio duorum
30
punctorum, quę sunt in duobus axibus superficierum duorum uisuum, apud punctum axis communis,
31
qui est in medio concauitatis nerui communis, in quo sunt coniunctae duae lineae exeuntes a centris
32
duorum foraminum, est positio ualde consimilis et aequalis. Et ambae formae, quae instituuntur in duo-
33
bus punctis superficierum duorum uisuum, quae sunt in duobus axibus, cum peruenerint ad conca〈-〉
34
uitatem communis nerui, infigentur in puncto, quod est in axe communi, quod est in medio conca〈-〉
35
uitatis communis nerui, in quo lineae sunt coniunctae, et efficietur una forma. Et cum duae formae,
36
quae sunt in duobus punctis, quae sunt in duobus axibus superficierum duorum uisuum, figuntur
37
in puncto, quod est in axe communi, quod est in medio concauitatis nerui communis: formae, quae sunt
38
in punctis circundantibus utrunque duorum punctorum, quae sunt in duobus axibus superficierum duorum
39
uisuum, infiguntur in concauitate communis nerui, in punctis circundantibus|III 11b|[ar. ms Fatih 3214] punctum, quod est in axe
40
communi. Et positio quorumlibet duorum punctorum superficierum duorum uisuum, quorum positio apud
41
duo puncta, in medio in duobus axibus duorum uisuum est positio consimilis in parte et in remotione:
42
apud idem punctum concauitatis nerui communis est positio consimilis. Et puncta, quorum positio apud
43
ipsum est positio consimilis, declinabunt a puncto, quod est in axe communi, quod est in loco coniun-
44
ctionis linearum ex concauitate nerui communis in partem, ad quam ambo puncta, quae sunt in superfi〈-〉
45
ciebus duorum uisuum, declinant: et remotio eorum ab ipso erit secundum remotiones eorum a duobus axi-
46
bus: et duae formae, quę infiguntur in duobus punctis, quę sunt consimilis positionis apud superficies
47
duorum uisuum, peruenient ad illud idem punctum concauitatis communis ipsius nerui, et superponen〈-〉
48
tur illi apud illud punctum, et efficietur una forma. Et positio uniuscuiusque punctorum superficiei uisi,
49
quae sunt in circuitu puncti, quod est in axe communi,|III 12a|[ar. ms Fatih 3214] apud duos axes duorum uisuum est positio con-
50
similis. Ergo forma cuiuslibet puncti eorum infigetur in duobus uisibus in duobus locis consimilis po〈-〉
51
sitionis, in respectu duorum punctorum, quae sunt in duobus axibus superficierum duorum uisuum. Duae er-
52
go formę uisi, in quo coniuncti sunt tres axes, infiguntur in duobus medijs duarum superficierum duorum
53
uisuum. Et duę formę puncti, in quo sunt coniuncti tres axes, infigentur in duobus punctis, quę sunt in
54
duobus axibus superficierum duorum uisuum. Et quodlibet punctum duarum formarum infigetur in duo-
55
bus locis consimilis positionis de duobus uisibus: deinde duae formae uisae peruenient ad concauitatem
56
nerui communis: et peruenient duae formae, quę sunt in puncto, quod est in duobus axibus, ad punctum,
57
quod est in communi axe, et efficietur una forma. Et quaelibet duę formę, quę sunt in duobus punctis
58
consimilis positionis a duobus uisibus, peruenient ad idem punctum punctorum circundantium punctum,
59
quod est in axe communi: et sic duę formę totius uisi superponentur sibi, et efficietur una forma, et sic
60
unum comprehendetur unum. Secundum ergo hunc|III 12b|[ar. ms Fatih 3214] modum duę formę, quę infigentur duobus uisibus ab uno
61
uiso, cuius positio in respectu duorum uisuum est consimilis: efficiuntur una forma: et sic sentiens compre-
62
hendit unum uisum, licet duae formę infigantur ab eo in duobus uisibus. Et cum duae formę, quę sunt in
63
duobus punctis, quę sunt in duobus medijs superficierum duorum uisuum, quę sunt in duobus axibus, peruene〈-〉
64
rint ad punctum, quod est in axe communi: tunc quaelibet duae formae infixae in duabus superficiebus duorum
1
uisuum in duobus punctis, quae sunt in duobus axibus, peruenient semper ad illud idem punctum
2
concauitatis nerui communis, quod est in communi axe. Nam duo puncta, per quae transeunt duo axes
3
duorum uisuum non mutantur: quoniam positio duorum axium apud duos uisus semper est eadem positio,
4
non transmutabilis. Ergo punctum concauitatis communis nerui, ad quod perueniunt duae formę, quę
5
infiguntur in duobus punctis, quę sunt in duobus axibus superficierum duorum uisuum, semper est idem
6
punctum: et est punctum, quod est in communi axe,|III 13a|[ar. ms Fatih 3214] in quo concurrunt duae lineę exeuntes a duobus cen-
7
tris foraminum duorum ossium extensorum in duobus medijs concauitatum duorum neruorum. Istud igi〈-〉
8
tur punctum, quod est in concauitate communis nerui, quod est in communi axe, uocetur centrum.
9
10. Concursus axium opticorum in axe communi facit uisionem certissimam: extra, tanto
10
certiorem, quanto axi propinquior fuerit. 44 p 3.
11
HOc igitur declarato, declaratum est, quod forma cuiuslibet comprehensi, quod comprehenditur
12
ambobus uisibus, in cuius superficiei puncto concurrunt axes duorum uisuum, infigitur in duo-
13
bus locis superficierum duorum uisuum, quae sunt duo media superficierum duorum uisuum: dein〈-〉
14
de istae duae formae perueniunt a duobus uisibus ad concauitatem communis nerui ad eundem locum,
15
et superponuntur sibi, et efficitur una forma. Et duae formae puncti, in quo concurrunt duo axes ex
16
uiso, infigentur in duobus punctis, quae sunt in duobus axibus superficierum duorum uisuum, et ibunt
17
ab istis duobus punctis ad punctum centri concauitatis communis nerui, et indifferenter, siue punctum,
18
in quo concurrunt duo axes, fuerit in axe communi, siue extra. Sed tamen cum uisum fuerit in axe com〈-〉
19
muni,|III 13b|[ar. ms Fatih 3214] et duo axes concurrerint in puncto ipsius, quod est in axe communi, tunc duae formae istius pun〈-〉
20
cti erunt magis consimiles. Remotiones enim istius puncti a duobus punctis, in quibus figuntur duę
21
formę istius puncti superficierum duorum uisuum (et sunt illa, quae sunt super axes) erunt aequales: quo-
22
niam duo axes in hac dispositione erunt aequales in longitudine. Et similiter formae cuiuslibet pun-
23
cti propinqui isti puncto, cuius remotiones a duobus punctis, in quibus infiguntur formae suae, sunt
24
aequales, quantum ad sensum, erunt magis consimiles, quam duae formae uisi, quod est extra commu-
25
nem axem. Quapropter forma uisi, quod est in communi axe, cum fuerit infixa in concauitate commu-
26
nis nerui, erit magis certificata. Sed cum uisum fuerit extra communem axem, et remotio non fuerit
27
maxima: tunc suae duę formae, quę infiguntur in|III 14a|[ar. ms Fatih 3214] duobus uisibus, non maxime different. Quapropter
28
formae eius, quae infiguntur in concauitate nerui communis, non erunt duae. Cum uero uisum fuerit
29
extra communem axem, et maxime fuerit remotum ab ipso: et axes duorum uisuum concurrerint in aliquo
30
puncto ipsius: tunc forma eius infigetur in concauitate communis nerui una forma: et forma puncti eius,
31
in quo duo axes concurrunt, infigetur in puncto communis centri: sed tamen forma eius non erit ue-
32
rificata, sed dubitabilis. Forma igitur puncti uisi, in quo duo axes concurrunt, infigetur in omnibus
33
dispositionibus, in puncto centri concauitatis communis nerui, siue punctum concursus fuerit in com-
34
muni axe, siue extra illum: quod autem remanet de forma uisi, infigetur in circuitu puncti centri. Si autem
35
uisum fuerit minimi corporis, et propinquarum diametrorum,|III 14b|[ar. ms Fatih 3214] et fuerit in communi axe, uel prope: tunc
36
forma eius infigetur in concauitate communis nerui una forma, et uerificata: et positio cuiuslibet pun〈-〉
37
cti eius apud duos uisus, est positio consimilis, ut prius declarauimus. Si uero uisum fuerit magni cor〈-〉
38
poris et remotarum diametrorum, et etiam fuerit in communi axe: tunc forma illius partis, quae est a-
39
pudiocum coniunctionis duorum axium, quae circundat punctum coniunctionis, infigetur in com〈-〉
40
muni neruo una forma et uerificata, et forma residuarum partium infigetur continua cum forma i-
41
stius partis. Quapropter forma totius uisi infigetur una in omnibus dispositionibus: sed tamen for〈-〉
42
ma extremorum, et illorum, quae remota sunt a puncto concursus, erit non certificata. Quoniam o-
43
mnis puncti remoti a puncto concursus, figentur duae formae in duobus punctis consimilis positio-
44
nis, in respectu amborum uisuum in fine consimilitudinis: sed forma cuiuslibet puncti remoti a pun〈-〉
45
cto concursus, figetur in duobus punctis|III 15a|[ar. ms Fatih 3214] amborum uisuum, quorum positio apud duos uisus est po〈-〉
46
sitio consimilis in parte, et forte consimilis in remotione a duobus axibus, et forte non consimilis in
47
remotione a duobus axibus. Formę autem eorum, quorum remotio non est consimilis, figentur in conca〈-〉
48
uitate communis nerui, in duobus punctis obliquis a centro in una parte: et erunt duae. Et si uisum
49
fuerit unius coloris, tunc istud fere nihil operabitur in ipsum, propter consimilitudinem coloris et
50
identitatem formae: Si autem uisum habuerit diuersos colores, aut fuerit in eo lineatio, aut pictura, aut
51
subtiles intentiones: tunc istud operatur in ipsum. Qua propter extremorum forma erit dubitabilis, non
52
certificata. Et cum uisum fuerit magni corporis et remotarum diametrorum, et axes amborum ui-
53
suum fuerint fixi in aliquo puncto eius, et immobiles: tunc forma eius apparet una, et locus concur〈-〉
54
sus eius, et illud, quod ei propinquum est, erunt certificata et indubitabilia: extrema autem, et
55
illa, quae uicina sunt eis, erunt non certificata propter |III 15b|[ar. ms Fatih 3214]duas caussas: quarum una est, quod extre-
56
ma comprehendantur per radios remotos ab axe: quapropter non bene erunt manifesta. Secun-
57
da est, quia non forma cuiuslibet puncti eius instituitur in concauitate communis nerui in uno
58
puncto, sed quaedam sunt, quorum forma instituitur in duobus punctis, non in uno. Cum ergo
59
duo axes fuerint moti super omnes partes huius uisi: tunc certificabitur forma eius. Si autem
60
uisum fuerit extra axem communem, et remotum ab ipso: tunc forma eius non erit certificata. Porsi〈-〉
61
tio[*]Porsitio corrupt for Positio enim cuiuslibet puncti illius apud ambos uisus, non est positio consimilis propter inaequa-
62
litatem remotionum puncti huius uisi a duobus punctis superficierum duorum uisuum, in qui-
63
bus instituuntur duae formae eius, et a duobus axibus. Cum igitur ambo uisus obliquabun-
1
tur ad huiusmodi uisum, adeo ut axis communis ueniat ad istud uisum, aut prope, tunc certificabi-
2
tur forma eius.
3
11. Visibile intra axes opticos situm: uel uni uisui recte, reliquo oblique oppositum: uidetur
4
geminum. 104. 103 p 4.
5
ET similiter cum ambo uisus comprehenderint multa uisa simul: et axes amborum uisuum si-
6
mul concurrerint in aliquod unum uisorum|III 16a|[ar. ms Fatih 3214] illorum: et fuerint fixi in illo: residua autem uisa
7
fuerint extra duos axes: et uisum, in quo concurrunt duo axes, fuerit minimi corporis: tunc
8
forma uisi, in quo concurrunt duo axes, in concauitate nerui communis, erit una forma et certifica〈-〉
9
ta. Et si uisum fuerit super axem communem: tunc forma eius erit magis certificata, quam forma ui-
10
si, quae est extra axem communem, et si in ipso concurrunt duo axes. Visorum autem, quae compre-
11
henduntur a uisu in illo statu, quae sunt propinqua uiso, in quo duo axes concurrunt, si etiam fue-
12
rint ipsa minimi corporis: forma instituitur in concauitate communis nerui una, in qua non erit du〈-〉
13
bitatio maxima: nam forma eius erit propinqua centro. Ex illis autem uisibilibus, quae compre-
14
henduntur a uisu in isto statu, quod fuerit remotum a uiso, in quo concurrunt duo axes: eius forma
15
instituetur in concauitate istius nerui, dubitabilis: et tunc aut erunt duae formae|III 16b|[ar. ms Fatih 3214] se mutuo pene-
16
trantes, quia sunt in una parte: quapropter inaequalitas, quae est inter suas positiones in remotione,
17
non erit maxima: unde duae formae se mutuo penetrabunt: aut forma quarundam partium erit du-
18
plex, et forma quarundam erit una: et sic forma huiusmodi uisibilium erit dubitabilis in omnibus
19
dispositionibus, propter diuersitatem positionis radiorum exeuntium ad illa, et quia radij exeun-
20
tes ad illa, erunt remoti a duobus axibus. Forma autem obliqui uisi a duobus axibus, remoti a loco
21
concursus duorum axium, erit non certificata, dum fuerit remota a concursu duorum axium. Cum
22
autem duo axes fuerint remoti, et concurrerint in ipso: tunc uerificabitur forma eius. Cum autem
23
duo axes duorum uisuum concurrerint in aliquo uiso, et hi duo uisus comprehenderint aliud ui-
24
sum propinquius duobus uisibus,|III 17a|[ar. ms Fatih 3214] uiso, in quo concurrunt duo axes: aut remotius: et fuerit etiam
25
inter duos axes: tunc positio eius apud duos uisus erit diuersa in parte. Nam cum fuerit inter duos
26
axes, erit dextrum unius axis, sinistrum alterius, et radij exeuntes ad ipsum ab altero uiso, erunt de-
27
xtri ab axe, et qui exeunt ad ipsum a reliquo uiso, erunt sinistri: et sic positio eius apud duos uisus erit
28
diuersa in parte. Et forma huiusmodi uisorum instituitur in duobus uisibus, in duobus locis diuersae
29
positionis: et duae formae, quae instituuntur in duobus uisibus, peruenient ad duo loca diuersa conca〈-〉
30
uitatum communis nerui, et erunt a duobus lateribus centri. Quapropter erunt duae formę, et non
31
superponentur sibi. Et similiter cum fuerit uisum in altero axe, et extra reliquum, forma eius insti-
32
tuetur in concauitate communis nerui, in duobus locis, una scilicet in centro,|III 17b|[ar. ms Fatih 3214] et alia obliqua a cen-
33
tro, et non superponentur sibi. Secundum ergo hos modos instituetur forma uisibilium in duobus
34
uisibus, et in concauitate communis nerui.
35
12. Visibile alias unum: alias geminum uideri organo ostenditur. 108 p 4.
36
OMnia autem, quę diximus, sic possunt experimentari experimento: cum quo ueniet certifica-
37
tio. Accipiatur tabula leuis ligni: cuius longitudo sit unius cubiti: et cuius latitudo sit qua-
i1
38
tuor digitorum: et sit bene plana et aequalis[*]This figure and the figure on the following page need to be exchanged, see Errata p. a3v, l. 2: “81, 82 figurarum loca permutata sunt”.
39
et laeuis: et sint fines suae longitudinis aequidistan-
40
tes, et suae latitudines aequidistantes: et sint in ipsa
41
duae diametri se secantes: a quarum loco sectionis
42
extrahatur linea recta aequidistans duobus fini-
43
bus longitudinis [per 31 p 1] Et extrahatur etiam
44
e loco sectionis linea recta perpendicularis super
45
lineam primam positam in medio: [per 11 p 1] et
46
intingantur istae lineae tincturis lucidis diuerso-
47
rum colorum, ut bene appareant: sed tamen duae
48
diametri sint unius coloris. Et fiat cauatura in me〈-〉
49
dio latitudinis tabulae,|III 18a|[ar. ms Fatih 3214] apud extremum lineae re-
50
ctae positę in medio, et inter duas diametros con-
51
cauitate rotunda, et quasi pyramidaliter, sic ut pos-
52
sit intrare cornu nasi, quando tabula superpone-
53
tur ei, quousque tangant duo anguli tabulę fere duo
54
media superficierum duorum uisuum, quamuis
55
non tangent. Sit igitur tabula in figura a b c d: et
56
diametri a d, b c: et punctus sectionis sit q: et linea
57
extensa in medio longitudinis sit h q z: et linea se-
58
cans hanc lineam secundum angulos rectos sit k
59
q t: et concauitas, quae est in medio latitudinis ta-
60
bulae, sit illa, quae continetur a linea m h n. Hac
61
igitur tabula facta hoc modo: accipiatur cera al-
62
ba, ex qua fiant tria indiuidua parua columna-
1
ta: et intingantur diuersis coloribus, et erigatur|III 18b|[ar. ms Fatih 3214] unum indiuiduorum in medio tabulae in puncto q,
2
et applicetur tabulae adeo, ut non possit auferri a suo loco: et sit stans super tabulam statu aequali:
3
duo autem indiuidua reliqua erigantur super extrema lineae latę in duobus punctis k, t: et sic tria indi-
4
uidua erunt in una uerticatione. Et hoc quidem facto: eleuet experimentator hanc tabulam, et su-
5
perponat concauitatem, quae est in medio longitudinis, cornu nasi, et inter oculos adeo, ut cornu nasi
6
intret concauitatem, et applicetur cum tabula, et fient duo anguli tabulę apud duo media superficierum
7
duorum uisuum, et propinqui, ut tangant ipsa fere. Deinde experimentator debet inspicere indiui-
8
duum positum in medio tabulę, et pupillam super ipsum tenere fortiter. Cum igitur experimentator
9
inspexerit indiuiduum positum in medio hoc modo: axes duorum uisuum concurrent in hoc indi-
10
uiduo, et superponentur duabus diametris, aut erunt aequidistantes illis: et erit axis communis, quem
11
prius determinauimus, superpositus lineae extensę in medio longitudinis tabulę, quę est linea h z. |III 19a|[ar. ms Fatih 3214]De-
12
inde experimentator in hac dispositione debet intueri omnia, quę sunt in superficie tabulę: tunc autem
13
inueniet unumquodque trium indiuiduorum, quę sunt in punctis k, q, t unum: et inueniet lineam k q t etiam
14
unam: linea autem h z extensa in longitudine tabulę, inuenientur duę, se secantes apud indiuiduum posi〈-〉
15
tum in medio. Et similiter duae diametri etiam, cum experimentator intuetur eas in hoc statu, appare〈-〉
16
bunt quatuor: utraque earum scilicet duplex. Deinde experimentator debet ponere pupillam circa alte-
17
rum indiuiduorum, quae sunt in duobus punctis k, t, ut duo axes concurrant in indiuiduo posito in ex-
18
tremo: deinde intueatur etiam in hac dispositione: et inueniet trium indiuiduorum unumquodque unum:
19
et lineam positam in latitudine etiam|III 19b|[ar. ms Fatih 3214] unam: et inueniet lineam mediam extensam in longitudine tabulae
20
duas: et utramque diametrorum duas. Cum igitur experimentator comprehenderit has lineas et indiuidua
21
posita super tabulam: auferat duo indiuidua, quę sunt in duobus punctis k, t: et ponat ea super lineam h z,
22
extensam in longitudine, unum scilicet in puncto l, quod sequitur uisum, et reliquum in puncto s, quod est
23
ultra indiuiduum positum in medio: deinde uertat tabulam ad suam primam positionem, et dirigat pu〈-〉
24
pillam ad indiuiduum positum in medio: tunc autem inueniet duo indiuidua, quatuor, et obliqua a medio,
25
duo scilicet in dextro, et duo in sinistro: et inueniet ea super duas lineas, quae in rei ueritate sunt una
26
linea in medio, sed apparent duę: et inueniet quaelibet duo horum quatuor super alteram duarum linearum.
27
Et similiter si abstulerit duo indiuidua ab hac linea, et posuerit ea super alteram diametrorum duarum, u-
28
num in parte uisus, et reliquum ultra indiuiduum|III 20a|[ar. ms Fatih 3214] positum in medio: inueniet illa quatuor: nam utraque dia〈-〉
29
metrorum apparebit duplex. Quaproter apparebunt super utramque linearum, quae sunt unius diametri, in
30
rei ueritate duo indiuidua, unum in parte uisus, et aliud ultra indiuiduum positum in medio. Et simi-
31
liter si posuerit duo indiuidua super ambas diametros, utrumque super alteram diametrum, et posuerit
32
in ea parte uisus: inueniet illa quatuor: duo propinqua, et duo remota. Deinde experimentator de-
33
bet auferre duo indiuidua a tabula, et ponere alterum eorum super marginem tabulae, ultra punctum
34
k, et prope ipsum ualde, ut super punctum r, et reuertatur tabula ad suam primam positionem, et di-
35
rigat pupillam ad indiuiduum positum in medio: tunc inueniet indiuiduum positum in puncto r, unum.
36
Deinde auferat indiuiduum a puncto r, et ponat ipsum in margine tabulae etiam ultra punctum k, su-
37
per punctum remotum a puncto k, ut super punctum f, et dirigat pupillam ad indiuiduum positum in
38
medio: quoniam tunc inueniet indiuiduum positum in puncto f, duo. Experimentator autem inueniet
39
omnia, quae diximus, cum direxerit pupillam|III 20b|[ar. ms Fatih 3214] ad indiuiduum positum in medio, aut ad indiuiduum positum
i1
40
in linea recta in latitudine, aut ad punctum unius li-
41
neę, quodcunque sit, et dum duo axes concurrunt in
42
indiuiduo posito in medio, aut in aliquo puncto li〈-〉
43
neae positae in latitudine. Si ergo experimentator
44
direxerit pupillam in illo situ ad indiuiduum, positum
45
extra lineam positam in latitudine, aut ad pun-
46
ctum positum extra lineam illam, et concurrerint
47
duo axes in aliquo puncto extra lineam positam
48
in latitudine: tunc indiuiduum positum in medio
49
uidebitur duo: et si reliqua indiuidua fuerint in
50
duobus punctis k, t: tunc utrumque eorum etiam uide〈-〉
51
bitur duo. Deinde cum experimentator direxerit pu〈-〉
52
pillam ad medium indiuiduum, aut ad aliquem locum
53
lineae positae in latitudine: statim dispositio reuer-
54
tetur ut in prima figura. Igitur a puncto b extra-
55
hantur lineae b k, b r, b f, linea igitur k b est maior
56
linea b t, [per thesin et 19 p 1] et linea k q est ae-
57
qualis q t [ex thesi.] Sic igitur angulus t b q, est ma〈-〉
58
ior angulo q b k [per 4 p geometriae Iordani. In
59
triangulo enim b t k ab angulo t b k, inaequalibus
60
lateribus b t, b k comprehenso, recta b q est in me-
61
dium basis t k: itaque angulus q b k ab ipsa b q et ma-
62
iore latere b k comprehensus, minor est angulo t b q,
63
ab eadem b q et minore latere b t comprehenso] et
64
angulus t b q est aequalis angulo k a q [per 8 p 1]
1
ergo angulus k a q est maior angulo k b q. Ergo remotio lineę a k ab axe a q,|III 21a|[ar. ms Fatih 3214] est maior quam remotio
2
lineae b k ab axe b q: sed differentia inter has duas remotiones est modica: differentia enim inter duos
3
angulos k a q, k b q est parua, et indiuiduum, quod est apud punctum k, uidetur ambobus uisibus u-
4
num, quando axes concurrerint in indiuiduo, quod est apud punctum q. Et duae lineae a k, b k, sunt
5
aequidistantes duobus radijs exeuntibus ad indiuiduum, quod est apud punctum k, cum duo axes con-
6
currerint in indiuiduo, quod est apud q. Similiter dispositio indiuidui, quod est apud punctum r, sci-
7
tur: quoniam radij exeuntes ad ipsum, erunt in uerticatione duarum linearum a r, b r, et uidebitur u-
8
num: et duo anguli r a q, r b q non maxime differunt: et angulus k b r non habet sensibilem quantita〈-〉
9
tem, quando punctum r fuerit ualde propinquum|III 21b|[ar. ms Fatih 3214] puncto k. Declarabitur igitur ex hac dispositione:
10
quod uisum, cuius dispositio apud duos axes est una positio in parte, et remotio radiorum exeun-
11
tium ad ipsum a duobus uisibus, non est maxime differens: illud uisum uidebitur duobus uisibus
12
unum. Anguli autem f a q, f b q sunt diuersi diuersitate maxima: et indiuiduum, quod est apud pun-
13
ctum f, uidebitur duo: quoniam duo axes concurrent in indiuiduo, quod est apud punctum q. Decla-
14
rabitur igitur ex hac dispositione, quod uisum, ad quod positio radiorum exeuntium a duobus uisi-
15
bus est diuersa in remotione a duobus axibus maxima diuersitate, uidetur duo: licet positio eius in
16
respectu duorum axium eadem est positio in parte. Positio autem lineae h q z in respectu axium
17
duorum uisuum, est positio diuersa in parte: radij etenim exeuntes ad partem h q a dextro uisu,
18
sunt sinistri ab axe a q: radij autem exeuntes ad hanc partem a sinistro uisu,|III 22a|[ar. ms Fatih 3214] sunt dextri ab axe b q:
19
radij uero exeuntes ad partem q z a dextro uisu, sunt dextri ab axe a q: et radij exeuntes ad ipsam a
20
sinistro uisu, sunt sinistri ab axe b q: et radij qui exeunt ad ipsum, sunt diuersae positionis in parte: et
21
remotio duorum radiorum exeuntium ad quodlibet punctum illius lineae a duobus uisibus, a duo-
22
bus axibus est aequalis: et ista linea, et omnia posita super ipsam, pręter indiuiduum positum in me-
23
dio, semper uidentur duo, cum duo axes concurrerint in indiuiduo posito in medio. Declaratum
24
igitur est ex hac dispositione, quod uisum, cuius positio in respectu duorum axium est diuersa in
25
parte, semper uidetur duo: quamuis remotiones radiorum exeuntium ad ipsum a duobus uisibus,
26
a duobus axibus sint aequales. Remotiones enim quorumlibet duorum radiorum exeuntium a
27
duobus uisibus ad aliquod punctum eius, erunt in duabus partibus diuersis. Quapropter duae for-
28
mae cuiuslibet puncti eius instituentur in duobus punctis concauitatis communis nerui a duobus
29
lateribus centri. Et similiter etiam est dispositio utriusque diametrorum. Quoniam radij|III 22b|[ar. ms Fatih 3214] exeuntes
30
ad utramlibet earum a uisu sequente ipsam, erunt a medio uisus, et propinqui axi, et sub axe, et su-
31
pra axem: et radij exeuntes ad ipsam a reliquo uisu, erunt declinantes a reliquo axe: qui uero a de-
32
xtro uisu ad sinistram diametrum, erunt sinistri ab axe: qui autem exeunt a sinistro uisu ad dextram,
33
erunt dextri ab axe. Et formae diametrorum istarum, et omnia puncta, et omnia posita super i-
34
psas, uidentur duo, praeter indiuiduum positum in medio, quando duo axes concurrerint in me-
35
dio indiuiduo.
36
13. Visibile medio unius uisus recte, reliquo oblique oppositum, uidetur geminum. 103 p 4.
37
Idem 11 n.
38
DEclarabitur igitur ex hoc, quod uisum, quod in respectu alterius uisus est oppositum medio
39
eius, in respectu autem reliqui est obliquum a medio, uidetur duo. Nam formae puncti, quae
40
instituitur in medio alterius uisi, ueniet ad centrum: forma uero puncti obliqui a medio re-
41
liqui uisus, ueniet ad punctum aliud a centro, et obliquum a centro, secundum obliquationem pun〈-〉
42
cti superficiei uisus.
43
14. Visibile, in quo concurrunt axes optici, aut radij his propinqui: uidetur unum. 46 p 3.
44
EX hac igitur experimentatione et expositione declaratur bene, quod uisum, in quo concur-
45
runt duo axes, semper uidetur unum: et quod unumquodque uisorum, etiam in quibus con-
46
currunt radij, qui sunt consimilis positionis in parte, inter quos non est maxima diuersitas in
47
remotione a duobus axibus, uidetur etiam unum: et quod uisum, in quo concurrunt radij consimi-
48
lis positionis in parte, et diuersae positionis in remotione a duobus axibus maxima diuersitate, uide〈-〉
49
tur duo: et quod uisum, quod comprehenditur per radios diuersae positionis in parte, uidetur duo:
50
quamuis remotiones radiorum exeuntium ad ipsum a duobus axibus, sunt ęquales: et quod omnia
51
ista erunt sic: dum duo axes concurrent in uno uiso. Et omnia uisa assueta sunt opposita ambo-
52
bus uisibus, et ambo uisus inspiciunt ad quodlibet eorum. Ergo duo axes duorum uisuum sem-
53
per concurrunt in eis, et positio radiorum residuorum, qui concurrunt in communi puncto|III 23b|[ar. ms Fatih 3214] eorum,
54
est positio consimilis in parte, et non differt in remotione a duobus axibus maxima differentia. Et
55
ideo quodlibet uisibilium assuetorum uidetur ambobus uisibus unum: et nullum uisibilium uide-
56
tur duo, nisi raro. Nullum enim uisibilium uidetur duo, nisi cum compositio[*]compositio corrupt for positio eius in respectu amborum ui〈-〉
57
suum fuerit diuersa maxima diuersitate, aut in parte aut in remotione, aut in utroque. Et positio unius
58
uisi apud duos uisus non diuersatur quidem maxima diuersitate, nisi raro. Caussa igitur propter quam
59
unumquodque uisorum assuetorum uidetur unum ambobus uisibus, declarata est ratione et experientia. Et e-
60
tiam cum experimentator abstulerit indiuiduum, quod est in medio tabulę, et inspexerit medium sectionis,
61
quę est in medio tabulę: et intuitus fuerit tunc lineas scriptas in tabula: inueniet duas diametros qua〈-〉
62
tuor: et inueniet simul duas illarum quatuor propinquas sibi, et duas a se remotas: et etiam omnes se secantes
63
super punctum medium, quod est punctum sectionis duarum diametrorum,|III 24a|[ar. ms Fatih 3214] quod est super axem communem: et inueniet
1
utramque illarum remotarum, magis remotam a medio, quam sit in rei ueritate. Deinde cum ex-
2
perimentator cooperuerit alterum uisum: uidebit duas diametros, et uidebit spatium inter eas ma-
3
ius, quam in rei ueritate secundum suam pyramidationem: quod autem est magis amplum de ipso,
4
est latitudo tabulae: et apparebit, quod diameter remota a medio, est diameter, quae sequitur uisum
5
coopertum. Ex quo declaratur, quod duae diametri, quae uidentur propinquae, cum uisio fuerit in
6
utroque uisu: sunt illae, quarum utraque uidetur uisu sequente: et quod duae diametri remotae sunt
7
illae, quarum utraque uidetur uisu obliquo. Propinquitas autem duarum e quatuor est: quia cum
8
duo axes concurrerint in indiuiduo posito in medio: tunc utraque diametrorum comprehende-
9
tur a uisu sequente per radios ualde propinquos axi. Quapropter formae eorum propter hoc e-
10
runt in concauitate communis nerui ualde propinquae centro, et erit punctus sectionis|III 24b|[ar. ms Fatih 3214] eorum in
11
ipso centro: unde uidentur propinquae sibi, et medio. Remotio autem duarum e quatuor est: quia
12
utraque diametrorum comprehenditur etiam alio uisu obliquo ab ipso. Quapropter comprehen-
13
ditur per radios remotos ab axe: et altera comprehenditur per radios dextros ab axe, et reliqua per
14
radios sinistros ab axe alio. Quapropter formae earum instituentur in concauitate communis nerui
15
remotae. Infigentur enim in duabus partibus contrarijs in respectu centri, et etiam remotis a cen-
16
tro: unde duę diametri habent duas formas propinquas sibi, et duas formas remotas a se. Quare ue〈-〉
17
ro comprehendatur remotio utriusque remotarum a medio, maior quam sit sua remotio uera: est: quia
18
remotio, quę est inter duas diametros, comprehenditur ab utroque uisu maior, quam sit in rei ueritate:
19
et hoc apparet, quando experimentator cooperuerit alterum uisum, et inspexerit per reliquum. Quare
20
uero, quando experimentator cooperuerit alterum uisum, et inspexerit per reliquum tantum: inue〈-〉
21
niat spatium inter duas diametros magis amplum, quam in rei ueritate: est: quia spatium, quod est
22
inter duas diametros, comprehenditur ab utroque|III 25a|[ar. ms Fatih 3214] uisu ualde propinquum uisui: et omne, quod est ual〈-〉
23
de propinquum uisui, uidetur maius, quam sit in rei ueritate. Et causa huius declarabitur post, cum
24
loquemur de deceptionibus uisus. Ex consideratione igitur dispositionum diametrorum, quae sunt
25
in tabula, et indiuiduorum positorum super eas, non in medio: apparet, quod omne uisum positum
26
super axem communem, et comprehensum a uisu per axem radialem, comprehenditur in suo loco,
27
siue comprehendatur uno uisu, et per unum axem axium duorum uisuum, siue comprehendatur per duos
28
uisus et ambos axes. Et declaratur, quod omne uisum comprehensum per unum uisum et per axem
29
radialem, quod uisum non est super axem communem, comprehenditur in loco propinquiore commu-
30
muni axi quam suo loco uero: et hoc etiam sequitur in eis, quae comprehenduntur per residuos radios,
31
praeter axem. Quoniam cum uisus comprehenderit rem uisam secundum quod est: et instituta fuerit for-
32
ma in concauitate communis nerui in uno loco: et continua sibi inuicem|III 25b|[ar. ms Fatih 3214] secundum continuationem rei
33
uisae: et punctum uisi, quod est super axem radialem, cum non fuerit super axem communem, uideatur in
34
loco propinquiore communi axi, quam suo loco uero: tunc puncta sua residua etiam uidentur in loco
35
propinquiore communi axi, suo loco uero, quia sunt continuata cum parte, quae est apud extremum
36
axis. Et si axes duorum uisuum concurrerent in aliquo uiso extra axem communem, sequeretur etiam ista
37
dispositio: scilicet quod uideretur in loco propinquiore communi axi, quam suo loco uero. Sed ista po〈-〉
38
sitio raro accidit. Cum enim illi axes duorum uisuum concurrerint in aliquo uiso: tunc in pluribus dis-
39
positionibus axis communis transibit per illud uisum, et nunquam axes duorum uisuum concurrent in
40
aliquo uiso extra axem communem, nisi per laborem aut per impedimentum cogens uisum ad hoc. Et
41
haec dispositio non apparet in uisis assuetis. Nam cum acciderit hoc in aliquo uiso assueto: continget
42
in omnibus uisis continuis cum illo uiso:|III 26a|[ar. ms Fatih 3214] unde positio uisorum inter se inuicem non transmutabitur
43
propter hoc. Et cum positio illius uisi in respectu uisorum uicinantium non fuerit transmutata: tunc
44
non apparebit transmutatio sui loci, cum acciderit in uisis assuetis. Quando igitur consideratur haec
45
uia praedicta: declarabitur ex illa experientia, quod hoc sequitur in omnibus uisis, in quibus concur-
46
runt axes duorum uisuum, quae sunt extra axem communem. Et etiam oportet experimentatorem acci-
47
pere tres schedulas pergameni, paruas, aequales: et scribat in una uerbum aliquod scriptura mani-
48
festa: et in residuis scribat illam eandem partem: et in illa quantitate et in illa figura: et ponat indiui-
49
duum unum in medio tabulae, ut prius: et ponat etiam alterum indiuiduum super punctum k. Dein〈-〉
50
de applicet unam schedulam cum indiuiduo,|III 26b|[ar. ms Fatih 3214] quod est in medio tabulae, et aliam in puncto k: et obser〈-〉
51
uet, ut positio eius sit, sicut positio primae schedulae: et ponat tabulam, ut prius fecit: et dirigat pupil〈-〉
52
lam ad schedulam, quę est in medio indiuiduo: et intueatur illam: tunc comprehendet partem scriptam
53
super illam certa comprehensione: et comprehendet simul in illa dispositione aliam schedulam, et par〈-〉
54
tem scriptam in ea, sed non bene declaratam, sicut est pars similis illi, quae est scripta in media schedula,
55
licet sint consimiles in figura, forma et quantitate. Deinde in hac dispositione oportet experimentatorem
56
accipere tertiam schedulam manu sequente punctum k: et ponat illam in uerticatione duarum sche〈-〉
57
dularum, quę sunt in tabula, et in rectitudine extensionis lineae, quę est in latitudine tabulae, quae est
58
in superficie tabulae, quantum ad sensum: sed tamen sit remota a tabula: Et huius uerticatio uocetur
59
uerticatio facialis. Et obseruet experimentator, ut positio tertiae schedulae, et positio partis, quae est
60
in illa, quando ponit schedula, sit similis positioni duarum schedularum,|III 27a|[ar. ms Fatih 3214] quae sunt in tabula: et tunc figat
61
ambos uisus in schedulam positam in medio, et dirigat pupillam ad ipsam: et tunc quidem comprehendet
62
tertiam schedulam, si non fuerit multum remota a tabula: sed comprehendet formam partis, quae est in ea,
63
dubitabilem, non intelligibilem, et non inueniet eam, sicut inuenit formam partis similis illi, quae est in me-
64
dio tabulę: nec sicut inuenit formam partis, quę est apud punctum k, dum ambo uisus direxerint pupillam
1
ad schedulam, quae est in medio. Deinde auferat experimentator indiuiduum, quod est apud puctum
2
k, et schedulam, quae est in illo: et appropinquet schedulam, quam tenet in manu, quousque applicet
3
eam ad latus schedulae, applicatae cum indiuiduo posito in medio: et praeseruet se, ut schedula sit per-
4
pendicularis super lineam positam in latitudine: et dirigat pupillam, sicut prius, ad schedulam po-
5
sitam in medio: tunc quidem in medio comprehendet ambas partes, quae sunt in duabus schedu-
6
lis comprehensione manifesta et certificata, et non erit inter duas formas duarum partium in de-
7
claratione et certificatione differentia sensibilis. Deinde experimentator moueat schedulam, quam
8
tenet in manu motu subtili super lineam positam in latitudine: et praeseruet se,|III 27b|[ar. ms Fatih 3214] ut situs eius sit, sicut
9
erat prius: et intendat certificare schedulam, quae est in medio, et intueatur bene duas schedulas in
10
hoc statu: tunc quidem uidebit, quod quanto magis schedula mota remouetur a medio, tanto ma-
11
gis diminuitur declaratio partis, quae est in ea. Cum igitur uenerit apud punctum k: tunc inueniet
12
formam partis intelligibilem, sed non tantum, quantum, cum esset apud suam applicationem cum
13
schedula, quae est in medio. Deinde experimentator moueat schedulam etiam: et extrahat illam a ta〈-〉
14
bula: et remoueat illam paulatim et paulatim in uerticatione lineae positae in latitudine: et intueatur
15
considerans optime: et dirigat pupillam ad schedulam positam in medio: quoniam tunc inueniet, quod
16
schedula mota, quanto magis remouetur a medio, tanto minus apparebit pars scripta in ea, adeo
17
quod erit non intelligibilis omnino. Deinde cum mouerit illam post hoc: uidebit, quod quanto ma-
18
gis illa remouetur a medio, tanto magis latebit forma illius partis scriptae in ea. Et etiam cooperiat
19
experimentator uisum, qui sequitur punctum t: et figat tabulam in eadem dispositione: et dirigat pu-
20
pillam unius uisus, qui sequitur punctum k, ad schedulam positam in medio: et applicet aliam sche-
21
dulam ad latus|III 28a|[ar. ms Fatih 3214] schedulae positae in medio, sicut fecit prius: tunc quidem inueniet partem, quae est in
22
alia schedula, manifestam, inter quam et schedulam positam in medio, non est differentia sensibilis.
23
Deinde moueat secundam schedulam, ut primo fecit: et intendat schedulam positam in medio: et
24
dirigat pupillam ad ipsam: tunc quidem inueniet partem, quae est in secunda schedula apud motum
25
latere. Et cum peruenerit ad punctum k: tunc erit inter suam certificationem in hoc statu, et suam
26
certificationem apud applicationem suam cum ea, quae est in medio: differentia sensibilis. Deinde
27
moueat hanc schedulam, et extrahat illam a tabula, ut primo fecit: et intueatur schedulam in medio
28
positam: tunc quidem inueniet, quod schedula mota, quanto minus remouetur a medio, tanto mi-
29
nus diminuitur declaratio, quae est in ea: adeo quod forma eius omnino erit intelligibilis: et quan-
30
to magis remouetur a medio, tanto magis latebit.
31
15. Visibile in axium opticorum concursu certissime uidetur: extra tanto certius, quanto
32
concursui fuerit propinquius. 45 p 3.
33
APparet ergo ex hac consideratione, quod manifestissimum uisibilium facialium uisui, quae
34
comprehenduntur ambobus uisibus: est illud, quod est apud concursum duorum axium: et
35
quod est propinquius concursui duorum axium, est manifestius remotiore: et quod forma
36
remoti uisi ad concursum duorum axium|III 28b|[ar. ms Fatih 3214] est non certificata, licet comprehendatur utroque uisu.
37
Amplius apparet ex hac consideratione, quod manifestissimum uisibilium facialium, quę compre-
38
henduntur uno uisu: est illud, quod uidetur per axem radialem: et illud, quod est propinquius illi,
39
est manifestius, quam illud, quod est remotius: et quod remotum uisum a radiali axe habet formam
40
dubitabilem, non certificatam.
41
16. Visibile magnum simul totum aequabiliter non uidetur. 48 p 3.
42
AMplius apparet, quod uisus non comprehendit rem uisam, quae est remotarum diametrorum,
43
uera comprehensione, nisi moueat radialem axem super omnes eius diametros, et super o-
44
mnes eius partes, siue comprehensio sit ambobus uisibus, siue uno. Visus enim cum fuerit
45
fixus in oppositione uisi, quod est maximarum diametrorum, non comprehendet totum uera com〈-〉
46
prehensione: sed solum illud, quod est super axem et prope, certificata scilicet comprehensione: resi-
47
duae uero partes eius, et illud, quod remotum est ab axe scilicet, comprehendetur, sed non certe, li-
48
cet uisum sit faciale, et indifferenter, siue comprehensio sit utroque uisu, siue uno tantum. Postea o-
49
portet experimentatorem accipere pergamenum quatuor digitorum in omni diuisione, in quo scri-
50
hat lineas scriptura subtili,|III 29a|[ar. ms Fatih 3214] tamen manifesta et intelligibili. Deinde auferat indiuiduum positum
51
super tabulam: et superponat tabulam prope uisum, ut prius fecit: et erigat pergamenum super li-
52
neam positam in latitudine, quae est in medio tabulae: et dirigat pupillam utroqe uisu ad medium
53
pergameni, et intueatur ipsum: quoniam tunc inueniet scripturam, quae est in pergameno, apertam
54
et intelligibilem: Sed tamen scriptura, quae est in medio pergameni, est manifestior, quam quae est
55
in extremis: quando uisus direxerit pupillam ad medium pergameni, et non fuerit motus super o-
56
mnes eius diametros. Deinde obliquet pergamenum adeo, ut secet lineam positam in latitudine,
57
in puncto posito in medio tabulae, quod est punctum sectionis (obliquatio autem pergameni su-
58
per lineam positam in latitudine sit parua) et inspiciat ambobus uisibus medium pergameni: quo-
59
niam tunc inueniet scripturam legibilem, sed non tantum, quantum cum pergamenum erat facia-
60
le. Deinde experimentator debet obliquare pergamenum obliquatione maiore prima, ita ut me-
61
dium eius sit super punctum sectionis: et dirigat pupillam utroque uisu ad medium eius: tunc quidem
1
uidebit|III 29b|[ar. ms Fatih 3214] scripturam latentiorem prima. Deinde etiam obliquet pergamenum paulatim, ita ut me-
2
dium eius semper sit in puncto sectionis, et intueatur successiue: et tunc inueniet scripturam late-
3
re apud obliquationes pergameni: et quanto magis pergamenum fuerit obliquum, tanto magis
4
latebit scriptura, adeo ut pergamenum appropinquet lineae extensae in medio longitudinis tabulę:
5
et tunc scriptura, quae est in pergameno: uidebitur multum dubitabilis, et fere non intelligibilis,
6
et non certificata. Deinde oportet experimentatorem uertere pergamenum ad primam positio-
7
nem: et erigere ipsum super lineam positam in latitudine: et cooperire alterum uisum: et inspicere
8
pergamenum reliquo uisu: et tunc inueniet scripturam manifestam, et legibilem. Deinde obliquet
9
pergamenum, ut prius fecit: et inspiciat ipsum uno uisu: et tunc inueniet scripturam latentiorem,
10
quam cum erat apud oppositionem facialem. Deinde obliquet pergamenum plus paulatim et pau〈-〉
11
latim: et intueatur ipsum multoties: et tunc inueniet, quod quanto magis obliquatur, tanto ma-
12
gis latet pars scripta, adeo ut pergamenum appropinquet diametro,|III 30a|[ar. ms Fatih 3214] quae sequitur uisum apertum.
13
Declarabitur ergo ex hac consideratione, quod manifestissimum uisibilium, quae sunt super axem
14
radialem: est illud, quod est faciale uisui: et quod illud, cuius positio est magis facialis, est manife〈-〉
15
stius illo, cuius positio est minus facialis: et quod illud, quod est obliquum ab axe radiali obliqua-
16
tione maxima, est dubitabile, non intelligibile, siue uisio sit utroque uisu, siue uno. Deinde oportet
17
experimentatorem uertere indiuiduum, quod erat super tabulam: et ponere ipsum in medio tabu-
18
lae: et applicare ipsum ad punctum sectionis, ut in prima consideratione. Deinde erigat pergame-
19
num super alteram partem lineae positae in latitudine super uerticationem facialem: et dirigat pu-
20
pillam utroque uisu ad indiuiduum positum in medio: In hac quidem dispositione comprehendet
21
pergamenum, et scripturam, quae est in ipso: sed illud, quod propinquum est indiuiduo posito in
22
medio:|III 30b|[ar. ms Fatih 3214] erit manifestum, et quod remotum est ab illo, est dubitabile et latens: et quanto magis re〈-〉
23
mouetur ab indiuiduo, tanto magis latet. Et iterum oportet experimentatorem obliquare perga-
24
menum in hoc statu, ita ut secet lineam positam in latitudine super aliquod punctum alterius eius
25
partis: et sit parua obliquatio: et dirigat pupillam ad indiuiduum positum in medio: tunc quidem
26
uidebit scripturam, quae est in pergameno latentiorem, quam cum erat facialis. Deinde obliquet
27
plus pergamenum: et dirigat pupillam ad indiuiduum positum in medio: tunc quidem uidebit
28
scripturam dubitabilem, non manifestam, nec legibilem. Deinde oportet experimentatorem coo-
29
perire alterum uisum, et inspicere uno uisu: et uertat pergamenum in sua prima positione: et erigat
30
ipsum super partem lineae positae in latitudine, quae sequitur uisum inspicientem et dirigat pupil-
31
lam unius uisus ad indiuiduum positum in medio: tunc quidem comprehendet etiam scripturam,
32
quae est in pergameno, et uidebit illam, quae est prope indiuiduum, manifestiorem remota, et uide-
33
bit illam, quae est remotissima ab indiuiduo, dubitabilem, et non legibilem.|III 31a|[ar. ms Fatih 3214] Deinde obliquet per-
34
gamenum ita, ut secet lineam positam in latitudine super punctum partis, super quam erat erectum,
35
et inspiciat indiuiduum positum in medio, illo eodem uisu: tunc quidem uidebit scripturam, quae
36
est in pergameno, dubitabilem, et illegibilem magis, quam cum pergamenum erat faciale. Dein-
37
de obliquet pergamenum magis paulatim ac paulatim, et uidebit, quod quanto magis obliquatur
38
pergamenum, tanto magis latebit scriptura. Apparet ergo ex hac consideratione, quod uisum,
39
quod est faciale, est manifestius uiso obliquo: quamuis uisum non fuerit super axem radialem, sed
40
extra ipsum. Visum enim quando multum est obliquum, latet multum, licet non sit super axem ra-
41
dialem, siue uisio sit utroque uisu, siue uno tantum. Et iterum oportet experimentatorem auferre
42
indiuiduum a tabula: et erigere pergamenum super extremum tabulae: et superponere finem eius
43
fini latitudinis tabulae, qui est c d: et dirigat pupillam utroque|III 31b|[ar. ms Fatih 3214] uisu ad medium pergameni: quoniam
44
tunc inueniet scripturam manifestam et legibilem. Deinde obliquet pergamenum ita, ut secet la-
45
titudinem tabulę super punctum z, quod est in medio latitudinis tabulę, et dirigat pupillam utro-
46
que uisu ad medium pergameni: tunc quidem uidebit scripturam latentiorem, quam prius. Dein-
47
de addat in obliquatione pergameni paulatim et paulatim: et uidebit scripturam latere paulatim
48
et paulatim, adeo, ut si obliquatio pergameni fuerit maxima: uideat scripturam ualde latentem in
49
eadem dispositione, in qua erat, quando considerabatur in medio tabulae. Et similiter si considera-
50
uerit ipsum in hoc loco uno uisu. Deinde oportet experimentatorem ponere indiuiduum super
51
punctum z, et erigere pergamenum super alteram partem latitudinis, apud extremum tabulae, si-
52
cut fecit in medio tabulae: et dirigat pupillam ad indiuiduum positum in medio, et intueatur per-
53
gamenum, et consideret scripturam: tunc enim uidebit dispositionem, sicut uidebat eam, quan-
54
do erat in medio tabulae, siue consideretur utroque uisu, siue uno. Deinde oportet experimenta-
55
torem etiam experiri schedulas paruas, quas praediximus,|III 32a|[ar. ms Fatih 3214] apud extremum tabulae, et uidebit dis-
56
positionem in eis, sicut cum erant in medio, scilicet, quod pars, quae est in media schedula, est
57
manifestior parte, quae est in schedula remota a medio: et quanto schedula magis est remota a me-
58
dio, tanto magis latebit pars. Sed tamen uidebit, quod remotio a medio, apud quam latet pars po〈-〉
59
sita in extremo, quando consideratio fuerit apud extremum tabulae, est proportionalis ad remo-
60
tionem a medio, apud quam latet pars posita in extremo, quando consideratio fuerit in medio ta-
61
bulae: est enim secundum remotionem radiorum exeuntium ad extremum ab axe. Proportio igi-
62
tur remotionis, apud quam latet forma posita in extremo, a forma posita in medio, ad remotionem
63
formae positae in medio, est eadem proportio in consideratione apud medium tabulae, et in considera-
64
tione apud extremum eius. Et similiter etiam si experimentator abstulerit tabulam: et posuerit pergamenum,
1
in quo est scriptura in maiore distantia, quam longitudo tabulae sit, et ubi possit legere scripturam:
2
et fuerit faciale uisui: et intueatur ipsum: deinde obliquauerit|III 32b|[ar. ms Fatih 3214] ipsum in suo loco: inueniet scriptu-
3
ram latere: et si magis obliquauerit, magis latebit, ita quod si multum obliquauerit ipsum, adeo ut
4
positio eius sit propinqua positioni radiorum exeuntium ad medium eius: tunc uidebit scripturam
5
in pergameno latentem ualde, adeo, ut non possit legi: et hoc uidebit, siue consideretur utroque
6
uisu, siue uno tantum. Et similiter cum fixerit aliquam schedularum paruarum in loco opposito ui〈-〉
7
sui remotiore, quam sit longitudo tabulae: et posuerit ipsam facialem uisui: et direxerit pupillam ad
8
ipsam utroque uisu: et posuerit aliam schedulam obliquam super illam, aut dextrorsum aut sini-
9
strorsum: et erexerit eam ita, ut sit facialis: inueniet eam latentiorem. Deinde si aliquis mouerit
10
secundam schedulam, et remouerit eam paulatim et paulatim a schedula, ad quam dirigit pupil-
11
lam: inueniet, quod forma partis, quae est in schedula, quae est in extremo, quanto magis illa re-
12
motior est a secunda schedula, tanto magis latet, adeo ut fiat illegibilis omnino.|III 33a|[ar. ms Fatih 3214] Et similiter si con-
13
siderauerit has duas schedulas, uno uisu: inueniet talem dispositionem.
14
17. Visibile uisui directum, certissime uidetur: obliquum tanto minus, quanto obliquius. 33 p 4.
15
DEclaratur ergo ex istis considerationibus omnibus, quod manifestissimum uisibilium in o-
16
mnibus remotionibus est illud, quod est super axem radialem: et quod illud, quod est pro-
17
pinquius axi, est manifestius remotiore ab ipso: et quod uisum remotum ab axe maxima re〈-〉
18
motione, est dubitabilis formę, non certificabilis, et indifferenter, siue uisio sit uno uisu, siue utroque.
19
Amplius etiam quod uisum faciale est in omnibus remotionibus manifestius uiso obliquo: et
20
quod quanto magis positio uisi appropinquat positioni faciali, tanto erit manifestius: et quod ui-
21
sum obliquum super lineas radiales obliquatione maxima, habet formam multum dubitabilem, et
22
non certificatam a uisu, siue uisio sit uno uisu, siue utroque, et siue uisum sit super axem, siue extra axem.
23
Quare uero uisum multum obliquum sit dubitabilis formę, licet remotio eius|III 33b|[ar. ms Fatih 3214] sit mediocris, et licet
24
magnitudo sit comprehensa, secundum quod est: et quare uisum faciale sit manifestius obliquo,
25
haec est: quia forma uisi multum obliqui instituitur in superficie uisus congregata propter suam ob-
26
liquationem. Quoniam cum uisus fuerit multum obliquus, tunc angulus, quem subtendit uisum
27
super centrum uisus, erit paruus, et pars uisus, in qua instituitur forma illius uisi, erit minor multo
28
parte, in qua instituitur forma illius, si fuerit faciale uisui, et partes eius paruae sustentantur apud ui〈-〉
29
sum angulis insensibilibus, propter maximam obliquationem. Pars enim parua cum multum fuerit
30
obliqua: tunc duae lineae exeuntes a centro uisus ad extrema illius partis, fient quasi una linea.
31
Quapropter sentiens non comprehendit angulum contentum inter eas, neque partem, quam di-
32
stinguit ex superficie uisus. Et uisum multum obliquum erit dubitabile, quia forma eius, quae infi-
33
gitur in uisu, erit congregata maxima congregatione, et partes eius paruae erunt insensibiles, et i-
34
deo forma eius erit dubitabilis. Et ideo si in huiusmodi uiso fuerint subtiles intentiones, non com〈-〉
35
prehendentur a uisu propter latentiam suarum partium paruarum, et propter congregationem
36
formae. Visum autem faciale est e contrario. Nam forma eius, quae instituitur in uisu, erit ordinata
37
secundum quod est in superficie uisi, et partes eius paruae, quae possunt comprehendi a uisu, erunt
38
manifestae et ordinatae in superficie uisus secundum suam ordinationem in superficie uisi: et tunc
39
forma erit manifesta, et non dubitabilis. Et uniuersaliter intentiones subtiles, et partes subtiles, et
40
ordinatio partium uisi non comprehenduntur a uisu uera comprehensione, nisi cum forma impri-
41
mitur in superficie membri sentientis, et instituitur quaelibet pars eius in parte sensibili superficiei
42
membri sentientis. Et cum uisum fuerit multum obliquum: tunc forma eius non imprimetur in
43
uisu, neque formae aliquarum partium paruarum infigentur in parte sensibili uisus. Hoc enim non
44
fit, nisi quando uisum fuerit faciale, aut quando obliquatio eius fuerit parua, et fuerit remotio eius
45
simul ex remotionibus mediocribus, in respectu remotionum, quae sunt in illo uiso. Comprehen-
46
sio uero magnitudinis uisi obliqui multum, secundum quod est, cum fuerit in remotione medio-
47
cri, licet obliquatio eius sit maxima: non est ex ipsa forma uisi, quae instituitur in uisu, tantum, sed
48
ex ratione extra formam, scilicet ex hoc, quod comprehendens comprehendit diuersitatem dua-
49
rum remotionum extremorum eius, cum hoc, quod comprehendit mensuram formae. Et cum ui-
50
sus comprehenderit diuersitatem remotionis duorum extremorum uisi multum obliqui, et com-
51
prehenderit differentiam maximam inter eas: statim uirtus distinctiua imaginabitur positionem il〈-〉
52
lius uisi, et comprehendet mensuram eius secundum diuersitatem remotionum duorum extremo-
53
rum eius: et secundum mensuram partis, in qua instituitur forma: et secundum mensuram anguli,
54
quem subtendit illa pars apud centrum uisus, non solummodo ex ipsa forma. Et cum uirtus distinctiua
55
comprehenderit diuersitatem duorum extremorum uisi multum obliqui, et comprehenderit obliquationem eius:
56
statim percipiet congregationem formę. Comprehendit ergo mensuram eius, cum senserit quantitatem obli〈-〉
57
quationis eius non secundum mensuram formae, sed secundum positionem eius. Et partes paruae et sub-
58
tiles intentiones, quae sunt in uiso, non possunt comprehendi ratione, si uisus non senserit illas par〈-〉
59
tes, aut illas intentiones. Latentia igitur formae uisi accidit ex congregatione formae eius in uisu, et
60
ex latentia partium eius paruarum. Et apparentia formae uisi cum fuerit in remotione mediocri, est propter
61
impressionem formę in uisu, secundum quod est, et propter hoc, quod sentit uisus partes eius paruas. Qua-
62
re igitur forma uisi maxime obliqui sit dubitabilis, forma autem uisi facialis sit manifesta, declaratum
63
est. His autem declaratis, incipiendum est a sermone de deceptione uisus, et declarandę caussę et species earum.
1
DE CAVSSIS, QVIBVS VISVI ACCIDIT DE-
2
ceptio. Cap. III.
3
18. Ad uisionem perficiendam octo necessaria sunt: quorum quodlibet ad uitandum allu-
4
cinationes, uisibili symmetrum esse oportet. 1. 2. 13. 14. 15. 16. 19. 56 p 3. 1 p 4. Vide 36 n 1.
5
DEclaratum est in libro primo [36 n] quod ad hoc, ut formas corporis uisi directe uisus com〈-〉
6
prehendat, necessaria est quorundam aggregatio, quae sunt Longitudo: Oppositio: Lux non
7
multum debilis: Soliditas corporis: Magnitudo eiusdem: Raritas intermedij aeris: si enim
8
adfuerit alicuius horum defectus, non erit uisus. Planum est etiam ex libro secundo [12. 13. 20 n]
9
quod nihil potest uisus comprehendere ex corporibus, nisi in tempore. Tempus igitur est unum eo-
10
rum, quae necessaria sunt ad hoc, ut fiat uisus. Similiter infirmitas oculi impedit uisum: quare sani-
11
tas erit unum necessariorum. Amplius iam explanatum est in parte praecedente [15. 17 n] quod
12
corpus multum elongatum ab axe, occultatur uisui: et si multum tunc fuerit declinatum, non ple-
13
ne comprehendetur. Necessarius ergo est situs ad complementum uisus, cum non plena fiat com-
14
prehensio, nisi in situ determinato. Sunt ergo octo necessaria ad operationem uisus, Longitudo:
15
Situs: Lux: Magnitudo corporis: Soliditas: Raritas aeris: Tempus: Sanitas uisus. Et quodlibet isto-
16
rum latitudinem habet proportionatam ad rem uisam. Verbi gratia, corpus aliquod ab aliqua di-
17
stantia plene comprehenditur, ab alia non plene: et inter illas distantias est latitudo magna, in qua
18
fit plena comprehensio illius corporis, quae est latitudo longitudinis, respectu tanti corporis, et se-
19
cundum quod maius fuerit corpus, maior erit latitudo distantiae eius. Pari modo cum magna fue-
20
rit corporis alicuius declinatio: non comprehendentur notae, uel particulae, quae sunt in eo: si autem
21
in eadem declinatione uideatur corpus, in quo maioris quantitatis notae, uel partes minus minutę
22
fuerint: comprehendentur: in minore autem declinatione corporis primi, uidebuntur eius minu-
23
tiae: et est inter has declinationes latitudo. Similiter corpus paruum circa axem situm uidetur: mul〈-〉
24
tum elongatum, occultatur: et in eadem elongatione corpus maius uidebitur. Palam ergo, quod
25
situs habet latitudinem proportionatam ad corporis magnitudinem et minutias eius. Lucem pla-
26
num est habere latitudinem: fortitudo enim lucis cum magna fuerit, obfuscat apparentiam corpo-
27
ris: et similiter etiam eiusdem debilitas: sed erit corporum apparentia in lucibus intermedijs. Prae-
28
terea in luce aliqua quaedam partes corporis comprehenduntur, et in eadem luce aliae minutissimae ab-
29
sconduntur, quae in luce maiore uiderentur. Est ergo latitudo lucis proportionata ad magnitudinem
30
corporis. Magnitudo corporis habet latitudinem: Si enim partes rei uisae non fuerint proportionales
31
totali: occultabuntur uisui: si uero fuerint proportionales, et corpus totale fuerit modicum, adhuc ab-
32
scondentur. Vnde in auibus et animalibus minutis particulas aliquas non percipimus, licet sint pro-
33
portionales eis: Si autem magnum fuerit corpus uisum, et partes eius proportionales: non latebunt usque-
34
adeo. Est igitur latitudo magnitudinis rei uisae proportionata ad totale corpus, cuius pars fuerit.
35
Soliditas autem habet latitudinem proportionatam ad rem uisam. Si enim in corpore aliquo color acutus
36
fuerit: licet paucae soliditatis: uideri poterit, quod eadem soliditate manente non accideret, si color esset
37
obtusus. Raritas aeris habet latitudinem. Si enim uisui et scripturae interponatur aer parum solidus, ut
38
flamma uel fumus, scriptura non discernetur, pergamenum tamem uidebitur: et sic in huiusmodi alijs. Est
39
ergo proportionata haec latitudo secundum uisa. Tempus habet latitudinem. Si quis enim per foramen
40
inspiciat corpus, quod statim transeat, non percipietur. Similiter motus trochi (quia uelocissi-
41
mus) in tempore multum paruo non attenditur. Similiter accidit in motu multum paruo. Sani-
42
tas habet latitudinem. In quadam enim infirmitate minutiae corporis uisi absconduntur, in mino-
43
re percipiuntur. Et generaliter quilibet situs, in quo non uerificatur forma rei uisae, sicut est in ueri-
44
tate, est situs egressus a temperantia ad rem uisam illam proportionata. Egreditur autem situs rei
45
uisae a temperamento in longitudine: uel propter maximum longitudinis excrementum: uel maxi〈-〉
46
mam eius diminutionem. In situ fit egressio a temperantia per maximam ab axe elongationem:
47
per situs corporis respectu duorum uisuum diuersitatem: per maximam eius declinationem. In lu-
48
ce egressum a temperantia efficit fortitudo maxima eius, uel debilitas nimia. In magnitudine di-
49
minutio quantitatis rei uisae. In soliditate raritatis intensio. In aere nimia eius spissitudo. In tempo-
50
re minima eius duratio. In sanitate debilitas uisus maxima, uel eius immutatio secundum aegritu-
51
dinem. Habet autem temperamentum latitudinem, quae sic patebit. Viso aliquo corpore, et pau-
52
lulum a uisu elongato uel adducto: dum uidetur distans a ueritate insensibili proportione, adhuc
53
est de temperamento: et ita donec proportionalis sit, et sensibilis apparentiae mutatio. Mensura-
54
tur etiam temperamenti latitudo in quolibet istorum secundum proportionem eius ad alia septem:
55
et secundum colorem et partium corporis paruitatem. Igitur latitudo temperamenti longitudinis
56
attenditur, et secundum colorem et secundum minutias, quae in corpore fuerint, et secundun lu-
57
cem, et sex alia, quae dicta sunt. Secundum coloris uarietatem: quoniam corpus fortis et acuti co-
58
loris, a maiore longitudine percipitur, quam obscuri et debilis. Vnde latitudo temperamenti
59
longitudinis maior, est proportionata magis ad colorem fortem, quam ad debilem. Similiter si
60
fuerint in corpore uiso notae notabiles, a maiore longitudine comprehendentur, quam si multum
61
paruae. Vnde maior longitudinis temperantia, respectu partium corporis notabilium, quam respe〈-〉
62
ctu minutarum. Pari modo maius est temperamentum longitudinis ad rectam corporis oppositio-
1
nem proportionatum, quam ad eius declinationem. Similiter erit maius secundum propinquita-
2
tem corporis ab axe, quam elongationem. Eodem modo maior est temperamenti longitudinis la-
3
titudo in forti luce, quam in debili. Et maior, si corpus uisum fuerit magnum, quam si paruum.
4
Similiter corpus multum solidum a maiore longitudine percipitur, quam minus solidum. Vnde
5
soliditati corporis proportionatur longitudinis temperamentum. Ad qualitatem aeris propor-
6
tionatur temperamentum longitudinis: quoniam spissitudo aeris ab aliqua longitudine corpora
7
uisui abscondit, quae ab eadem, uel a maiore longitudine, claritas exponit. Temporis quantita-
8
ti proportionatur temperamentum longitudinis. Quoniam in tempore aliquo motus corporis
9
percipitur ab aliqua longitudine, et a maiore percipietur in maiore tempore. Pari modo in aliquo
10
statu sanitatis uisus, in maiore longitudine uidebitur corpus, quam in minore. Similiter mensura-
11
tur temperamentum situs, secundum proportionem factam ad longitudinem, ad colorem, ad mi-
12
nutias corporis, ad lucem, et ad alia, quae enumerauimus. Et tu considera, et singulis adapta, et ui-
13
dere poteris facile: et eodem modo proportionabis temperamentum cuiuslibet istorum ad omnia
14
alia, et uidebis, quod dictum est per singula. Quando ergo singula eorum, quae enumerata sunt,
15
fuerint in latitudine temperamenti sui: apparebit ueritas formae rei uisae, sicut est in re: quando au-
16
tem non apparet forma, sicut est in ueritate, egressum est uel aliquod praedictorum a temperamen-
17
to, aut plura eorum. Igitur caussa, quare erret uisus in comprehensione formarum, non est, nisi egres-
18
sus alicuius praedictorum a temperamento, aut plurium. Et haec dicenda in hac erant parte.
19
DE DISTINGVENDIS ERRORIBVS VI-
20
sus. Cap. IIII.
21
19. In uisione erratur aut solo uisu: aut anticipata notione: aut syllogismo.
22
PLanum est ex libro secundo [10 n] quod comprehensio rerum fit per sensum, scientiam, syl-
23
logismum. Cum autem accidit error in his, quorum fit comprehensio per solum sensum: sci-
24
mus quod est error sensus tantum. Cum uero in ijs, quae per scientiam comprehendit, quis
25
errauerit: in scientia tantum erit error. Si uero in his, quae per syllogismum comprehenduntur, er〈-〉
26
ret quis: erit error in syllogismo tantum. Sensus acquirit lucem et colorem tantum, sicut dictum
27
est [17 n 2.] Scientia uero praetendit ea, quae prius sunt uisa et in uisu habita, ut lux solis cogno-
28
scitur, quod plurimum uisa sit, et inter lucem solis et lunae discernitur: et licet, fiat comprehensio
29
lucis per sensum tantum: tamen per scientiam accidit distinctio lucis. Similiter accidit per scien-
30
tiam notitia figurarum, ut trianguli, quadrati, circuli, et aliarum similium. Similiter notitia asperi-
31
tatis, laeuitatis, umbrae, decoris, et similium. Per syllogismum fit comprehensio eorum, quae su-
32
pra explanauimus, licet ea non plurimum nouerit sensus. Omnis autem comprehensio rerum con〈-〉
33
tinetur sub aliquo horum trium modorum: et cum error accidit in comprehensione formarum,
34
non accidit, nisi in aliquo istorum. Accidit error sensui, si corpus, in quo sit multa colorum parti-
35
cularium diuersitas, occurrat uisui sub luce multum debili, ut uestis aliqua diuersis coloribus et mi〈-〉
36
nutis picturata, apparebit unius coloris. Et erit error in sensu propter lucem a temperamento suo
37
egressam, caeteris a temperantia non egressis. In scientia error accidit, cum in magna longitudine
38
uidetur aliquando homo notus, aestimatur esse alius, similiter cognitus: unde ab aliqua longitu-
39
dine uidens fratrem, putat se uidere patrem, uel aliquem in hunc modum. Et est error in scientia,
40
propter egressum solius longitudinis a temperamento. In syllogismo accidit error, ut quando mo-
41
tis nubibus, aestimatur esse lunae motus. Et accidit error iste ex intemperata longitudine. Quo-
42
niam quando uisi longitudinis est temperatntia, non euenit ita: ut baculum fundo aquae infixum,
43
et aquam supereminentem, in motu etiam immotum uidemus, et motum transeuntis aquae per-
44
cipimus. Accidit autem error praedictus in motu lunae, cum nubes fuerint multae et continuae. Et
45
caussa eius est: quoniam sicut patuit superius [49 n 2] non comprehenditur motus, nisi per ac-
46
cessum alicuius ad aliquid, uel recessum consideratum. Cum ergo paucitas fuerit nubium: possu-
47
mus discernere motus earum propter uniuscuiusque ad stellam aliquam accessum apparentem, aut
48
recessum: cum uero coelum nubibus fuerit coopertum, propter continuitatem earum non discer-
49
nimus motum, ueruntamen lunam modo in una parte uidemus, modo in alia: unde ipsam mo-
50
tu celerrimo moueri concludimus. Eodem modo erit error per situm a temperamento egressum,
51
et per unumquodque octo supra dictorum in comprehensione per sensum, per scientiam, et per
52
syllogismum.
53
DE QVALITATIBVS DECEPTIONVM VISVS, QVAE
54
fiunt solo senus. Cap. V.
55
20. Erratur solo uisu in luce et colore, propter singulorum uisionem perficientium asymme-
56
triam. 156 p 4.
57
EX praedictis palam, quod non sit comprehensio per sensum, nisi lucis et coloris tantum. Non
58
ergo error accidit sensui, nisi in luce et colore tantum. Nec accidit per lucem aut colorem, ni-
59
si propter intemperatam debilitatem eius aut fortitudinem: uel propter colorum minutorum et
1
debilium diuersitatem. Et haec colorum diuersitas in luce debili uenit ad oculum, tanquam aliquid
2
obscurum aut tenebrosum: et etiam in luce forti, quando substantia colorum fuerit ualde parua.
3
Longitudo inducit errorem sensus, cum temperata fuerit elongatio corporis a uisu, et fuerint in
4
corpore partes minutę in coloribus diuersę, ad quas proportionata partium elongatio sit intempera〈-〉
5
ta: apparebit enim corpus illud unius coloris tantum: quoniam extra temperantiam est longitu-
6
do, respectu particularium, licet omnia alia conueniant in temperantia. Et est error iste sensualis,
7
cum sensus sit comprehensiuus coloris. Situs sensum errare facit, cum maxima fuerit corporis ui-
8
si declinatio: occultabuntur uisui minutae eius particulae. Et si in partibus minutis fuerit colorum
9
diuersitas: apparebit in totali corpore colorum unitas. Et accidit error propter situm tantum. Quia
10
opposito corpore uisui, in situ recto, alijs (sicut sunt) immotis, percipientur etiam partes corpo-
11
ris et coloris, cum solus situs egressus sit a temperamento. Idem error accidit ex situs intemperan-
12
tia, cum elongatio partium minutarum ab axe fuerit magna. Lux multum debilis errorem facit, ab-
13
scondit enim uisui particulas corporis, et praetendit unitatem tenebrosi coloris: et si lux ad temperan-
14
tiam reduceretur: diuersitas colorum aut diminutio partium non occultaretur: quoniam lux sola
15
extra temperantiam est sita. Magnitudo errorem inuehit. Cum enim partes corporis minutissimae
16
dissimiles fuerint in totali colore: latebunt uisum partes illae propter suam paruitatem, et similiter
17
eorum colores: et apparebit color unicus in corpore, magnitudine sola extra temperantiam sita:
18
quod non appareret, si paruitas partium extra temperamentum non exiret. Soliditas caussa est erroris sen〈-〉
19
sualis, si remissa fuerit soliditas, ut in crystallo: unde cum ei supponitur corpus coloratum, uidetur
20
crystallus colore illo affecta, propter soliditatis paruitatem a temperamento egressam: quod non
21
accideret, si crystallus magis solida esset. Ex raritate aeris procedit error sensualis: cum intercidit
22
inter uisum et corpus oppositum, flamma, licet fortis coloris sit corpus uisum: uidebitur tenebro-
23
sum. Et sola raritas aeris egressa est temperamentum. Tempus est caussa erroris: quoniam si subito
24
super corpus diuersorum colorum fiat uisus directio: apparebit color singularis, donec prolonge-
25
tur inspectionis duratio: luce dico, sub qua comprehenditur corpus, non forti. In luce enim debi-
26
li non statim immutatur uisus secundum quemlibet colorum particularium: quod accideret in lu-
27
ce forti. Visus aliquando errorem praetendit: Luce enim forti in uisum cadente: laeditur uisus, et
28
statim ad colorem alicuius corporis conuersus, ipsum tenebrosum recipit, donec paululum stete-
29
rit, et laesio recesserit. Pari modo cum aderit oculi infirmitas: occultabitur uisui colorum ueritas.
30
Vnde error est ex sola uisus qualitate a temperamento recedente. Patet ergo, quod accidant erro-
31
res uisui secundum quodlibet praedictorum considerati. Et accidunt in sensu tantum: cum ex solo
32
sensu fiat comprehensio colorum.
33
DE QVALITATIBVS DECEPTIONVM VISVS, QVAE
34
fiunt in scientia et cognitione. Cap. VI.
35
21. Erratur anticipata notione: cum forma anticipata, obiecto uisibili perperam assimila-
36
tur, propter singulorum uisionem perficientium asymmetriam. 155 p 4.
37
DIctum est in secundo libro, [14. 67 n ] quod non nisi per scientiam fit definitionis rei acqui-
38
sitio. Peruenit enim definitio ex similitudine uel dissimilitudine alicuius rei cum alia, in com-
39
muni forma. Et proprium est scientiae communicare rem uisui praesentem cum re prius ui-
40
sa in forma recepta: et ex hac communicatione acquiritur definitio rei cuiuscunque. Diuersifica-
41
tur autem scientia in scientiam ideae uniuersalis, aut singularis, aut utriusque. Et omnis error sci-
42
entiae erit error in aliquo istorum, aut in utroque. Cum ergo res aliqua, aut alia, aut alterius spe-
43
ciei apparet, quam sit in rei ueritate: erit error in definitionis assignatione. Nec accidit error iste,
44
nisi aliquod praedictorum fuerit extra temperamentum. Error scientiae in longitudine erit: si a lon〈-〉
45
gitudine magna uideatur homo notus: apparebit forsitan esse alius uidenti notus. Vnde aliquan-
46
do uidens Petrum, uisum dicit esse Martinum, cum constet utrumque ei esse notum. In forma com-
47
muni erit error: si quis ab aliqua longitudine uideat equum; et putet se uidere asinum. In utraque
48
formarum, scilicer singularis et communis, est error: ut si quis a longitudine maxima uideat equum
49
sibi notum, et aestimet se uidere asinum sibi cognitum. Pari modo accidit error in arboribus tri-
50
plex: in indiuiduis: in communibus formis: in utrisque. Vnde aliquando una amygdalus aestima-
51
tur alia: aliquando a longitudine magna pyrus aestimatur amygdalus: aliquando pyrus Petri, cre-
52
ditur amygdalus Martini. Eadem triplicitas erroris ex longitudine accidit plurimum in uestibus,
53
lapidibus, et alijs. Aliquando uidetur res ignota, et contingit error in scientia: sicut si aliquis ui-
54
derit ignem longe remotum in aere, aestimat forsitan se stellam uidere. Planum autem, quemlibet
55
errorem praedictum cadere in scientiam, cum in eo fiat assignatio definitionis rei uisae, quae non
56
est in ea, in ueritate. Palam etiam, quod accidit error praefatus ex longitudine extra temperamen-
57
tum exeunte. Ea enim ad temperamentum reducta, alijs erroris caussis (sicut sunt,) manenti-
58
bus, non accidit error in scientia praedictus. Situs errorem infert scientiae, cum corpus aliquod
59
multum fuerit elongatum ab axe: non erit certa formae comprehensio: Vnde aliquando in hoc situ Pe-
60
trus aestimabitur Martinus, aliquando equus aestimabitur esse asinus. Et in hac incertitudine forsan
61
eligetur ueritas, forsan falsitas. Cum enim in hoc statu incertum sit iudicium: casualis electio erit. Ac-
1
cidit autem error ex intemperamento situs: quoniam ipso ad temperantiam reducto, non errabit iu-
2
dicium ex scientia sumptum. Pari modo in magna corporis declinatione non uerificantur particu-
3
lae minutae. Vnde accidit in hoc situ error figurae, coloris, magnitudinis. Forsan enim quadratum ui-
4
detur circulare: et ita error in quantitate et colore. Egressio lucis a temperamento errorem inducit sci〈-〉
5
entiae. Debilitas enim lucis nimia errorem infert formę. Vnde accidit error in crepusculis, in anima〈-〉
6
libus, uestibus arboribus, scilicet triplex, uel in indiuiduo, uel in specie, uel in utroque: quod non acci-
7
deret in temperata luce. Amplius si fuerit egressio lucis a temperamento proportionato uiso, oppo〈-〉
8
sito uisui: accidet error praedictus, licet non sit intemperata in se lux: sicut euenit in quadam aue ara〈-〉
9
bice aluerach dicta: non enim uideri potest, nisi de nocte: egreditur enim lux a temperamento, respe〈-〉
10
ctu illius: percipitur autem de nocte, sicut ignis: de die uero cum non plene discernatur, forsan papilio (cui
11
est similis) putabitur. Et accidit error in definitione rei ex intemperata luce. Quantitas extra tem-
12
perantiam sita errare facit scientiam. Vnde aliquando formica prae sui paruitate aestimatur musca
13
tritico innata: et aliquando eadem de caussa sinapis granum reputatur nasturtium. Soliditas a tempera〈-〉
14
mento egressa errorem efficit, ut cum crystallo continuatur corpus rubeum, alia crystalli facie uisui oppo〈-〉
15
sita: aestimabit uidens colorem crystalli, esse rubedinem: unde error est scientiae, quia in coloris defini-
16
tione. Raritas aeris nimis diminuta, erroris est caussa: unde in eius spissitudine fit error in rei defini〈-〉
17
tione. Similiter si oculo et corpori uiso interponatur corpus, cuius raritas extra temperantiam est,
18
respectu aeris temperatae raritatis, sicut est uitrum: aestimabitur color corporis oppositi mixtus ex co〈-〉
19
lore proprio et colore uitri. Et ita est error in coloris definitione. Pari modo si anteponatur oculo pan〈-〉
20
nus multum rarus, et post illum uideatur corpus: apparebit color corporis mixtus. Sed oritur quaestio,
21
quomodo post panni oppositionem appareat coloris corporis mixtura, cum partiales corporis colores
22
accedant ad oculum non nisi per panni foramina: et ex panno non accedat ad oculum color, nisi ex filis eius,
23
per quę non transeunt colores corporis. Et huius rei ueritas est. Quod licet partiales corporis colo〈-〉
24
res sigillatim ueniant, et in sua loca cadant, nec commisceantur filorum coloribus, sed filorum colo-
25
res sint ab eis separati intra uisum et extra, nec sit ibi aliqua confusio: tamen quia ualde propinqua sunt
26
puncta, in quae incidunt color corporis superficialis et color fili (cum non sit distantia sensibilis in-
27
ter ea) uidentur quasi punctum: unde colores ibi apparent unus ex eis mixtus. Si uero magna fue-
28
rint panni foramina, discernetur et panni et coloris corporis ueritas sine mixtura. Et quanto com-
29
pressior fuerit foraminum strictura, tanto uerior apparebit mixtura. Vnde uiso corpore post pan-
30
num lanae, uidebitur mixtura colorum plurimum consonans colori filorum. Foramina enim panni
31
lanei in se sunt stricta, et quoniam pilis teguntur, efficiuntur strictiora. Similiter cum aliquis iocula-
32
tor facit imagines ligneas moueri, umbrae earum inspicienti per pannum, (sicut solet fieri) lineum
33
subtilem, apparebunt aues, aut animalia formis imaginum consona. Nec accidit error iste in defini-
34
tionis assignatione, nisi ex raritatis aeris diminutione. Temporis distantia extra temperamentum
35
erroris scientiae est caussa. Si quis enim per foramen inspiciat corpus transiens ueloci motu, non
36
plene acquirit formam corporis. Vnde accidit error in indiuiduo, in specie, in utroque, ut in equis,
37
hominibus et arboribus. Similiter etiam accidit sine foramine, ut si quis subito aliquid uideat, quod
38
statim a uisu recedat, errabit in comprehensione illius formae: unde forsan erit error in specie, in
39
indiuiduo, uel in utroque. Et erit error iste ex solo tempore. Visus solus errorem facit: si lux solis
40
fortiter descendat super colorem uiridem fortem, uel intensam rubedinem, adhibito uisu laedetur:
41
et cum aliquid deinde inspexerit: aliud ei, quam sit in ueritate, apparebit, aut alterius coloris pro-
42
pter praesentiam laesionis. Et modo simili accidunt errores plurimi. Pari modo in oculorum aegri-
43
tudine aliquando equus apparet asinus. Et accidit error triplex praedictus et in pluribus. Et planum
44
est, errorem esse in scientia, ex sola immoderatione uisus. Plani ergo sunt errores, qui in uisu scientię
45
accidunt secundum singulas erroris uisus caussas.
46
DE QVALITATIBVS DECEPTIONVM VISVS, QVAE AC-
47
cidunt in syllogismo et ratione. Cap. VII.
48
22. Erratur syllogismo propter singulorum uisionem perficientium asymmetriam.
49
PLurima eorum, quorum in uisu fit comprehensio, acquiruntur ex syllogismo, sicut patuit ex
50
praecedente libro: et praecessit explanatio eorum, quorum per syllogismum fit comprehen-
51
sio: et quod ex eis occurrat sensui compositio in singulis formis. Cum ergo acciderit error in
52
aliquo illorum: erit error in comprehensione facta per syllogismum. Bipertita est autem partitio
53
erroris in syllogismo: aut enim erit in propositionibus: aut in earum congregatione. In propositio-
54
nibus triplex: aut enim falsa loco uerae sumitur: aut particularis loco uniuersalis: aut in compara-
55
tione propositionum erratur. Verbi gratia. Si fuerint in re uisa partes, quae appareant, et partes,
56
quae lateant, quae tamen comprehensibiles sint uisui: Si in illam figatur uisus intentio, cum uiden-
57
tem partes illae praecedant: ex eis tantum, quae in re uisa acquirit, concludit. Cum etiam con-
58
clusiones aliquas, quas rei illi accidentes considerat: aestimat eas accidere ei ex partibus eius ap-
59
parentibus: quoniam non nisi eas computat. Cum uero intuitus diligentiam in re uisa figit, par-
60
tes prius latentes percipit, et errorem cognoscit. Enumerabo igitur errores eorum, quae compre-
61
hendit uisus per syllogismum, quae numero sunt uiginti duo, ut sic pateant errores in syllogismo.
1
Et haec erit enumeratio secundum unamquamque octo caussarum prius dictarum, et primo secun-
2
dum longitudinem.
3
23. Distantia immoderata creat errores in singulis uisibilibus speciebus. In remotione. 16 p 4.
4
DIco ergo, quod longitudo egressa a temperamento errare facit uidentem in longitudine: si-
5
cut accidit, cum quis arbores ualde remotas inspexerit, licet plurimum distent inter se, uide-
6
buntur tamen quasi coniunctae, aut saltem aestimabuntur sibi propinquae. Ob eandem caus-
7
sam euenit, ut stellae aliquando reputentur quasi coniunctae, licet plurimum distent in ueritate. Ob
8
hoc stellae erraticae aestimantur ab hominibus in eadem superficie cum fixis, licet plurimum elongatę
9
sint ab eis. Est ergo error in longitudine propter egressum longitudinis a temperantia. Et est error
10
iste in syllogismo, cum longitudinis tantum per syllogismum fiat comprehensio.
11
24. In situ. 44. 59. 61. 62. 97 p 4.
12
LOngitudo extra temperantiam, situs errorem inducit: quoniam a tali longitudine corpus de-
13
clinatum apparebit rectum: et ob hoc corpus quadratum in hac longitudine declinatum, uidebitur
14
oblongum. Eodem modo oblonga apparebit circularis forma in hac longitudine declinata. Nec
15
accidit error iste, nisi ex declinationis occultatione, quę latet in tanta longitudine. Si enim appareret
16
declinatio, non esset assignare, quare occultaretur ueritas corporalis formę. Est igitur error in solo si-
17
tu ex longitudinis immoderatione. Et quare ignoretur situs, est hęc ratio. Excessus unius radiorum in
18
latus quadrati cadentium super longitudinem alterius, non est proportionalis, respectu totalis remo〈-〉
19
tionis corporis a uisu: proportione dico sensibili: unde propter insensibilitatem excessus non ęstimatur
20
maior aliquo aliquis radius. Reputatur uero oblonga quadrati forma, quando unum eius latus non declina-
21
tum, respectu uisus, cadit in partem oculi, et in minorem incidit forma lateris declinati, quoniam sub mi〈-〉
22
nore angulo. Et erit huiusmodi minoritatis perceptio, secundum quod fuerit quadrati declinatio.
23
Et quoniam non attenditur declinatio, aestimabitur unum latus maius alio: quoniam sub maiore angulo.
24
Proinde forma apparebit oblonga. Pari ratione in circulari forma, una diameter maior apparet alia:
25
unde reputatur oblonga. Et est error iste ex intemperantia longitudinis: quod non accideret, si temperata
26
esset. Si uero longitudo, licet intemperata, non fuerit multum magna, sed ualida sit illius corporis declina〈-〉
27
tio: perpendet fortasse uidens declinationem, sed non declinationis ueritatem: imo minorem aestima〈-〉
28
bit quam sit, et conferet declinationem lateris cum angulo, sub quo comprehenditur: unde minor appa〈-〉
29
rebit quantitas talis quam sit: unde et sic reputabitur quadrati forma oblonga, sed minus quam prius.
30
25. In soliditate et figura. 98. 97. 95. 50. 65 p 4.
31
SVperfluitas longitudinis errorem generat corporeitatis. Corporeitas autem est ex dispositione
32
speciei, et comprehenditur notitia corporeitatis ex notitia huiusmodi dispositionis. Cum ergo
33
error accidit in corporeitate, erit in speciei uel specierum dispositione: uelut si species corporis
34
incuruata ex aliqua longitudine uideatur plana, aut plana aestimetur curua. Et hęc apparentia erit in
35
figura. Est igitur figura specierum corporis dispositio. Recipit etiam situm specierum dispositio: unde corpo〈-〉
36
reitas includitur sub figura et situ: unde errorem corporeitatis gerit in se error situs et figurae. Acci-
37
dit autem error figurae absque situs errore ex longitudinis immoderatione. Verbi gratia, figura multo〈-〉
38
rum laterum ęqualium, directe opposita uisui in longitudine intemperata, circularis apparet: non ob
39
aliud quidem, nisi quia anguli figurae sunt imperceptibiles uisui. Longitudo enim illa abscondit uisui
40
etiam proportionalia toti, quamuis non totum. Eodem erroris tenore ab hac longitudine linea cur-
41
ua aestimatur recta. Non enim perceptibilis est maioritas accessus unius lineae partis incuruatae ad
42
uisum, super partis eiusdem remotioris accessum: quia occultatur incuruatio partium, licet error non
43
accidit in situ lineę illius. Similiter uisa sphaera ab hac longitudine aestimabitur species plana. Quo-
44
niam propinquitas tumoris eius imperceptibiliter propinquitatem extremitatum ab hac longitudine
45
excedit: unde ęstimatur aequalis partium propinquitas: unde speciei planitudo. Inde est, quod sol et
46
luna superficiales uidentibus reputantur: quę erronea excluderetur figurae reputatio, si temperata
47
esset longitudo.
48
26. In magnitudine. 28 p 4.
49
IN magnitudine corporis erit error ex intemperata longitudine: quoniam uidebitur multo minus,
50
quam sit in ueritate. Et huius rei ratio est. Quoniam, ut diximus, longitudo intemperata est, quae par〈-〉
51
tes proportionales toti proportione etiam sensibili abscondit uisui. Et cum fuerit occultatio par〈-〉
52
tium sensui perceptibilium: anguli, in quos cadunt, non sentientur, licet totali angulo proportiona-
53
les sint. Vnde cum discurrit axis rem uisam, absconduntur ei lineae multę ex ea, et partes multae. Vn〈-〉
54
de minor efficitur totalis apparentia. Amplius magnitudo partis alicuius corporis non considera-
55
tur, nisi secundum magnitudinem anguli, in quem cadit: et magnitudo anguli attenditur secundum par〈-〉
56
tem in uisu sectam: et partis sectę quantitas aestimatur secundum duo puncta illius partis terminalia:
57
et puncta illa sensibilia sunt, et parti sectae proportionalia. Quoniam a longitudine tanta aestimatur res
58
uisa secundum fines toti uiso proportionales: aliter enim non essent fines illi sensibiles: et fines partis
59
sectę directe opponuntur finibus partis uisę proportionalibus Puncta ergo illa partis sectae terminalia
60
abscondunt ex re uisa partes sensibiles. Cum ergo incedit axis super singulas rei partes: ex singulis
61
partibus absconduntur partes sensibiles: et ita minor apparet tota rei quantitas. Cum autem uidetur cor〈-〉
62
pus a temperata longitudine, puncta terminalia partis sectę ualde sunt parua, et quasi insensibilia ad
1
ipsam collata. Fines enim rebus uisis insensibiles eligit in longitudine temperata existimatio uiden-
2
tis: unde non absconduntur partes toti proportionales. Quare corpus non apparet minus, quam ha-
3
beat ueritas eius. Amplius, sicut dictum est in superioribus, [38 n 2] magnitudo non acquiritur in cor〈-〉
4
pore, nisi ex longitudinis et anguli collatione: et iam dictum est, quod ex immoderata longitudine apparet
5
minor angulus: quia minor est in ueritate. Sed remotionis non fit discretio. Iam enim supra patuit [39 n
6
2] quod remotio moderata comprehenditur per corpora interposita: immoderata uero minime. Cum
7
ergo remotio rei uisae sit ignota: fiet fortassis collatio ipsius ad longitudinem notam, et aestimabit eam mi〈-〉
8
norem. Quare putabitur minor et in angulo minoritas, et in longitudine, quam sit in ueritate: unde er〈-〉
9
ror in corporis quantitate. Et quanto augmentabitur longitudo, tanto inualescet error. Et adeo poterit
10
augmentari longitudo, ut aestimetur quantitas corporis quasi punctualis. Et si ultra creuerit longitudo,
11
occultabitur uisui corpus illud. Simili modo accidit corporis occultatio in longitudine temperata, non
12
ex ipsa remotione, sed ex coloris corporis debilitate. Et patet occultationem fieri ex debili colore.
13
Quoniam si loco huius corporis in eadem longitudine statuatur corpus eiusdem quantitatis, in quo sit
14
fortitudo coloris, non latebit uisum, sicut corpus, in quo fuerat coloris debilitas. Quare aliquando oc-
15
cultat corpus uisui, non elongatio, non diminuta quantitas, sed sola coloris debilitas. Amplius, aliquan-
16
do euenit corporis occultatio ex coloris eius similitudine, cum interpositorum ipsi et uisui corporum
17
colore: et hoc in temperata longitudine. Vnde corpus album a longe positum, effusa niue super superficiem
18
interiacentis terrę, non discernitur: niue uero remota percipitur. Et palam, quod erat occultatio ex hac
19
colorum identitate. Quoniam si loco illius corporis opponatur uisui ab eadem remotione corpus ęqua〈-〉
20
le alterius coloris, non occultabitur. Cum igitur aliqua res opposita uisui non percipitur, poterit esse cau〈-〉
21
sa absconsionis superfluitas elongationis, ad partem uisus insensibilem formam dirigentis, uel quasi pun〈-〉
22
ctualem. Quod si in partem uisus sensibilem forma inciderit: poterit iterum pręterire uisum, uel propter co-
23
loris remissionem, uel colorum rei uisę et corporum interiacentium conformitatem. Amplius accidit error in
24
rei uisę quantitate, etiam in longitudine temperata. Quoniam corpore aliquo secundum moderationem elon〈-〉
25
gato et uiso: occultabuntur uisui partes eius minutę: quę quidem in minore elongatione apparent, li-
26
cet fortassis non plene: et paululum amplius elongatae iterum, minus plene. Et minuetur comprehensio〈-〉
27
nis plenitudo, inualescente remotionis augmento: donec occurrat partium occultatio: licet non egre-
28
diatur temperantiam illa elongatio. Iterum immoderata[*]Iterum immoderata corrupt for Iterum in immoderata remotione pars aliqua plene comprehenditur,
29
aliqua minimarum eius partium occultatur. Quoniam elongatio rei egressa est a temperamento pro-
30
portionato ad partes illas, licet non respectu totius corporis, aut comprehensę partis. Et licet nota sit
31
homini hęc longitudo: tamen accidit error in comprehensione quantitatis partium: et hoc propter angulum,
32
sub quo pars comprehenditur, cuius capacitas minor aestimatur, quam habeat ueritas. Et caussa apparen-
33
tiae minoritatis eius, est ex punctis terminalibus sectę partis, in uisu partem occultantibus et anguli capa-
34
citatem constringentibus Igitur cum immoderata fuerit rei uisae ab aliquo distantia: proueniet error in
35
eius quartitate dupliciter: et ex anguli minoritate: et ex longitudinis incertitudine. ln moderata ue-
36
ro longitudine erit error in quantitate minutarum partium ex errore anguli tantum. Et hae sunt caus-
37
sae, quare corpus aestimetur minus, quam sit in longitudine temperata. Immoderatio longitudinis
38
aliquando errorem inducit maioritatis. Vnde in longitudine immoderata, minima scilicet, quando cor-
39
pus uisum fuerit multum uicinum uisui, uidebitur corpus maioris quantitatis, quam in longitudi-
40
ne temperata, uel quam sit reuera: et hoc duplici de caussa. Quoniam, ut dictum est [38 n 2] intellectus
41
longitudinem et angulum considerat, et inde quantitatem corporis syllogizat. Et in hac elongatio-
42
ne angulus pyramidis est ualde magnus: et elongatio corporis non aestimatur, nisi a uisus superficie
43
ad superficiem corporis. Non enim potest cadere in uisus aestimationem longitudo, ad interiora uisus
44
penetrans a corpore uiso: cum pars eius interior radijs non subiaceat, nec mensurari a uisu queat. Syl〈-〉
45
logizat igitur uisus ex anguli capacitate et tota longitudine. Vera autem remotio corporis attenditur
46
secundum lineam a centro oculi ad corpus procedentem: cum respectu centri iat consideratio an-
47
guli. Et in temperata corporis distantia semidiameter oculi, qua uera corporis elongatio excedit
48
apparentem, insensibilis est, respectu totalis distantiae corporis. Vnde non facit errorem in longitu〈-〉
49
dinis aestimatione: sed corpore circa oculum existente, erit magnitudo semidiametri proportiona-
50
lis distantiae corporis proportione sensibili. Erit enim aliquando maior, aliquando ęqualis, aliquan〈-〉
51
do minor, sed proportione modica, uelut subdupla, uel huiusmodi. Vnde in propinquitate rei uisae
52
excrementum anguli pyramidalis, et sensibilis minoritas longitudinis aestimatae, respectu uerae, in-
53
ducunt apparentiam maioritatis in corpore.
54
27. In diuisione, et continuatione et numero. 109 p 4.
55
IMmoderata extensio remotionis errorem inuehit distinctionis. Pariete enim aliquo a longe uiso, si
56
in parte eius fuerit color tenebrosus: fiet uidenti fides, colorem illum esse distinctionem partium: un-
57
de continuum ex hoc errore reputabitur discretum. Similiter si prope parietem illum crescat al〈-〉
58
titudo herbarum, uidebitur forsan distinctio partium, inter quas fuerit pars occulta ab omni oppo〈-〉
59
sitione herbarum: Vnde non reputabitur paries aliquid continuum. Pari modo luce solis in parie-
60
tem descendente non multum forti: si corpus aliquod umbram iaciat, quae umbra in parietem ca-
61
dat: accidet error idem in partium, sine intermedio, separatione. Palam ergo, quod error distinctio〈-〉
62
nis in syllogismo est ex immoderatione remotionis. Longitudo a moderatione egressa erroris con〈-〉
63
tinuitatis est caussa. Corpora enim a longe uisa in colore similia sibi, propinqua creduntur continua.
1
Hinc accidit quod tabulę parietis uel scamni apparent aliquando continuae: licet abinuicem sint diuisae,
2
modica, dico, distinctione. Et accidet hoc etiam in intemperata remotione rei uisae, scilicet immodera-
3
ta, quantum ad comprehensionem remotionis distinctionis tam paruae. Et ita ex hoc remotionis errore
4
discretum creditur continuum. Et quoniam secundum considerationem continuitatis et discretio-
5
nis attenditur numeri comprehensio: accidit error in numero, cum in rebus discretis apparebit u-
6
nitas, aut in re una praetendetur pluralitas.
7
28. In motu et quiete. 138 p 4.
8
EGressus remotionis a moderamine errorem efficit motus. Si quis ad partem, in qua lunam, aut
9
solem, aut stellam aliquam uiderit, moueatur, cum plurimum motus, lunam ante se uiderit e-
10
longatam, non minus, quam in principio motus: concludit ipsam in eandem partem moueri, et
11
ab eo recedere: et ob hoc elongationes durare. Et accidit hoc, luna etiam ad partem contrariam prope-
12
rante. Et huius erroris ratio est: Quia notum est uidenti, quod in his inferioribus naturis, statutis duo〈-〉
13
bus corporibus quorum unum moueatur in partem aliquam, si permanserit identitas situs unius respectu
14
alterius: necesse est aliud moueri in eandem partem, et motu aequali. Verum hoc non oportet existimare
15
in luna et stellis. Cum enim in his non percipiatur situs motus mouentis ad stellam motam: occulte
16
ex propositionibus iam dudum animo notis infertur syllogistice motio, et occultatur immutatio situs
17
mouentis ad stellam. Quoniam uia, quam quis peragit motu suo, non est proportionalis ipsius stellę ma-
18
gnitudini: multo magis igitur excessus postremę propinquitatis eius ad stellam super primam propin〈-〉
19
quitatem, non est sensibilis respectu totalis remotionis. Idem error accidit in motu nubium: creditur e-
20
nim uelocissimus esse lunę motus, licet non sit, ut nos supra [19 n] explanauimus. Euagatio remo-
21
tionis a temperamento, errorem infert quietis. Si quis a longe uisus motu non ueloci moueatur: putabi〈-〉
22
tur quiescere: unde stellas errantes credimus immotas: licet insit eis motus uelocitas. Et est hęc quie-
23
tis stellarum aestimatio. Quoniam uiae, quas incedunt etiam in tempore magno, non sunt perceptibiles ui-
24
sui a tanta remotione. Vnde durante situ earum, respectu uidentis, identitate aestimantur quiescere. Pa〈-〉
25
ri modo si corpus aliquod a longitudine moueatur super radios uisus: et accedat ad ipsum uisum, uel
26
recedat ab eo: putabitur immotum, nisi motus eius fuerit ualde fortis. Et accidit iste error, quoniam, ut
27
supra [49 n 2] patuit, motus non comprehenditur in corpore, nisi quia modo uidetur cum aliquo cor-
28
pore, modo cum alio. Hic autem excluditur haec perceptio: quoniam uia, quam incedit mouens su-
29
per radios, imperceptibilis est a tanta longitudine.
30
29. In asperitate et lenitate. 141 p 4.
31
SVperflua longitudo errorem ingerit asperitatis. Vnde in capillis alicuius pictę imaginis a longitu〈-〉
32
dine intemperata aestimatur asperitas, cum expressa fuerit pictura. Quia enim notum est asperita-
33
tem esse in ueris capillis: concludit eam animus illis similiter inesse propter expressionem formae.
34
Idem error accidit in uestibus depictis, et animalium pilis expresse depictorum. In his autem omnibus non
35
est asperitas, sed immensa laeuitas. Et licet a corporibus laeuibus fiat reflexio lucis, non ab asperis: tamen in
36
pictura aliquando uidetur reflexio lucis, nec ob hoc excluditur opinio asperitatis. Quoniam opinan〈-〉
37
ti est certum aliquando in eodem corpore asperitatis et reflexionis fieri concursum, sicut accidit in ca-
38
pillis hominis nigerrimis et bene lotis: reflectitur enim lux in eis, licet asperis. Vnde ex hac similitu〈-〉
39
dine accidit error in aestimatione asperitatis picturae per immoderatam remotionem, ad corpus pictum
40
proportionatum. Non enim poterit comprehendi lęuitas in pictura, nisi cum multum fuerit certa. Vn〈-〉
41
de distantia respectu aliarum rerum extra temperantiam, est ad acquisitionem laeuitatis comparata. Ex eua-
42
gata remotione accidit error in leuitate. Si enim a magna longitudine opponatur uisui corpus, in
43
quo modica est asperitas, putabitur laeue. Asperitas enim non acquiritur in corpore, nisi ex diuersita-
44
te situs partium inter se, uel luce eminentium, uel umbra depressarum, sicut explanatum est superius [53 n 2:]
45
et a tali longitudine non percipitur diuersitas situs partium eminentium super depressas, aut proie-
46
ctio umbrae. Vnde iudicatur in eo laeuitas.
47
30. In raritate et densitate. 144 p 4.
48
EX immoderatione elongationis oritur error raritatis. Cum enim circa oculum erigitur acus,
49
aut aliquid subtile multum: licet appareat uisui maius, quam sit: tamen nihil occultat ei de opposi-
50
to pariete, aut alio opposito corpore. Vnde cum fiat raritatis comprehensio in corpore, ex eo,
51
quod post ipsum possumus aliquid uidere: in acu erecta, aut in aliquo consimili, raritas aestimabitur,
52
cum post ipsam totus paries uideatur. Quare autem acus prope uisum sita maior appareat, patet ex su-
53
perioribus. Quare autem in tanta propinquitate nihil abscondat uisui ex pariete opposito: est: quia
54
remotio tam modica, respectu occultationis acus, immoderata est. Si enim paululum elongetur ab o-
55
culo acus illa: occultabitur pars parietis maior acu ipsa. Et huius rei caussa plenius explanabitur.
56
Ex superabundantia longitudinis accidit error soliditatis. Si quis enim a longe intueatur corpus ra-
57
rum, et statuatur post ipsum corpus coloratum, aut quid tenebrosum: non reputabitur corpus il-
58
lud rarum, sed solidum. Et est error: quoniam post corpus illud non percipit aliud, cum natura rari sit, ut
59
post ipsum possit uideri solidum: concludetur corpus illud non esse rarum, sed solidum.
60
31. In umbra et tenebris. 147 p 4.
61
EX superfluitate remotionis oritur error in umbra. Si enim a tali longitudine opponatur uisui cor〈-〉
62
pus album, in quo sit pars tenebrosa, luce solis super corpus illud descendente: apparebit umbra in
1
parte corporis tenebrosa: et si circa corpus illud uideatur aliud: fiet conclusio, quod umbra apparens
2
proijciatur ab illo alio. Et palam, quod accidit error iste ex nimia remotione. Propter distantiae ex-
3
cessum se ingerit error tenebrarum. Si enim procul uideatur corpus album, in quo pars nigra mul-
4
tum sit: aestimabuntur fortassis in parte illa tenebrae: unde fiet conclusio, quod in directo illius par-
5
tis sit foramen corporis, per quod appareat tenebrarum egressio post corpus illud existentium.
6
32. In pulchritudine et deformitate. 150 p 4.
7
REmotio excedens modum caussa est erroris pulchritudinis et deformitatis. Cum enim procul
8
inspicitur res aliqua, si fuerint in ea maculae paruę, eam deformantes, quia occultantur ex longi-
9
tudine, indicatur formosa: quoniam ex solis apparentibus fit conclusio, et latent maculae, appa〈-〉
10
rent uero partes formosę. Similiter si a tanta longitudine uideatur res, in qua sunt picturę, sed minu-
11
tae, rei totali decorem conferentes: cum lateant uisum caussae decoris: iudicabitur res illa deformis,
12
cum ex apparentibus tantum sumat iudex iudicium.
13
33. In similitudine et dissimilitudine. 153 p 4.
14
EX superflua elongatione accidit error in similitudine corporum et disimilitudine. Si enim di-
15
rigantur uisus in corpora longe remota in colore similia, et si fuerint in eis notae uel protractio〈-〉
16
nes minutae sibi dissimiles et diuersę, quę cum uisus praetereant: iudicabuntur corpora ex toto
17
similia. E contrario si diuersitas fuerit in totalibus corporum coloribus, sed in eis sint notae minutę,
18
inter quas sit similitudo: iudicabuntur dissimilia ex toto. Et accidet error: quoniam ex solum appa-
19
rentibus fiet conclusio.
20
34. Situs immoderatus creat errores in singulis uisibilibus speciebus. In distantia. 16 p 4.
21
SItus egreditur a temperamento, et errorem inducit in quolibet eorum, quorum fit comprehen-
22
sio per syllogismum. In longitudine, ut si uideantur duo corpora, quorum unum sit post aliud dire〈-〉
23
cte, ita ut unum cooperiat partem alterius, et pars posterioris emineat: et hoc in longitudine tempera〈-〉
24
ta, non tamen multum certa, nec inter ea fuerint alia corpora: non plene aestimabitur longitudinis unius
25
ad aliud mensura. Et forsitam iudicabit uidens ea ualde sibi esse propinqua. Et est error in syllogismo,
26
cum per syllogismum tantum comprehendatur longitudo: per situm uero, quoniam, si unum non occul-
27
taret alterius partem, sed utrunque totum exponeretur uisui, ut uia inter ipsa in diuersos, non in eun-
28
dem incideret radios: discerneretur distantia unius ab alio. Et est error ex sola situs intemperantia: quo〈-〉
29
niam situ ad temperantiam reducto (caeteris partibus non mutatis) non accidit error talis.
30
35. In situ. 44 p 4.
31
SItus extra temperantiam, in situ errorem inuehit: cadente enim axe uisuali in corpus a tempe〈-〉
32
rata longitudine oppositum uisui, sumpto alio corpore multum elongato ab axe, et declinato mo〈-〉
33
dicum super lineam intellectualem, super quam cadit axis perpendiculariter: non comprehendet uidens
34
corporis illius declinationem propter situm a temperamento egressum: quoniam non plena fit compre-
35
hensio corporum ab axe longe positorum [per 15 n.] Et in hoc errore declinatum iudicabit uisus rectum.
36
36. In figura. 97. 96. 61. 62 p 4.
37
IN figura autem error est per situm. Si enim corpus circulare, ut schyphus uel scutella ab axe elon-
38
getur, et modicum super lineam intellectualem, quam diximus, declinetur: occultabitur eius declina-
39
tio, et una eius diameter sub maiore angulo comprehendetur, quam alia. Quae enim apparet re-
40
cta, maiorem respicit angulum, quam declinata. Et quia notabilis est unius anguli ad alium excessus: iudica〈-〉
41
tur diameter recta maior declinata: unde circularis figura corporis, iudicabitur oblonga. Pari erro-
42
re figura quadrangula aestimabitur oblonga, cum latus eius directe oppositum oculo, maius appareat la-
43
tere declinato. Et est error in syllogismo. Pręmittit enim proposiiones[*]proposiiones corrupt for propositiones, in quibus est falsitas, scilicet:
44
neutrum laterum esse declinatum: et uisa ab eadem longitudine sub eodem et inaequalibus angulis,
45
esse inaequalia: et oblongam esse formam, cuius unum latus est inaequale alij. Inde concluditur er-
46
ror, non ueritas figurae.
47
37. In magnitudine. 28 p 4.
48
EX eadem caussa palam, errorem esse in quantitate, cum diameter circularis corporis maior uide〈-〉
49
tur alia eiusdem diametro, cui est aequalis. Amplius alio modo accidit error in magnitudine,
50
ex situ intemperato et solo: cum aliquis in alto positus intuetur sub altitudine illa incedentes et in-
51
ter se aequales, eis in ordine uno post alium dispositis, radius cadens super primum absque dubio demis-
52
sior erit radio cadente super secundum: et secundum, quod augmentabitur elongatio alicuius eorum a
53
primo, secundum illud maior erit radij super ipsum cadentis altitudo. Vnde altior erit radius cadens
54
in postremum, quam in aliquem alium. Iudicabitur ergo a uidente postremus maior omnibus. Ita dico, si ter〈-〉
55
rae spatium inter quoslibet duos situm lateat uisum, ne in collatione ad terram apparentem facta, con-
56
prehendi possit altitudinis hominum mensura: erit error in syllogismo: quoniam errat in antecedentibus
57
quorum unum est: Quaecunque apparent altiora, sunt maiora: et hoc non inuenitur in omnibus, sed
58
in pluribus. Et est error ex situs immoderatione, respectu comprehensionis magnitudinis rei sic dispo-
59
sitae. Si enim radius cadens in primum sit aequidistans terrae, et idem radius cadat in quemlibet alium
60
processu suo: non habebit locum error iste.
1
38. In diuisione, continuatione, et numero. 109 p 4.
2
IN distinctione prouenit error ex excessu situs: si enim magna fuerit corporis alicuius super radi〈-〉
3
os declinatio, et fuerint in eo puncta sensibilia nigra, uel ualde tenebrosa: putabuntur forsitam esse
4
foramina: et ita inter partes huic tenebricositati affines iudicabitur diuisio, licet ibi sit continuita〈-〉
5
tis unio. Si uero in hoc corpore fuerint lineae sensibiles tenebrosae: iudicabuntur conterminales di-
6
uisę, cum sint continuę. Et ita error accidit ex corporis declinatione. In continuitate erit error ex situ: si
7
opponatur uisui plurium parietum dispositio, quorum unus sit ordinatim post alium, modicum distans
8
ab eo, et omnes cadant super eundem radium: occultabitur forsitam uidenti spatium, quod inter eos
9
fuerit: unde putabuntur continui, cum sint diuisi: quod non accidet, situ parietum immutato, ut non com〈-〉
10
prehendantur sub eodem radio. Error inducitur in numero ex situ immoderato, quando corpus ali〈-〉
11
quod uidetur duo: et hoc accidit, cum respectu duorum uisuum, corporis diuersus fuerit situs. Pari
12
modo et in corpore uno iudicatur pluralitas, cum inter duos axes corpus uisum ceciderit, sicut supra
13
patuit [11n.] Et est error in syllogismo: praemittit enim uidens esse diuersa corpora exterius uisa, cum
14
forma interius in diuersa uisus ceciderit loca: Inde diuersitatem, ubi identitas est, concludit.
15
39. In motu et quiete. 138 p 4
16
IN motu oritur error ex situ, ut nauim currentem in lumine, aliquo inspiciente, si fuerint in littore
17
fluminis arbores ab axe multum elongatę, putabuntur moueri: et si fiat directio axium super eas,
18
uidebuntur immotae. In quiete error ex situ se ingerit: uisa re aliqua, ut rota, quae motu citissimo
19
uoluatur ab axe elongata: apparebit immota. Et planum est per situm esse errorem: quoniam situ mu-
20
tato percipietur eius motio: unde error est ex situ solo intemperato.
21
40. In asperitate et lenitate. 141 p 4.
22
IN asperitate situs errorem facit. Si enim a capillis expresse depictis, fiat reflexio lucis, nec fuerit
23
uisus in loco reflexionis: fiet in eis comprehensio asperitatis, cum sola sit in eis laeuitas. Et ex situ
24
solo est error: quoniam uisu sub luce reflexa fixo, non comprehenditur asperitas in corpore uiso. In
25
laeuitate erit error ex situ: cum aliquid fuerit elongatum ab axe, et modica fuerit in eo asperitas: appa-
26
rebit lęue: cuius quidem asperitatem (situ ad temperantiam reducto) posset uidens comprehendere.
27
41. In raritate et densitate. 144 p 4.
28
IN raritate et soliditate fiet error ex situs immoderamine. Si enim descenderit lux declinata in ui〈-〉
29
trum uino plenum, et lateat uisum transitus lucis per uitrum, et magna sit declinatio illius lucis a ra-
30
dijs incidentibus, et uidentem lateat uinum esse in uase uitreo: aestimabitur a uidente uinum so-
31
lidum corpus unum cum uase. Et non accidit error iste transitu luci per uas uitreum patente. Vn-
32
de error in situ ex raritate et soliditate.
33
42. In umbra et tenebris. 147 p 4.
34
IN umbra et tenebris. Corpore enim aliquo ab axe elongato, si fuerit in eo pars tenebrosa: putabi〈-〉
35
tur fortassis umbra: et corpore aliquo circumposito: ęstimabitur procedere ab illo. Si autem in cor-
36
pore illo fuerit pars multum nigra: aestimabitur forsitan in loco nigredinis perforatio, per quam
37
egrediantur tenebrę. Quod non accideret in corpore statuto in situs temperantia.
38
43. In pulchritudine et deformitate. 150 p 4.
39
IN specie et deformitate autem error accidit ex situ: cum corpus aliquod remotum fuerit ab axe, et
40
fuerint in eo multae minutae maculae, ipsum deturpantes: occultabuntur, et iudicabitur in corpo〈-〉
41
re species. Vnde facies lentiginosa in hoc situ uidetur speciosa. Similiter in hoc situ obliquo latent
42
uidentem lunę adhęrentes maculae: unde adscribitur decor lunae sic inspectae. Si autem in corpore uiso
43
fuerint picturę, ei speciem reddentes, nec sit corpus decorum, nisi ex praetentu earum, cum ipsae in
44
hoc statu lateant uisum: iudicabitur corpus deforme. Et est error in syllogismo: quia per apparen-
45
tiam tantum fiet deformitatis uel decoris conclusio.
46
44. In similitudine et dissimilitudine. 153 p 4.
47
IN similitudine et dissimilitudine ex situ error oritur. Si enim longe ab axe statuantur duo concor-
48
dantia in figura, specie et colore, sed in eis sint modicae et dissimiles notę: iudicabitur in eis simi〈-〉
49
litudo omnimoda: cum notae illae uidenti sint ignotę. Si autem fuerit diuersitas inter ea, in specie, fi-
50
gura et colore, sed in eis sint notę similes: putabuntur ex toto dissimilia, cum aliqua dissimilitudo sit
51
inter ea. Et ita est error in similitudine et dissimilitudine, propter conclusionem ex apparentibus tantum
52
factam. Et in omnibus praedictis procreatur error ex solo situ intemperato: quoniam eo intra tempera-
53
mentum sito, alijs (sicut sunt) manentibus, non accidit erronea aestimatio.
54
45. Lux immoderata creat errores in singulis uisibilibus speciebus. In distantia. 16 p 4.
55
LVx a temperantiae finibus egreditur, et ob hoc solum in omnibus quorum fit acquisitio per syl-
56
logismum, error procreatur in longitudine ex lucis paruitate. Si enim in longitudine tempera-
57
ta non multum certa, fiat hominum dispositio, ut sit unus post alium, et uisu huic dispositioni de no-
58
cte adhibito: uidebuntur sibi cohęrere, et incomprehensa inter eos distantia, propter debilitatem lucis,
1
quae pateret, si lux esset fortis: qui homines, si in eandem partem moueantur, aequali motu simul sem〈-〉
2
per moueri putabuntur.
3
46. In situ. 44 p 4.
4
IN situ. Vt si in nocte non obscura aliquid modice a uisu declinatum, opponatur uisui: ęstimabitur
5
in eo situs rectitudo, propter debilitatem lucis egressae a temperamento.
6
47. In figura et magnitudine. 97. 28 p 4.
7
SImiliter figura multorum laterum aequalium, circularis apparebit de nocte aspecta: quoniam oc-
8
cultat angulos lux nimium debilis. Pari modo sphaera sic uisa reputatur superficies plana: quia
9
occultatur uisui partium eminentia. In magnitudine. Vt nocte inspecto homine et uiso nemo-
10
re, aut remoto ab eo, pariete, uidebitur propinquitas hominis ad nemus uel parietem, cum lateat ui〈-〉
11
sum distantia eorum, licet sit plurima. Et forsan exibit idem radius super caput hominis et altitudi-
12
nem nemoris, secundum quantitatem distantiae a nemore: et in hoc situ uidebuntur esse eiusdem al〈-〉
13
titudinis: aut forsitan homo uidebitur esse maioris: quod non accideret, si lux in temperamento es-
14
set: quoniam distantia hominis ad nemus discerneretur, et altitudo uniuscuiusque secundum ter-
15
ram apparentem mensuraretur.
16
48. In diuisione, continuatione et numero. 109 p 4.
17
IN distinctione, numero, continuitate erit error ex lucis debilitate. Vt si de nocte uideatur tabu-
18
la, in qua sit linearum obscurarum protractio: putabit forsan uidens diuisiones esse uel fissuras. Et
19
ita error est in distinctione, quia continuum apparet diuisum. Et in numero, quia pluralitas in uno.
20
Similiter existente uisu in lucis fortis reflexione: si adhibeantur corpora modicum distantia: appare-
21
bunt continua. Et ita error est in continuitate, propter lucem nimium aut fortem aut debilem.
22
49. In moto et quiete. 138 p 4.
23
IN motu et quiete accidit error ex luce. Si enim nocte comprehenderit uisis hominem, et remotum
24
ab eo nemus: occultabitur distantia hominis ad nemus: et si moueatur uidens ad hominem illum,
25
quanto magis ad illum accesserit, tanto distantiam illam certius uidebit. Vnde cum prius simul
26
cum nemore appareret ei homo uisus, quando ad eum accedit, plus uidetur a nemore remotus: et
27
cum certum sit ei, nemus immotum manere: syllogizabit hominem uisum a parte nemoris incede-
28
re, licet ueritas habeat ipsum immotum esse: qui error non accideret in temperata luce. In quiete. Vt
29
homo de nocte uisus non plene comprehenditur: unde si modicum uideatur, non discernitur, et mo-
30
tus putabitur quiescere.
31
50. In asperitate et lenitate: raritate et densitate: umbra et tenebris. 141. 144 p 4.
32
IN asperitate et laeuitate erit errror. De nocte enim uisa asperitas iudicatur forsan laeuitas: aut e con〈-〉
33
trario, secundum quod fuerit rei uisae qualitas. In raritate et densitate. De nocte enim remissa iu-
34
dicabitur in corpore multum raro raritas: quia cum post ipsum non plena fiat comprehensio solidi:
35
aestimabitur remissio raritatis eius uiam negare uisui: Corpus uero modice rarum uidebitur solidum.
36
In umbra et tenebris. Si enim in pariete albo fuerint partes obscurę, et cadat super parietem illum lux
37
candelae: iudicabit forsitan uidens obscuritatem illam esse umbram: et uidebitur ei forsitan, quod proce〈-〉
38
dat apparens umbra a uicino pariete: et ita error est in umbrę aestimatione. Similiter si fuerit in par-
39
te parietis nigredo multum: aestimabitur forsitan uacuitas foraminis iter prębens egredientibus tene〈-〉
40
bris. Et si tota parietis superficies afficiatur intensa nigredine: totus forsitan putabitur tenebrę, ut
41
accidit in pariete cooperto ignis fuligine, et uiso in debili luce.
42
51. In pulchritudine et deformitate: similitudine et dissimilitudine. 150. 153 p 4.
43
IN specie et deformitate. Palam enim, quod de nocte uidetur facies formosa, licet in ea sint macu-
44
lae, sicut in lentiginosa. Et si fuerint in re uisa picturę subtiles, totalis speciei caussae, cum in nocte
45
uisum lateant: uidebitur res deformis. In similitudine et dissimilitudine. ln corporibus enim eius-
46
dem speciei, coloris, et figurę, in quibus est partialis diuersitas per latentes notas: in debili luce omni〈-〉
47
moda similitudo iudicabitur. Et si diuersa fuerint corpora, in specie, colore, et figura, sed ex aliquibus
48
notis conformitas est partialis: propter occultationem notarum ex remissione lucis, iudicabitur o-
49
mnimoda diuersitas corporum. Et palam, in omnibus praedictis errorem accidere ex sola debilita-
50
te lucis, cum ipsa intra terminos temperantiae sita, error non accidat, alijs immotis.
51
52. Magnitudo immoderata creat errores in singulis uisibilibus speciebus. In distantia. 16 p 4.
52
QVantitas egreditur a temperantia, et ille egressus caussa est erroris in omnibus, quibus fidem
53
facit syllogismus. Error erit in longitudine ex caussa praedicta: ut si uideantur duo homines
54
a longitudine temperata, et in suo genere maxima, et unus paululum: fuerit ante alium: non
55
discernetur uia inter eos sita: unde unus eorum apparebit circa alium. Et accidit error: quoniam di〈-〉
56
stantia eorum cum multum sit parua, non est proportionalis totali eorum a uisu elongationi, licet elon〈-〉
57
gatio sit temperata. Est autem error in longitudine, quoniam homines illi iudicabuntur ab oculo ęque
58
remoti: et ita quantitas unius longitudinis maior, quam sit in ueritate. Vnde error in longitudine.
1
53. In situ. 44 p 4.
2
IN situ propter quantitatis paruitatem est error. Quoniam granum sinapis si fuerit ab oculo de-
3
clinatum, tamen uidetur rectum: quoniam pro paruitate nimia non potest deprehendi declina-
4
tio huius grani super lineam intellectualem, in quam axis communis cadit orthogonaliter: quo-
5
niam non plene discernitur longitudo inter hanc lineam et extremitates grani, cum sit minima. Et
6
secundum hanc longitudinem consideratur declinatio eius super lineam illam. Et secundum hanc
7
lineam consideratur semper declinatio rei uisae, respectu uisus utriusque. Et ita error est in situ, ex
8
quantitate immoderata.
9
54. In figura et magnitudine. 97. 28 p 4.
10
IN figura. Cum enim res uisa fuerit multum parua, et fuerint in ea anguli: anguli occultabuntur
11
uisui: unde fortasse eius forma, cum non sit, aestimabitur rotunda aut longa: et si fuerit in ea incur〈-〉
12
uatio modica, latebit uisum, et aestimabitur superficies eius plana: unde palam, quod error est in
13
figura. In quantitate. Quantitas intemperata errorem inuehit: Propositis enim uisui duobus corpo-
14
ribus, quorum unum modice excedat aliud in longitudine sola, aut in latitudine: forsitam iudicabun-
15
tur aequalia omni dimensione. Et est error iste: quoniam excrementum unius dimensionis super a-
16
liam, euasit fines temperantiae, respectu uisus, cum sit ei insensibile prae nimia sua diminutione: Ob
17
hoc necessariae sunt mensurae, ut uerificentur quantitates corporum: cum non acquiratur certitu-
18
do per uisum.
19
55. In diuisione, continuatione, et numero: moto et quiete. 109. 138 p 4.
20
IN diuisione error accidit. Capillo enim adhęrente uitro: apparebit diuisio esse in uitro et sissura,
21
cum ibi sit continuitas uera: et prouenit hoc ex capilli tenuitate, quoniam si adhęserit uitro quan〈-〉
22
titas corpulenta: non ęstimabitur in eo fissura. In continuitate. Si enim praetendantur uisui folia
23
pergameni tenuia, aequalis latitudinis bene compressa, et ignoret uidens esse folia: iudicabit ipsa esse
24
continua, et unum corpus efficere. Et est erroris caussa quantitas uię interiacentis inter folia, quę prae sua
25
paruitate non percipitur a uidente. Et eadem erit caussa erroris numeri, quae continuitatis. In motu. Si
26
enim moueantur duo, quorum unum moueatur paulo uelocius alio: putabit uidens aequalem esse mo〈-〉
27
tum eorum: quia insensibile est unius super aliud excrementum uidenti. Similiter quantitas exces-
28
sus uiae, quam incedit unus super eam, quam incedit alius, imperceptibilis est uisui. Vnde iudicatur ęqua-
29
litas uiarum et motuum. In quiete. Cum enim offertur uisui aliquid multum paruum, forsitan mouebitur
30
pars eius aliqua, et ipsum iudicabitur immotum, cum motus partis lateat uisum.
31
56. In asperitate et lenitate: raritate et densitate: umbra et tenebris. 141. 144. 147 p 4.
32
IN asperitate et laeuitate. Cum enim occurrerit uisui res multum parua: iudicabitur forsan lęuitas, ubi
33
fuerit asperitas, et e contrario. Quoniam, ut dictum est, [53 n 2] asperitas non comprehenditur in corpore,
34
nisi ex umbra quarundam partium super alias, uel eminentia earum, et depressione aliarum: quod to〈-〉
35
tum occultabitur iudicio uidentis, prae nimia paruitate corporis. In raritate et soliditate. Si quis e-
36
nim intueatur corpus ualde paruum politum, ut ab eo lux possit reflecti, sicut est margaritae simile: ra〈-〉
37
rum esse iudicabitur, cum non sit. Similiter uiso corpore raro multum paruo, quod post ipsum non sit
38
corporis solidi comprehensio: existimatur esse solidum. In umbra et tenebris. Si enim in pariete al-
39
bo uisui opposito fuerit punctorum ualde nigrorum distinctio, adhibita solis luce, sed directe in pa-
40
rietem cadente uel prope: aestimabuntur a uidente singula puncta singula esse foramina, post quę e-
41
rumpant tenebrae, unde error cum tenebrarum aestimatione ex sola punctorum paruitate: qui non
42
accideret, si nigredo quantumcunque intensa magnam partem parietis inficeret. Si autem fuerit in pun〈-〉
43
ctis illis nigredo non adeo intensa: reputabuntur quidem puncta illa, foramina, in quibus sit umbra:
44
cum lux non penetret ea, sicut solet accidere luce super multorum foraminum speciem cadente. Vn〈-〉
45
de error umbrae ex sola punctorum diminutione.
46
57. In pulchritudine et deformitate: similitudine et dissimilitudine. 150. 153 p 4.
47
IN specie et deforimitate: Cum prae sua paruitate occultantur uisui deturpantes corpus uisum ma〈-〉
48
culę, accidit erroneum de specie iudicium: quia sumitur ex apparentibus tantum: Sicut est error
49
in deformitate, cum propter paruitatem lateant picturae decorem ingerentes rei uisae. In similitu〈-〉
50
dine et dissimilitudine. Cum enim notae minurissimae inter aliqua corpora, similitudinis aut dissi-
51
militudinis fuerint caussae: quia praetereunt uisum prae paruitate sua, iudicabitur similitudo aut dis-
52
similitudo omnimoda: et sumetur iudicium ex apparentibus tantum. In omnibus prędictis est error
53
in syllogismo ex paruitate corporis: cum ea existente temperata non accidat error, alijs immotis.
54
58. Soliditas immoderata creat errores in singulis uisibilibus speciebus. In distantia et
55
situ. 16. 44 p 4.
56
SOliditas aliquando egreditur temperamentum, et errorem inducit in quolibet eorum, quae com〈-〉
57
prehenduntur per syllogismum. In longitudine. Si enim minima fuerit corporis soliditas: et est:
58
ut sit ualde rarum, sicut est crystallus pura, et sit post ipsam corpus lucidum luce forti: non compre-
59
hendetur crystallus, sed quasi nullum esset intermedium, comprehendetur corpus per ipsam: unde, cum
60
quasi non sit, fiat rari acquisitio: non plena erit longitudinis eius ab eo comprehensio. Vnde error in
61
longitudine. Quare si corporis rari situs fuerit declinatus, occultabitur uidenti declinatio, et iudica-
1
bitur forsitan rectitudo. Vnde error in situ, et etiam error in longitudine: quoniam una eius extre-
2
mitas eiusdem longitudinis reputabitur cum alia, cum sint diuersae.
3
59. In magnitudine et figura: diuisione, continuatione et numero. 28. 97. 109 p 4.
4
DEinde quoniam quantitas corporis comprehenditur ex longitudine, et anguli, sub quo ui-
5
detur, capacitate: ignorata longitudine: accidit error in quantitate. Modo consimili erit error
6
in figura. Si enim in corpore fuerint anguli: occultabuntur uidenti: unde sexangula forma pu-
7
tabitur sphaerica. Si uero modica fuerit incuruatio in corpore, latebit, et iudicabitur corpus planum
8
esse. In distinctione erit error. Si enim fuerit per corpus magnae raritatis linea nigra, apparebit cor-
9
pus diuisum in loco, in quem cadit linea. Si uero fuerint duo corpora talia modicum a se distantia: repu-
10
tabuntur continua. Vnde error in continuitate. Et palam, quod ex his erit error in numeri compre-
11
hensione: cum uel unum plura, uel plura unum apparebunt.
12
60. In motu et quiete. 138 p 4.
13
IN motu erit error ex immoderatione raritatis: si opponatur foramini corpus ualde rarum, ut cry〈-〉
14
stallus: et huius corporis extremitates lateant uisum: et post corpus hoc moueatur aliud: puta-
15
bit uidens corpus rarum moueri, cum sit immotum: quod non accideret ipso temperate solido.
16
ln quiete accidit error ex eadem intemperantia. Si enim corpus ualde rarum includatur in manu,
17
coniunctum manui, et ab ea recedat, et moueatur intra manum reuolutionis motu, immota manu:
18
ita tamen, ut appareat diuisio aliqua inter ipsum et manum: iudicabitur corpus illud immotum: quo-
19
niam non potest in eo comprehendi motus, nisi mutatione situs partium partis alicuius, respectu manus,
20
uel partis eius. Et quia omnimoda est similitudo in partibus, uel praetenditur: propter raritatem non
21
potest discerni alicuius partium situs: quare nec motus.
22
61. In asperitate et lenitate: raritate et densitate 141. 144 p 4.
23
IN asperitate et lęuitate. Si enim in corpore multum raro fuerit asperitas non magna, putabitur
24
forsitan laeue. Si uero fuerit laeue, et statuatur post ipsum corpus asperum, aut corpus diuersorum
25
colorum, aestimabitur hoc corpus rarum et lęue, asperum. Vnde error in laeuitate. In raritate. Si e-
26
nim post corpus ualde rarum sit aliud corpus rarum non multum, et colore forti coloratum: apparebit pri-
27
mum non multum rarum, sed aestimabitur eius raritas secundum raritatem postpositi. Vnde uitrum
28
alij uitro superpositum non apparet ita rarum, sicut appareret eo solo uisui adhibito. Vnde error in
29
raritate. Si autem post post[*]post post corrupt for post primum rarum statuatur corpus solidum: iudicabitur primum solidum: unde er-
30
ror in soliditate. Pari modo si uas ualde rarum contineat uinum, cum post illud non percipiatur lux aut
31
corpus aliud: iudicabitur forsan totum cum uino uitrum esse unum corpus solidum.
32
62. In umbra et tenebris. 147 p 4. 67 p 10.
33
IN umbra erit error ex raritate. Luce enim solis in domum aliquam per foramen aliquod descenden〈-〉
34
te, et super fenestram uitream cadente, cum domus illa sit umbrosa: apparebit super fenestram il〈-〉
35
lam umbra, licet in ueritate lux in ipsam incidat: quae quidem lux comprehenderetur, si solidum
36
esset fenestrae corpus: quoniam non transiret, et ita super solidum appareret. Vnde error in umbra.
37
In tenebris. Luce enim solis in aquam fluminis non descendente, aut in mare, sicut accidit hora ma-
38
tutina et uespertina: et si fuerit claritas in aqua: apparebit tenebrosa: et quanto fuerit clarior, tanto
39
putabitur tenebrosior. Et accidit hoc: quoniam pars aquae superior umbram iacit super proximam par〈-〉
40
tem inferiorem, et illa proxima super aliam inferiorem propinquam: et ita per singulas usque ad fun-
41
dum. Et licet singularum partium umbra in se sit modica: tamen coniunctae unam efficiunt maxi-
42
mam, sicut palam est in colore uini accidere: In modica enim quantitate uini color est debilis: et in
43
multa, licet eiusdem modi, fortis. Caussa autem quare in mari umbram iaciente uideantur esse tene〈-〉
44
brae in maris claritate, est: quoniam intensa claritas intensam reddit raritatem: unde uisui maiorem
45
reddit penetrationem: Vnde fit acquisitio plurium maris partium umbram facientium: quoniam um〈-〉
46
brarum aggregatarum perceptio inducit fidem tenebrarum. Si uero mare fuęrit turbulentum, pro-
47
pter diminutam raritatem penetrabit uisus paululum, et comprehendet modicam aquae partem: et
48
licet faciat umbram, cum ipsa sit remissa, color illius partis uincit umbram. In turbida enim aqua co-
49
lor apparet, in clara nullus: unde et propter turbidae aquae colorem et propter umbrae partis appa-
50
rentis remissionem non comprehenduntur in aqua tenebrę: unde ipsa turbida, apparebit colora-
51
ta, et clara tenebrosa. Solis autem radio cadente super faciem maris, cum ei per raritatem ipsius pa-
52
teat transitus: abijcietur omnis tenebrarum et umbrae apparentia.
53
63. In pulchritudine et deformitate: similitudine et dissimilitudine. 150. 153 p 4.
54
IN decore et deformitate. Si enim in uase multum raro sint particulae uel incisurae ipsi decorem
55
afferentes: et imponatur uasi illi uinum turbidum et turpe: occultabuntur decoris caussae: et iu-
56
dicabitur uas deforme, ut aliquando accidit in uitreo uase. Econtrario si uas tale deforment e-
57
ius aliquae particulae, et imponatur ei uinum clarum lucidum, et in colore formosum: occultabuntur
58
deformitatis caussae, et reputabitur uas speciosum, cum sit deforme. In similitudine et dissimilitudi〈-〉
59
ne. Si duo uasa multum rara conueniant in forma, specie, raritate: sed discrepent in aliquarum partium
1
dispositione, et uino eiusdem coloris, eiusdem claritatis impleantur: latebunt caussę diuersitatis, et re〈-〉
2
putabuntur omnino similia. Si uero inter ea fuerit diuersitas in specie et forma: sed in aliquibus par〈-〉
3
tialibus conuenientia, et uino simili impleantur: putabuntur omnino dissimilia. Vnde error in simi〈-〉
4
litudine et dissimilitudine: quia sumitur iudicium ex apparentibus tantum. Et in omnibus praedictis ac-
5
cidit error ex sola soliditatis intemperantia: quoniam alijs in suo esse manentibus, non accidit error,
6
ea ad temperantiam reuocata.
7
64. Perspicuitas medij immoderata creat errores in singulis uisibilibius speciebus. In distantia:
8
situ: figura: magnitudine: diuisione: continuatione et numero. 16. 44. 97. 28. 109 p 4.
9
RAritas aeris inter uisum et rem uisam intercidentis egreditur temperamenti proprij motas, et
10
errorem generat in omnibus, quorum fidem uisus efficit per syllogismum. In longitudine. Si
11
enim fuerit aer pruinosus et obscurus, sicut in horis matutinis solet accidere: turri aliqua ui-
12
sui opposita in longitudine temperata: aestimabitur plus a uisu elongata, quam habeat ueritas. Vn-
13
de error in longitudine est. Et caussa est: quoniam non comprehenditur longitudo inferioris terrae, su-
14
per quam elongationis turris sumitur mensura: et occultatur terra ex raritate aeris diminuta. Vnde
15
raritas est caussa erroris. Si autem in hoc aere declinetur modice corpus uisum: occultabitur declina-
16
tio, quae pateret in aere claro. Vnde error in situ. Et si fuerit in corpore gibbositas modica: appare-
17
bit planum in tali aere: et si fuerint in corpore anguli, latebunt. Vnde erroneum erit figurae iudicium.
18
In quantitate erit error ex tali aere: quoniam uisum maius apparebit, quam in temperato aere: Sicut ac-
19
cidit in corporibus post aquę raritatem comprehensis. Et si fuerit in corpore quasi linea nigra: putabi-
20
tur esse partium diuisio. Vnde error in diuisione. Et si fuerint duo corpora modicum a se disiuncta: ap〈-〉
21
parebunt in hoc aere continua. Vnde error in continuitate. Et ex his palam, quod error est in numero.
22
65. In motu: quiete: asperitate: lenitate: raritate: densitate: umbra: tenebris: pulchritudine:
23
deformitate: similitudine et dissimilitudine. 138. 141. 144. 147. 150. 153 p 4.
24
IN motu. Si enim in aere duo uideantur, quorum unum alio paulo uelocius moueatur: iudicabun〈-〉
25
tur fortasse aequales esse eorum motus: cum in temperato aere discerni posset unius ad alium ex-
26
cessus. Et est error propter latens excrementum uię unius super uiam alterius. In quiete. Si quis enim
27
per talem aerem a longitudine temperata non tamen parua uideat aquam fluentem: aut iudicabit eam im-
28
motam: aut si fuerit fortis eius fluxus: minus, quam moueatur, motam. In asperitate et laeuitate. Quia in
29
hoc aere uidebitur asperum laeue, propter latentes asperitatis caussas. Et uisa re polita, cum non discer〈-〉
30
natur in ea reflexio: aestimabitur aspera. In umbra. Si enim post hunc aerem uideatur corpus album,
31
in quo sint particulae rotundae nigrae, luce ignis in corpus illud cadente, ita tamen, ut sit interpositio hu-
32
ius aeris: apparebit in locis illis umbra, aut forsitan reputabuntur foramina uiam tenebris erumpentibus
33
pręstantia. Vnde error in umbra et tenebris. Quare post hunc aerem corpus rarum apparebit minus
34
rarum: et forsan putabitur solidum. Et ita error in soliditate et raritate. In specie et deformitate, propter
35
caussas particulares corpus decorantes, uel deformantes, in hoc aere latentes. In similitudine et dis〈-〉
36
similitudine propter particulares diuersitatis, aut conuenientiae caussas, inter duo corpora non ap-
37
parentes. Et in his omnibus prouenit error ex raritate aeris sola immoderata, cum alijs immotis, in
38
aere temperato non accideret.
39
66. Tempus immoderatum creat errores in singulis uisibilibus speciebus. In distantia: situ:
40
figura: magnitudine. 16. 44. 97. 28 p 4.
41
TEmpus extra temperamenti sui fines locatum caussa est erroris per singula, quorum fides in uisu
42
sumitur ex syllogismo. In longitudine. Si enim subito intueatur quis aliquod remotum a turri,
43
quod statim uisui surripiatur: non poterit plene discernere longitudinem inter illud et turrim: et iu〈-〉
44
dicabitur forsan aut minus remotum a turri, quam sit in ueritate, aut magis. Et est caussa: quoniam in illa tem-
45
poris instantia non percipitur a uidente terra intermedia inter turrim et rem uisam, secundum quam su-
46
mitur distantiae mensura: aut quoniam in breui tempore, non poterit axis uiam intermediam discernere. Vn-
47
de nec plene comprehendere. Et ita error in longitudine. In situ. Cum aliquid subito occurrit uisui, et sta〈-〉
48
tim recedit: reputabitur forsitan rectum, declinatum, aut econtrario. In figura. Si fuerit modica gib-
49
bositas in re subito uisa: latebit, et putabitur res plana, aut latebunt anguli, si fuerint in ea. In quanti-
50
tate. Si quis enim titionem ardentem moueat motu citissimo, et intra uiam modicam, ut saepe ua〈-〉
51
dat et reuertatur per eam: apparebit uia motus ignea: quoniam motus titionis ab uno uiae termino
52
ad alium fit quasi in instanti, Vnde propter breuitatem temporis non potest discerni uel quantitas
53
uel motus titionis. Vnde et hic error in motu.
54
67. In diuisione: continuatione: numero: quiete et motu. 109. 138 p 4.
55
IN diuisione. Si quid enim subito uisum a uisu diuertatur, et fuerit in eo linea nigra: putabitur es-
56
se diuisio partium, illa nigredo. Et si corpora contigua uel ualde propinqua subito uideantur: ęsti-
57
mabuntur continua: sicut accidit in scamnorum tabulis subito inspectis. Vnde error in continui-
58
tate. In motu. Cum duorum unum paulo uelocius alio mouetur: motus in tempore modico comprehensi
59
aequales iudicabuntur, cum non tam subito comprehensibilis sit excessus. In quiete. Si enim aliquid
60
modice moueatur: subito uisum moueri non uidebitur: quoniam uia, quam percurrit in tempore suę perce〈-〉
61
ptionis, imperceptibilis est uisui prae sui paruitate. Superius autem explanatum est, [51 n 2] quod non com〈-〉
1
prehenditur motus in corpore, nisi in tempore sensibili. Similis error accidit in rota modica: cum
2
citissime uoluitur, apparet immota: cum non possit fieri comprehensio reuolutionis eius in tempo〈-〉
3
re tam paruo, quam paruum est, in quo fit una eius reuolutio. Idem error accidit in trocho. Vnde er〈-〉
4
ror in quiete: quoniam non potest discerni mutatio situs partium trochi: quare nec motus eius. Et si
5
unius coloris fuerit trochus: palam, quod non comprehenditur motus. Si uero plurium et diuerso-
6
rum colorum: nec sic etiam apparebit motus: cum lateat colorum diuersitas, et praetendatur ex ni-
7
mia festinatione, confusa quaedam colorum unitas.
8
68. In asperitate: lenitate: raritate: densitate: umbra: tenebris: pulchritudine: deformitate:
9
similitudine: dissimilitudine. 141. 144. 147. 150. 153 p 4.
10
IN asperitate. Cum enim subito uidetur asperum: putabitur forsitan laeue: et si hoc modo uidea-
11
tur, non poterit in eo discerni laeuitas aut asperitas. Vnde dubitatio et error. In raritate. Luce e-
12
nim declinata super corpus remisse rarum descendente, subito uisum, cum non percipiatur declina-
13
tio lucis: putabitur forsitan, quod in fine raritatis sit apparens raritas corporis. Quod si in tempore pau〈-〉
14
lo maiore adhibeatur uisus: percipietur declinatio caussa apparentiae raritatis remissę. In soliditate.
15
Si quis enim instanter uideat corpus rarum, et post ipsum non discernat lucis transitum, putabit illud es-
16
se solidum. In umbra. Si in albo pariete sint partes subnigrę, descendente super ipsum ignis luce, subito
17
uisae putabuntur esse umbrae. Si uero nigredo earum uisa fuerit intensa: aestimabuntur foramina te-
18
nebris plena. In specie et deformitate. Quia in tam paruo tempore non sunt comprehensibiles minutę de-
19
coris et deformitatis caussae: sicut accidit cum aliquis inspiciens per foramen intuetur faciem, iudicat
20
aliquando foedam: formosam: uel econtrario. Et idem error accidit mota re uisa, oculo immoto. In si-
21
militudine et dissimilitudine: Quoniam latent particulares similitudinis et dissimilitudinis caussę.
22
Et in his omnibus ex solo tempore non moderato accidit error: cum in praedictis nullus accideret,
23
eo ad temperantiam reducto.
24
69. Imbecillitas uisus creat errores in singulis uisibilibus speciebus. In distantia: situ: magni-
25
tudine: figura: diuisione: continuatione: numero. 16. 44. 28. 97. 109 p 4.
26
VIsus debilitas et immoderatio errorem inuehit singulis per syllogismum in uisu comprehensis. In
27
longitudine. Si enim opponantur uisui duo corpora, quorum unum sit coloris fortis, et remotius:
28
aliud coloris debilis, et oculo propinquius: cum non fiat comprehensio longitudinis, nisi facta col〈-〉
29
latione ad aliqua corpora interiecta: [per 25. 39 n 2] faciet incertam collationem debilitas uisus. Et quia
30
certum est homini, quod ex locis propinquioribus certior fit fides uisui. quam ex remotioribus concludit il-
31
lud, quod apparet ei certius ex his corporibus esse propinquius. Et planum, quod uisui debili certior
32
fit fides coloris fortis, quam debilis: licet paulo plus elongati. Idem error accidit etiam in temperantia
33
uisus: quoniam a longitudine magna propinquius iudicatur corpus, cuius color fortis, quam cuius co-
34
lor debilis: licet non sit multo remotius. In situ errat uisus debilitas. Si enim ab aliquanta longitudine,
35
licet temperata declinetur corpus, et sit modica declinatio: ignorabitur, cum plene comprehenditur
36
longitudo. Et incertitudo longitudinis quantitatis, errorem etiam situs ingerit. In figura. Quia gibbus mo〈-〉
37
dicus, et multiplex angulus latent debilitatem uisus. Et si in corpore linea nigra fuerit: aestimabitur di〈-〉
38
uisio uel fissura: et aestimabuntur corpora contigua, unum continuum. Vnde error in diuisione: conti-
39
nuitate: numero. Eadem erroris caussa strabo unum iudicat duo: si fuerit deformitas in uno tantum
40
oculo. Quoniam habet res uisa diuersitatem situs, respectu duorum oculorum eius. Si autem in duo-
41
bus oculis eius sit deformatio: cum accidit eos moueri: forsitan accidet eis diuersitas situs, respectu
42
rei uisae: et ita in uno pluralitas.
43
70. In motu et quiete. 138 p 4.
44
IN motu. Si quis enim saepius in circuitum uoluitur, cum quiescit: putat, quod parietes moueantur. Et
45
est, quoniam moto uidente, mouetur intrinsecus uis uisibilis: et licet uidens steterit, non statim uis
46
uisibilis stabit: sed motus eius in uidentis quiete durabit: et ob hoc motus uisarum rerum aestima-
47
tio insurgit. Et huius motus exemplum in trocho uidemus: quoniam diu post manus mouentis quie〈-〉
48
tem uoluitur trochus. Est etiam infirmitas, in qua uidentur patienti omnia uolui. In quiete. Quan-
49
do corpus similium partium, ut sunt quaedam rotae horologiorum, reuoluitur reuolutione pauca: ui-
50
sus debilis non percipit eius motum, quem quidem perciperet uisus temperatus. Si autem multa sit reuo〈-〉
51
lutio, non percipitur etiam a temperato. Si uero sit dissimilium partium corpus motum, ut in rota mo-
52
letrinae: tunc uisus debilis comprehendet motum: Si autem festina fuerit rotae reuolutio: occultabi〈-〉
53
tur uisui debili motus. Quoniam partes rotae multum dissimiles sunt: non plene comprehendetur dissi〈-〉
54
militudo in festinatione: et per dissimilitudinem partium fit comprehensio motus earum.
55
71. In asperitate: lenitate: raritate: densitate: umbra: tenebris: pulchritudine: deformitate:
56
similitudine: dissimilitudine. 141. 144. 147. 150. 153 p 4.
57
IN asperitate et laeuitate. Quia forsan reputabit modice lęue, asperum: uel econtrario, si inter formas
58
asperi et lęuis fuerit dissimilitudo. In raritate. Cum fuerit in corpore raro soliditas pauca: aestimabi〈-〉
59
tur a uisu debili maior uera. In soliditate. Si fuerit in corpore raro color fortis, aut post ipsum, et
60
raritas non maxima: putabit illud esse solidum. In umbra. Notae parietis subnigrae, descendente super ipsum
61
luce, apparent huic uisui umbrę: et si fuerint multum nigrę: apparebunt foramina, in quibus tenebrę. In
1
deformitate et decore: similitudine et dissimilitudine propter particulares decoris uel foeditatis, simi〈-〉
2
litudinis et disaimilitudinis caussas uisum latentes. Et est error in praedictis omnibus ex sola debilitate uisus.
3
72. In uisione errores creantur alias quidem a singulis uisionem perficientibus: alias uero a plu-
4
ribus simul, quorum nullum per se errorem crearet. 154 p 4.
5
IAm diximus, quomodo accidat error in syllogismo, secundum unamquamque caussarum erroris ui〈-〉
6
sus in qualibet partium, quae acquiruntur per syllogismum, et incessimus super quemlibet erro-
7
ris modum, et cuiuslibet supposuimus exemplum. Et licet in erroribus uisus sit copiosa multitu-
8
do: tamen omnium ad modos dictos fiet reductio, et ad exempla ordinatim proposita: assignauimus quoque
9
errores, secundum quod singuli eorum accidunt ab unica tantum caussa. Et aliquando error infertur
10
non ab una tantum, sed a duabus caussis uel pluribus. Verbi gratia. Si moueatur aliquid a longitudi-
11
ne magna motu lento: subito uisum uidebitur immotum: et percipi posset motus ille in distantia tem〈-〉
12
perata etiam celeri uisu, uel etiam in illa longitudine intemperata non occultaretur motus: si tempera-
13
tum esset inspectionis tempus. Prouenit igitur error ex duabus intemperantijs, quarum neutra per se
14
sufficit: trium aggregatio errorem efficit. Si a magna longitudine, sub debili luce, in modico tempore, op-
15
ponatur uisui corporis diuersorum colorum reuolutio non cita: aestimabitur corpus stare: Et si ab ea-
16
dem longitudine, sub eadem luce, tempore temperato, adhibeatur intuitus: comprehendetur mo-
17
tus: qui similiter non latebit in temperata longitudine, sub eadem luce et modico tempore: et etiam perci〈-〉
18
pi poterit in eadem longitudine sub forti luce. Et generaliter ex omnibus erroribus uisui accidentibus nec
19
unus nec plures congregati euadunt caussas, quas diximus. Quaelibet autem forma rei uisae, ex ijs, quae
20
enumerauimus, est composita. Et cum uisus non acquirat ex rebus uisis, nisi aliquas istarum: non acci-
21
dit error in uisu, nisi in aliqua istarum. Et omnis error, qui accidit in scientia, est, quoniam intellectus
22
similia efficit, quae percipit, cum ijs, quę percepit in modo aliquo, aut dissimilia. Et omnis error in par〈-〉
23
tialibus erit, aut in sensu, aut in scientia, aut in syllogismo: et non potest esse, quin sit in aliquo istorum,
24
aut duobus, aut ipsis tribus. Et quicunque error accidit in huiusmodi tribus, non erit, nisi per erro-
25
rem uisus in partibus. Et iam patuit, quod error uisus in partialibus non erit, nisi propter caussas, quas
26
assignauimus, aut ex una earum tantum, aut ex pluribus.
27
ALHAZEN FILII
28
ALHAZEN OPTICAE
29
LIBER QVARTVS.
30
LIBER iste diuiditur in quique partes. Pars prima est proemium libri. Se-
31
cunda est in declaratione, quod luci accidat reflexio a politis corporibus. Tertia
32
est in modo reflexionis formae. Quarta in ostensione, quod comprehensio for〈-〉
33
mae ex corporibus politis non est, nisi ex reflexione. Quinta est in modo comprehensio-
34
nis formarum per reflexionem.
35
PROOEMIVM LIBRI. CAP. I.
36
1. Visio fit trifariam: recte: reflexe: et refracte. In praef. 1. 3. 10 Libr.
37
IAm explanauimus in libris tribus modum comprehensionis formarum in uisu, cum fuerit directus:
38
et enumerauimus singula, quae in rebus uisis comprehendit uisus. Sed diuersificatur acquisitio ui-
39
sus tripliciter: Aut enim directe, sicut diximus: aut per reflexionem in politis corporibus: aut per
40
penetrationem, ut in raris, quorum non est raritas, sicut raritas aeris. Et non potest diuersificari ui-
41
sus, nisi in his modis tribus. Et his duobus modis posterioribus comprehendit uisus in rebus uisis,
42
quae supra exposuimus, et quorum acquisitionem in uisu directo patefecimus. Et forsitan uisus in his
43
incurrit in errorem, aut consequitur ueritatem. Et nos assignabimus in hoc libro, quando per refle-
44
xionem fiat formarum acquisitio: et quomodo erit reflexio: et quis linearum reflexarum situs: Et prae〈-〉
45
ponemus quaedam accidentia praeponenda.
46
QVOD LVCI ACCIDAT REFLEXIO A POLITIS
47
corporibus. Cap. II.
48
2. Lux et color reflectuntur a quolibet politae superficiei puncto, lineis rectis. 1 p 5.
49
PLanum est ex libro primo [1. 2. 3. 14. 18. 19 n] quod lux a corpore lucido luce propria uel acciden-
50
tali dirigatur in omne corpus ei oppositum: et eodem modo color, cum in eo lux fuerit, mittitur.
51
Itaque corpore polito opposito corpori lucido, mittitur ad ipsum lux mixtim cum colore, et refle-
52
ctitur lux cum colore, siue fuerit fortis, siue debilis, siue prima, siue secundaria. Et quod fiat in luce for〈-〉
53
ti reflexio, potest patere: opposito luci forti speculo ferreo, si oppositus fuerit paries speculo, et de-
54
scenderit super ipsum lux declinata, non recta: uidebitur in pariete lux fortis reflexa: quę quidem non uidebi-
55
tur super eundem locum, si speculum auferatur uel moueatur: imo secundum motum speculi mutabi-
1
tur locus lucis reflexae in pariete. Quare palam, reflexionem fieri in luce forti. In luce debili patere
2
potest facile. Si intra domum aliquam, per foramen unicum a terra elongatum, sed non multum, descendat
3
lux diei, non solis, super aliquod corpus: et circa corpus statuatur speculum ferreum: et circa speculum
4
corpus aliquod album: apparebit in secundo corpore albo lux maior quam sine speculo: et augmen-
5
tum illius non est, nisi ex speculi reflexione, quoniam ablato speculo sola lux secundaria debilis appare-
6
bit in corpore albo. Amplius: si diligens figatur intuitus in lineis, per quas a corpore primo lux in
7
speculum mittitur: perpendetur quidem linearum illarum declinatio super speculum, et super idem linearum
8
punctum, reflexionis declinatio eadem. Et est proprium reflexionis, ut sit eadem declinatio, et idem angulus
9
linearum uenientium et reflexarum. Quod si moueatur corpus album a loco reflexionis in alium locum: tamen
10
circa speculum: non uidebitur in eo lucis augmentum: nec uideri poterit, nisi in illo situ tantum. Quare
11
planum est proprium esse refiexionis hunc situm. Hoc idem poterit uideri in secundaria luce: si praedictum
12
speculum sit argenteum, et corpus tertium album sit ex alia parte speculi: apparebit quidem super corpus
13
tertium lux secundaria, et super corpus secundum lux maior illa: Et palam, huius maioritatis caussam
14
solam esse reflexionem. Patebit autem in omni loco lucis reflexio: ubi super corpus descendit per foramen
15
aliquod lux fortis, adhibito luci speculo, et ei corpore albo opposito, modo supra dicto. Verum lo-
16
cum reflexionis et linearum situm explanabimus. Iam patuit in libro primo, [1. 2. 3. 14. 18. 19 n] quod lux re-
17
flexa sequitur rectitudinem linearum: quare ex corporibus politis fit reflexio secundum processum
18
rectitudinis in situ proprio.
19
3. Lux et color a quolibet superficiei coloratae puncto ad quodlibet superficiei politae oppositae
20
punctum permixti confluunt. 2 p 5.
21
AMplius: Planum est ex superioribus, quod lux secunda a corpore illuminato, accidentali lu-
22
ce procedens, secum fert colorem corporis. Ab omni igitur corpore illuminato seu lucido color
23
mixtim cum luce ad corpora opposita polita mittitur, et mixtim in partem debitam reflectitur. Et
24
huic rei fides poterit fieri, si intra domum unius foraminis tantum, descendat lux super corpus forti et
25
specioso colore: et statuatur circa ipsum speculum ferreum, et circa speculum corpus concauum ad scyphi
26
modum, intra quod sit corpus album, et aptetur hoc uas in loco reflexionis, ut lux reflexa incidat in cor〈-〉
27
pus album: apparebit quidem super faciem albi corporis color illius, in quod fit primo descensus lucis: quod
28
quidem non accidet, si extra proprium situm reflexionis statuatur corpus album. Et secundum diuersas colorum
29
species hoc probatum inuenies, uelut in colore coelesti rubore, uiriditate, et huiusmodi. Quare planum,
30
colorem mixtum cum luce remitti, et certiorem esse coloris reflexi apparentiam, si speculum fuerit argenteum.
31
4. Reflexio debilitat lucem et colorem: et omnino totam uisibilis speciem. 3 p 5.
32
QVare autem non appareat haec probatio, scilicet, quod comprehendatur color reflexus, cuicunque
33
corpori opponatur speculum, sed ei adhibeatur album, haec est ratio sicut supra dictum est colo-
34
res debiles (licet simul cum luce mittantur) non sentiuntur. Formae enim, quae reflectuntur, de-
35
biliores sunt formis, a quibus reflexio oritur. Et hoc in hac luce potest patere. Quoniam luce forti in
36
speculum cadente, et reflexa in pariete: debilior uidebitur lux parietis, quam speculi, et notabilis est
37
inter eas proportio. Idem patebit in luce debili pari modo, ut in domo in prima dispositione: si corpus
38
tersum tertium album ponamus loco speculi ferrei, uel circa ipsum: maior apparebit lux super hoc cor-
39
pus, quam super secundum: quod non accideret, nisi reflexio lucem debilitaret. Sed dicet aliquis, caussam
40
huius rei esse nigredinem speculi ferrei, quae admixta luci, in speculum cadenti, ipsam obumbrat, et re-
41
flexa in corpus secundum debilis et fusca apparet: sed in corpus tertium loco speculi positum non descendit
42
lux, nisi a corpore primo nulli admixta nigredini. Verum quod hoc non sit in caussa, palam ex eo est:
43
quod loco speculi ferrei, argenteo posito, eadem accidit probatio. Pari modo reflexus color debilior
44
erit colore, a quo fit reflexio: quod in domo et uase, ut antea, patere potest: si corpus album loco spe-
45
culi ponatur, uel circa: fortior apparebit in ipso color, quam in corpore albo intra uas posito. Et idem
46
patebit, si loco ferrei speculi argenteum ponatur speculum. Igitur reflexio debilitat et luces et colores:
47
sed colores amplius, quam luces, secundum utrumque speculum. Et est: quoniam colores accedunt
48
debiliores, quam luces: unde facile efficiuntur in reflexione debiliores. Amplius: color debilis cum
49
peruenerit ad speculum, miscetur colori eius: quare reflexus apparebit debilis et tenebrosus. Et for-
50
mae debiliores sunt reflexae, quam in loco reflexionis: et reflexio causa est debilitatis.
51
5. Lux et color reflexi sunt debiliores luce et colore primis: fortiores autem secundis, cum
52
guibus ab eodem ortu aequabiliter distant. 4 p 5.
53
POterit aliquis dicere, non esse debilitatem formarum in reflexione, nisi ex elongatione earum a sua
54
origine. Sed explanabitur, quod licet ab ortu aequaliter elongentur lux directa et lux reflexa:
55
tamen debilior erit reflexa. Intret radius solis in domum aliquam per foramen: et opponatur fo〈-〉
56
ramiri in aere speculum ferreum minus foramine: et lux foraminis residua cadat in terram super corpus
57
album: et lux a speculo reflexa cadat in corpus album eleuatum: hoc obseruato: ut eadem sit eleuati et ia-
58
centis a foramine longitudo: uidebitur quidem super eleuatum lux minor, quam super iacens. Et hu〈-〉
59
ius minoritatis non potest assignari caussa, nisi reflexio sola. Idem accidit, si speculum sit argenteum. Idem
60
in colore potest patere: lux enim solis in domum aliquam per foramen descendat super corpus coloris for〈-〉
61
tis, cui adhibeatur speculum, et aliud corpus concauum: intra quod sit corpus album, in quod cadit refle〈-〉
62
xio: et statuatur in domo aliud corpus album eiusdem modi, cum eo, quod est in concauo: et sit elongatio
1
huius albi a corpore colorato, in quod cadit lux foraminis, eadem cum elongatione albi, quod est
2
in concauo ab eodem, et cum elongatione speculi ab eodem: tunc comprehendetur color debilior
3
in albo, quod est intra concauum, quam in eo, quod est extra: licet aequidistent ab ortu suo, id est a
4
corpore colorato. Et in caussa est reflexio colorem debilitans. Amplius: lux reflexa fortior est lu-
5
ce secundaria: licet eiusdem sint elongationis ab origine sua. Luce enim reflexa cadente in cor-
6
pus aliquod: si aliud eiusmodi corpus ponatur extra locum reflexionis: et sit cum eo eiusdem e-
7
longationis a speculo: uidebitur super ipsum lux minor, quam in illo. Idem etiam planum erit in
8
domo: si deponatur in terram, in directo foraminis speculum, quod accipiat totam foraminis lu-
9
cem: erit lux fortior super corpus in loco reflexionis positum, quam super aliud eiusdem modi
10
extra hunc locum, tantundem elongatum a speculo. Eodem modo si excedat lux foraminis quan-
11
titatem speculi: et cadat circa speculum lux in terram, aut corpus album, a quo aliud corpus tan-
12
tum elongatur, quantum corpus reflexionis a speculo: debilior apparebit in eo lux, quam super
13
reflexionis corpus. Similiter accidit in colore, si corpus aliquod tantum distet a speculo extra si-
14
tum reflexionis, quantum aliud ei simile, quod est in situ reflexionis: apparebit quidem super cor-
15
pus, quod est in situ reflexionis, color reflexus: super aliud forsitan nullus. Si enim ferreum fuerit
16
speculum: aut modicus uidebitur, aut omnino nullus. Si uero argenteum fuerit speculum: appa-
17
rebit super ipsum color aliquis, sed ualde debilis, et longe debilior, quam in corpore, quod est in
18
situ reflexionis. Et iam igitur planum, quod formae lucium et colorum ex corporibus politis reflectuntur,
19
et in reflexione debilitantur: et erit forma directa fortior reflexa, cum eadem fuerit earum origo, et aequa〈-〉
20
lis ab ea origine elongatio: et reflexa fortior secundaria, cum est idem uel aequalis ortus, et par elongatio.
21
DE MODO REFLEXIONIS FORMARVM A POLI-
22
tis corporibus. Cap. III.
23
6. Lenitatis: politae superficiei: et perpendicularis incidentiae definitiones. In def. 5 libr.
24
POlitum est laeue multum in superficie: Et laeuitas est, ut sint partes superficiei continuae, sine
25
pororum multitudine. Laeuitas intensa est, ubi est multa partium superficiei continuitas, et
26
pororum paruitas et paucitas: et finis laeuitatis est priuatio pororum, et priuatio diuisionis par〈-〉
27
tium. Itaque politio est politiua continuitas partium superficiei, cum poris raris et exiguis: et finis po-
28
litionis est uera continuitas partium, et priuatio pororum. In omnibus politis superficiebus, licet
29
diuersis subiaceant figuris, accidet reflexio: et idem reflexionis modus et eadem proprietas est. Et
30
est, quod ab omni positi superficie et quolibet eius puncto fit reflexio. Et sumpto quocunque puncto
31
in superficie, a qua fit reflexio: linea accessus formae ad illud punctum, et linea reflexionis in eadem
32
superficie erunt cum linea perpendiculari super illud punctum erecta: et tenebunt hę lineae eundem
33
situm respectu perpendicularis, et aequalitatem angulorum. Et uolo dicere perpendicularem: quae
34
sit perpendicularis super superficiem, tangentem corpus politum in illo puncto. Et duę lineę cum per-
35
pendiculari sunt in eadem superficie orthogonaliter cadente super superficiem, corpus politum in
36
puncto, a quo fit reflexio, tangentem. Si autem linea, per quam accedit ad speculum forma, cadat per-
37
pendiculariter super illud: fiet reflexio formae per ipsam, non per aliam. Et hoc est proprium in omni
38
reflexione, in omni polito corpore. Si igitur corpus politum fuerit planum: superficies tangens pun〈-〉
39
ctum reflexionis, erit una et eadem cum superficie corporis. Si uero fuerit columnare speculum interius
40
aut exterius politum: erunt contactus superficiei speculi et superficiei contingentis linea tantum, se-
41
cundum longitudinem speculi intellecta. Idem in speculo pyramidali intus uel extra polito. In sphae-
42
rico siue interius siue exterius polito, contingens superficies tangit in solo puncto.
43
7. Fabricatio et usus organi reflexionis. 9 p 5.
44
QVomodo autem etiam ad oculum pateat hic modus reflexionis in speculis omnibus, expla〈-〉
45
nabimus. Accipe tabulam aeneam spissam, ut firmior sit: eius longitudo sit non minor duo-
46
decim digitis: sitq latitudo sex digitorum, et fiat linea aequidistans extremitati longitudi-
i1
47
nis: et circa illam extremitatem, et super punctum
48
huius lineae medium ponatur pes circini, et fiat
49
semicirculus, cuius semidiameter sit latitudo
50
tabulae: et [per 11 p 1] extrahatur a puncto,
51
quod est centrum, linea orthogonaliter super
52
diametrum iam factam: et erit linea illa semidiame-
53
ter diuidens semicirculum per aequalia [per
54
33 p 6.] Et in hac semidiametro sumatur men〈-〉
55
sura unius digiti, et posito pede circini super
56
centrum, fiat semicirculus secundum quantitatem
57
partis residuae semidiametri, secundum semi-
58
diametrum quinque digitorum. Et diuidiantur se-
59
micirculi primi medietates, in quot libuerit, partes, ita ut sibi respondeant in aequalitate, prima scili〈-〉
60
cet primae, secunda secundae, et sic de alijs: et protrahantur lineę a centro ad puncta diuisionum. De-
61
inceps in semidiametro mensura digiti signetur: et ex parte centri et super punctum signatum pro-
62
trahatur linea, aequidistans diametro semicirculi, siue tabulae extremitati [per 31 p 1:] et secetur e
63
tabula, quod interiacet hanc lineam et semidiametrum, usque ad centrum et lineas primas, ad diuisio-
1
nes semicirculi protractas, id est ad lineas tales semidiametro propinquiores. Post secetur tabula
2
circa semicirculum maiorem, ut solum remaneat semicirculus: et secetur tabula sub centro, ut cen-
3
tri locus acuatur quasi punctum: hoc tamen modo, ut in eadem superficie remaneat cum semicir-
4
culo et alijs lineis. Post sumatur tabula lignea plana excedens aeneam in longitudine duobus diui-
5
tis: et sit quadrata: et eius altitudo siue spissitudo septem digitorum. Signetur ergo in hac tabula
6
punctum medium: et super ipsum fiat circulus excedens maiorem circulum tabulę aeneae, quanti-
7
tatc digiti magni: et fiat super idem centrum circulus, aequalis circulo minori tabulę aeneę: et diui-
8
datur circulus maior in partes, in aequalitate respondentes partibus semicirculi tabulae aeneę: ut
9
scilicet prima respondeat primae, secunda secundae, et sic de alijs: et circumquaque secetur ta-
10
bula lignea, ut solum remaneat maior circulus: et fiet haec sectio usitato secandi modo. Secetur e-
11
tiam pars tabulae minore circulo contenta: et modus sectionis erit: ut huic tabulae associetur alia
12
tabula, ita ut linea a centro huius ad centrum illius transiens, sit perpendicularis super illam: et ad-
13
hibito tornatili instrumento centris earum, fiat sectio partis circularis iam dictae: (est autem alte-
14
rius tabulae associatio, ut fixa stet in sectione) igitur restabit tabula quasi annulus circularis, cuius
15
latitudo erit duorum digitorum: longitudo quatuordecim: altitudo septem. Et sit haec altitudo
i1
16
optime circula-
17
ta ad modum co-
18
lumnę: remanent
19
autem in latitudi-
20
ne huius annuli
21
lineę diuidentes
22
circulum eius se〈-〉
23
cundum diuisio〈-〉
24
nem semicirculi ta〈-〉
25
bulae aeneę. A ca〈-〉
26
pitibus autem li〈-〉
27
nearum harum pro-
28
ducantur lineae
29
in superficie al〈-〉
30
titudinis exteri〈-〉
31
oris, perpendicu〈-〉
32
lares super su-
33
perficiem latitu〈-〉
34
dinis: et poterit
35
hoc modo fieri.
36
Quaeratur regu-
37
la bene acuta, cui
38
ius capiti lineae
39
adhibeantur, et
40
regula mouea-
41
tur, donec tran-
42
seat superficiem al〈-〉
43
titudinis, in qua〈-〉
44
libet parte acu-
45
minis: Signa e-
46
ius capita, et fac
47
lineam, quoniam illa erit perpendicularis, quam quaeris. Aliter poterit hoc idem fieri. Ponatur pes
48
circini super terminum lineae diuidentis circulum, et fiat semicirculus secundum altitudinem annuli, qui di〈-〉
49
uidatur per aequalia, et protrahatur a puncto in punctum linea, et ita de singulis. Pari modo a termi-
50
nis illarum diuidentium protrahantur perpendiculares ex parte interioris altitudinis. Amplius: su〈-〉
51
matur in altitudine interiori ex parte faciei non diuisę, altitudo duorum digitorum: et in perpen-
52
dicularibus fiat signum, et in signis illis fiat circulus, aequidistans faciei annuli hoc modo. Tabula
53
aliqua plana fiat circularis, aequalis circulo minori tabulę aeneę: et secetur ex ea pars aliqua usque
54
ad centrum, quasi triangulum ex duabus semidiametris et arcu circuli, secundum quod libuerit,
55
ut possis tabulam cum manu imponere, et locis assignatis aptare. Apta ergo locis illis, ut sit aequi-
56
distans faciei annuli, et fac circulum secundum ipsam. Sumatur etiam infra hunc circulum altitu-
57
do medietatis grani hordei, et fiant signa, et in punctis assignatis fiat circulus per aptationem ta-
58
bulę. Et in hoc postremo circulo fiat circularis concauitas, et sit unius digiti eius profunditas, et
59
altitudo tanquam altitudo tabulę aeneę: et sit hęc altitudo intra altitudinem duorum digitorum, ut
60
eadem sit postremi circuli et concauitatis species. Aptetur autem huic concauitati tabula ęnea, quę
61
quidem intret concauitatem usque ad circulum minorem. Et cum distantia minoris a maiori sit uni-
62
us digiti, et concauitas similiter: igitur circulo postremo et tabulę ęneę communis erit superficies:
63
et lineae perpendiculares in altitudine annuli, tangent lineas diuisionis tabulae aeneae, et cadent
64
perpendiculariter super tabulam ęneam. Sit autem superficies tabulę ęneę diuisa ex parte faciei
1
annuli diuisae. Amplius: in exteriore planitudine annuli signetur punctus, a longitudine duorum
2
digitorum: et posito pede circini super punctum signatum, fiat circulus, secundum quantitatem u-
3
nius grani hordei, et instrumento ferreo, cuius similiter latitudo sit quantitas unius grani hordei,
4
perforetur foramine columnari: et baculus ligneus foramini aptetur: qui quidem cum transierit ad
5
interiorem concauitatem, tanget tabulae aeneę superficiem. Pari modo super singulas exterioris al-
6
titudinis perpendiculares similia et aequalia efficiantur foramina, in quantitate et altitudine. De-
7
inde sumatur tabula lignea quadrata, cuius latus sit aequale diametro annuli, et protrahatur in eius
8
superficie linea diuidens per medium quadratum, aequidistans lateribus. Et ab una parte sumatur
9
longitudo duorum digitorum, et fiat signum: et post sumatur longitudo semidiametri minoris cir-
10
culi tabulae aeneae, et posito pede circini, fiat circulus transiens per signum: qui quidem circulus e-
11
rit aequalis minori circulo tabulae aeneae et concauitati annuli. Deinde supra centrum huius circu-
12
li sumatur longitudo duorum digitorum, et infra centrum similiter: et signentur puncta ab utro-
13
que in utranque partem: et protrahatur linea aequidistans lateribus quadrati: et in utraque harum
14
linearum signetur longitudo duorum digitorum, ex utraque parte puncti signati: et a punctis unius
15
lineae signatis protrahantur lineę aequidistantes ad puncta alterius lineę signata: et fiat quadratum
16
quatuor digitorum. Cauetur postea hoc quadratum, secundum altitudinem unius digiti, et conca-
17
uationis latera efficiantur plana, et orthogonalia, et fundus similiter planus. Deinde aptetur haec
18
tabula faciei annuli, ita ut circulus minor applicetur foramini eius, et extremitas eius extremitati:
19
et firmetur haec applicatio cum clauis, ut immota maneat tabula. Notandum uero, quod in omni-
20
bus praedictis, dictorum digitorum mensura certa debet esse et determinata: et ob hoc in linea ali-
21
qua fiat immutabili, ne ex mutatione mensurę error accidat. Amplius: fiat columna ferrea conca-
22
ua, plana, aliquantulum spissa, ut statim intret, nec immutari queat: et sit quantitas diametri circuli
23
eius unius grani hordei: et ponatur columna in foraminibus: quę quidem cum ad interiora annuli
24
peruenerit: continget lineas in tabula aenea factas. Et erit operis eius complementum, si linea ta-
25
bulę aeneę contingat circulum columnę in puncto lineae altitudinis annuli, perpendicularis super
26
tabulam aeneam, et transeuntis per centrum circuli columnę. Fiat autem in capite columnae annu-
27
lus aut repagulum, quod non permittat columnam intrare, nisi ad locum determinatum. Sit autem
28
huius longitudinis columna, ut procedens super tabulam aeneam, attingat lineam aequidistantem
29
diametro tabulae, intra quam facta est sectio. Et haec est linea illa aequidistans basi trianguli ta-
30
bulae aeneae.
31
8. Fabricatio septem speculorum regularium. 8 p 5.
32
AMplius: fabricentur septem specula ferrea, quorum unum planum: duo sphaerica, unum con〈-〉
33
cauum intra politum, aliud extra: duo pyramidalia, unum politum in facie, aliud in conca-
34
uitate: duo columnaria, unum concauum, aliud in superficie politum. Speculum autem pla〈-〉
35
num sit circulare: et sit eius diameter trium digitorum. Speculum columnare politum in superficie
36
sit lucidum, et perfecte politum: et sit diameter circuli longitudinis sex digitorum, qui circulus est
37
basis eius. Longitudo autem columnę sit trium digitorum. In basi columnę sumatur chorda longi-
38
tudinis trium digitorum: similiter in basi eiusdem columnę opposita sumatur huic aequalis chor-
i1
39
da, et ei opposita, ut lineę a capitibus unius chordę ad capita alteri-
40
us productę, sint rectę. Et secetur haec columna secundum harum li-
41
nearum prrocessum, ut restet nobis pars columnę, cuius capita sint
42
portiones chordarum: altitudo autem axis remanentis portionis
43
minor, quam altitudo dimidij digiti. Axem autem dico lineam a me-
44
dio puncto arcus, ad medium chordę punctum productam. Columnę autem
45
concauę longitudo sit trium digitorum, et diameter basis eius sex digito-
46
rum: et in ea sumatur chorda trium digitorum, et fiat sectio, sicut in
47
prima: et erit altitudo axis partis remanentis minor, quam altitudo
48
dimidij digiti. Sit autem in his omnibus politura exquisita, et aequa-
49
litas omnimoda. In speculo pyramidali quęratur diameter basis: cu-
50
ius quantitas sit sex digitorum, et chorda trium: et longitudo quatuor
51
digitorum et dimidij: et fiat sectio secundum lineas rectas: et axis por-
52
tionis altitudo sit minor quam altitudo dimidij digiti. Et haec in
53
utraque[*]utraque corrupt for utroque pyramidali intellige. Speculum sphęricum sit portio sphę-
54
rę, cuius diameter sit sex digitorum, et diameter basis huius specu-
55
li trium digitorum: et erit axis altitudo minor quam altitudo dimi-
56
dij digiti. Idem operare in speculo sphęrico concauo. Deinde fa-
57
cias septem regulas ligneas planas, quarum latera sint aequidistan-
58
tia et orthogonalia, super capita aequidistantia in fine possibilita-
59
tis: et sit longitudo regularum sex digitorum, latitudo quatuor. Postea quadrato adaptetur ali-
60
qua regularum, ita ut orthogonaliter cadat super inferiorem concaui quadrati superficiem, et ui-
61
de, ut facile intret quadratum: ne compressa immutetur. Cadat igitur super faciem lateris re-
62
gulę acumen tabulę ęneę, et ubi continuabitur ei, fiat signum: et a puncto assignato produca-
63
tur in extremitates regulę, linea aequidistans lateribus regulae, ut sit linea illa, linea longitudinis
1
regulae. Deinceps in longiore parte illius lineae circa punctum sumptum, sumatur altitudo me-
2
dij grani hordei, et fiat punctum. Dico quod illud est punctum medium regulae, quod etiam cen-
3
tris foraminum opponitur recte. Quoniam enim centra foraminum elongantur super superfi-
4
ciem tabulae aeneae, in medij grani quantitate, et distant a superficie annuli per duos digitos: Igi-
5
tur punctum illud distat ab eadem per duos digitos, et in quadrato concauo per digitum unum.
6
Quare ab extremitatibus regulae ad punctum sunt tres digiti. Quare punctum illud erit medium. Super
7
hoc medium punctum producatur in utramque partem linea, secundum latitudinem aequidistans extremitati-
8
bus: et medietates lineae longitudinis (super quam est haec perpendicularis) diuidantur per aequa-
9
lia, per lineas latitudinis perpendiculares extremitatibus aequidistantes. Et ita diuisa erit regula in
10
quatuor aequales partes. Similis fiat in alijs regulis operatio.
11
9. Situs et collocatio speculorum regularium in reflexionis organo. 10. 12. 13. 14. 15. 16. 17 p 5.
12
HIs completis, adaptetur speculum planum uni regularum: et est: ut sit regula cauata secundum
13
altitudinem speculi, ita ut superficies speculi sit in eadem superficie cum superficie regulae: et
14
ita, ut medium superficiei speculi punctum, directe supponatur medio superficiei regulae pun〈-〉
15
cto: et ita, ut linea diuidens superficiem regulę in duo aequalia: diuidat etiam superficiem speculi per ę-
16
qualia, et ut continuentur partes speculi cum linea diuidente: et hoc obseruetur in possibilitatis fine.
17
Deinde speculum columnare politum in facie applicetur alicui regulae ita, ut medium punctum eius ca-
18
dat super medium regulae punctum, et ita, ut linea in longitudine speculi sumpta, diuidens ipsum per
19
aequalia, continuetur cum partibus lineae longitudinis superficiei regulae aeque diuidenti, et ut media
20
longitudinis speculi linea sit in superficie regulę. Et hoc sic fieri poterit. Vtriusque basis speculi arcus
21
per aequalia diuidantur, et a puncto diuisionis signato ad oppositum signatum punctum linea produca〈-〉
22
tur, et lineę mediae longitudinis aptetur et continuetur. Speculum columnare concauum aptetur regu-
23
lae, ut media longitudinis eius linea secundum aequalem basium arcuum diuisionem sumpta, aequidistans
24
sit lineae mediae longitudinis regulae: et etiam ut utriusque arcus chordę cum lineae longitudinis extremis
25
sint in superficie regulae. Pyramidale speculum extra politum applicetur regulae, ut acumen eius sit in
26
termino lineae mediae longitudinis regulae, et linea diuidens portionem pyramidalis per aequa, quę sci〈-〉
27
licet a uertice ad medium arcus basis punctum producitur, sit in superficie continuata cum parte re-
28
stante lineę mediae, longitudinis regulae. Speculum pyramidale concauum applicetur regulę ita, ut
29
acumen eius sit in directo mediae lineae longitudinis regulae, chorda uero arcus basis sit in superfi-
30
cie regulae, et linea a uertice ad medium arcus basis punctum ducta, sit aequidistans mediae lineae
31
longitudinis regulae. Cum autem longitudo pyramidis sit quatuor digitorum et dimidij: restabumt
32
ex longitudine regulae digitus et dimidius. Ad aptandum regulae speculum sphaericum extra poli-
33
tum: fiat in regula circulus secundum quantitatem trium digitorum: eius centrum sit medium re-
34
gulae punctum: et aptetur speculum, ut medium superficiei eius punctum sit in superficie regulae,
35
et in medio puncto mediae lineae longitudinis regulae: quod quidem sciri poterit per applicationem
36
alterius regulae acutae, aequalis huic in longitudine, et diuisae per aequalitatem, et applicatę mediae
37
lineae longitudinis regulae, ita ut medium huius regulae acutae punctum, tangat medium speculi
38
sphaerici punctum. Sphęricum concauum aptatur: facto in regula circulo secundum quantitatem
39
trium digitorum, cuius centrum medium regulae punctum: Cauato circulo imponatur ita, ut circu〈-〉
40
lus basis speculi sit in superficie regulae, et punctum medium concauitatis speculi, sit directe oppo-
41
situm medio regulae puncto, et diameter basis speculi continuetur mediae lineae regulę: Quae ita per-
42
pendetur. In regula acuta punctum signetur: et ab illo puncto longitudo semidiametri basis speculi no〈-〉
43
tetur ex utraque parte, et ita haec acuta regula mediae lineae regulae applicetur, ut punctum signatum
44
in ea, directe opponatur medio concauitatis speculi puncto, et diameter in ea facta simul sit cum ba-
45
sis diametro. His peractis in semidiametro tabulae aeneae triangulum per aequalia diuidente: signe-
46
tur ab acumine eius longitudo, aequalis axi huius speculi concaui, et fiat punctum. Axis autem sic
47
dignoscitur. Regula acuta superficiei speculi applicetur, ut acuitas directe sit super mediam longi-
48
tudinis lineam, puncto eius super medium concaui speculi punctum directe statuto: deinde acus
49
recta et subtilis super illud regulae acutae punctum perpendiculariter cadat in speculum: descen-
50
det quidem super medium concaui punctum: signetur autem in acu punctum, quod post suum
51
descensum tangat concauitas regulae: et sit modicum declinata regula, ut certius possit fieri in acu
52
signum. Postea secundum longitudinem acus a puncto signato in ea, metire ab acumine tabulae e-
53
neae in linea triangulum diuidente, et fac punctum. Deinceps hanc regulam facias intrare quadra-
54
tum concauum, ita ut acumen tabulae aeneae descendat supra speculum, et adhibeatur regula acu-
55
ta, ut signetur punctum in linea diuidente triangulum, quod tetigerit ex ea regula acuta, cum a-
56
cumen trianguli descenderit usque ad superficiem concaui: Signa igitur punctum: hoc uero se-
57
cundum punctum minus distabit ab acumine quam primum. Superficies enim tabulae aeneae di-
58
stat a superficie annuli siue tabulae, in qua est quadratum concauum, per duos digitos minus me-
59
dietate grani hordei: punctum autem medium regulae directe est oppositum medio speculi conca-
60
ui puncto: quod quidem distat ab eadem superficie tabulae per duos digitos. Cum ergo acumen ta-
61
bulę orthogonaliter descendat: non cadet super medium concaui punctum, quod est terminus axis, sed in
62
punctum altius. Quare patet propositum. Signetur uero in speculo concauo punctum, in quod incidit acumen
63
tabulae aeneae, et extracto in puncto illo foramine, orthogonaliter descendente et modico, ad hanc quidem
1
mensuram, ut in eo descendat acumen: donec acuitas lineae adhibitae, contingat punctum lineae diui-
2
dentis triangulum primo signatum: quod cum fuerit: erit quidem acumen tabulae aeneae in eadem su〈-〉
3
perficie cum termino axis speculi: quae superficies est aequidistans superficiei regulę: et erit linea a ter-
4
mino axis ad acumen ducta, perpendicularis super superficiem tabulae aeneae. Axis autem speculi in ea-
5
dem erit superficie cum centris foraminum: quoniam distantia eorum a superficie annuli duorum est di-
6
gitorum, et terminus axis similiter. His cum diligentia praeparatis, poterit uideri, quod promisimus.
7
10. Radius speculo plano obliquus, in oppositam partem reflectitur: et aquas angulos inci-
8
dentiae et reflexionis. 10 p 5.
9
IMmittatur annulo regula, super quam est speculum planum, donec acumen tabulae aeneae cadat su-
10
per speculum, et sit infixa regula quadrato concauo: et in eo subtus regulam aliquid apponatur, quod
11
ei conferat firmitatem, ne uacillet: deinde opponatur pergamenum foraminibus, et cum digito fiat im〈-〉
12
pressio, ut obturentur, et impressionem percipere possis, et signum foraminis fiat in pergameno cum
13
incausto uel aliquo alio: Vnum autem foraminum relinquatur apertum, declinatum non super me-
14
diam regulam, et adhibeatur radio solis foramen apertum: certior autem erit huius rei comprehen〈-〉
15
sio, si adhibeatur radio solis per foramen domus intranti. Cum igitur radius foramen intrans ad spe〈-〉
16
culum peruenerit, uidebis ipsum reflecti ad foramen illud, respiciens super lineam tabulae aeneę ae-
17
qualem angulum continentem cum linea triangulum per aequa diuidente, ei angulo, quem tenet li〈-〉
18
nea a foramine discooperto cum eadem tabulae semidiametro. Si uero foramen, in quod fit reflexio,
19
discoopertum opponas radio, priore cooperto: uidebis radium reflecti in coopertum. Si uero fora〈-〉
20
mini imponatur columna ferrea concaua, quam ad quantitatem foraminum fieri pręcepimus: quę
21
ut firmius stet, modicum cerae circa eam apponatur: descendet lux per columnae concauitatem, si-
22
cut descendit per foramen, et reflectetur in foramen sibi respondens, et super lineas tabulae aeneae
23
erit descensus et reflexio pari modo, ut prius. Et si ad secundum foramen columnam transtulerimus:
24
in primum lucem reflexam uidebimus. Erit autem debilior lux per columnam descendens, quam
25
sine columna per foramen. Erit autem uidere eundem reflectendi modum in debiliore luce. Obtu〈-〉
26
retur foramen cum cera, ut modicum circa centrum ei restet uacuum: et uidebitur lucis reflexio in
27
foramine simili circa centrum. Pari modo, si concauitatem columnae cum cera obturaueris, ut re-
28
maneat quasi terminus solius axis: descendet lux super axem columnae, et reflectetur ad centrum
29
foraminis similis. Eodem modo altera columna imposita, cum descenderit lux super axem unius fo-
30
raminis: reflectetur super axem similis. Centrum enim foraminis directe axi opponitur: et cum lucis
31
reflexio cadat in centrum, nec moueatur, nisi per lineam rectam, oportet, ut procedat secundum axem.
32
11. Radius speculo perpendicularis, reflectitur in seipsum. 11. 12 p 5.
33
OBturatis autem foraminibus singulis, praeter medium, quod directe super tabulam aeneam
34
incidit: fiat baculus columnaris ad quantitatem foraminis, et extremitas eius acuatur, ut re-
35
maneat solus terminus axis eius, et descendat per foramen ad speculum, et signetur punctum,
36
in quod ceciderit: deinde descendat radius solis per foramen illud: cadet quidem super punctum signa〈-〉
37
tum, et circa ipsum efficiet circulum. Signetur igitur in fine huius lucis circularis punctum, et secun-
38
dum quantitatem lineae interiacentis puncta signata, fiat circulus: erit quidem circulus iste maior circu〈-〉
39
lo foraminis: quoniam processus lucis per foramen ingredientis, est per modum pyramidis. Vnde
40
palam, quod lux descendens per axem, reflectitur super eundem. Veruntamen apparebit lux circu〈-〉
41
laris circa basim interiorem foraminis, maioris quidem capacitatis luce incidente uel radio, et ma-
42
ioris etiam lucis, interioris lucis circulo: et palam est, hanc lucem esse per reflexionem: uerum non per reflexi〈-〉
43
onem lucis super axem descendentis: quod ex hoc poterit patere. Obturata utraque foraminis basi,
44
ut quasi sola remaneat axis uia, et radio solis per uiam axis descendente: non apparebit lux illa circu〈-〉
45
laris, circa interiorem basim foraminis. Quare non procedebat ex reflexa lucis axe. Amplius: ut supra
46
quidem supposuimus, ut regula orthogonaliter caderet in quadratum concauum: si aliquantulum inde au〈-〉
47
feratur, ut regula declinetur, ita, ut extremitas a quadrato remotior, sit demissior radio descen-
48
dente super foramen medium: non cadet perpendiculariter super speculum: et apparebit lux reflexa a
49
foramine medio remota: et quanto maior erit declinatio, tanto maior erit lucis reflexae a foramine
50
remotio. Si uero ad rectitudinem regula reducatur, lux reflexa circa interiorem foraminis basim, ut pri〈-〉
51
us, uidebitur. Palam igitur, quod luce super speculum perpendiculariter cadente, regreditur ad foramen,
52
per quod ingressa est. Cum uero lux axis declinata ceciderit, non reflectetur ad foramen, per quod in-
53
gressa est, sed tamen apparebit centrum lucis semper super lineam superficiei concauae annuli, per-
54
pendicularem super tabulam aeneam, et descendentem per centrum foraminis medij. Quaecum-
55
que autem dicta sunt in duobus foraminibus primis declinatis: intellige in singulis: et quod dictum
56
est in speculo plano, de luce per foramen seu declinatum seu medium descendente: regula seu recta
57
seu declanata[*]declanata corrupt for declinata: in alijs speculis intellige.
58
12. In speculis, conuexis, cauis: sphaerico, conico cylindraceo, anguli incidentiae et reflexio-
59
nis aequantur. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 20 p 5.
60
SI autem regula, in qua fuerit speculum columnare extra politum, declinetur in quadrato, ita ut non
61
orthogonaliter cadat super quadratum, sed declinetur super partem dextram uel sinistram:
1
apparebit tamen lux reflecti super foramen, simile eius descensui, et medium lucis super medium
2
foraminis, sicut uisum est in regula non declinata. Regulam, in qua situm est columnare concauum,
3
impones, ut descendat acumen tabulae aeneae, donec tangat superficiem speculi: et declinabis hoc
4
speculum secundum latus suum, sicut declinasti extra politum. Idem in speculis pyramidalibus con〈-〉
5
cauis operaberis. Sphaericum concauum aptetur, donec descendat acumen tabulae aeneae in foramen
6
speculi, factum secundum acuminis descensum. Sphaericum extra politum sic imponatur, ut acu-
7
men tabulae aeneae sit in superficie regulae, et in eadem superficie cum medio speculi puncto: quod
8
sic fieri poterit. Adhibeatur regula acuta regulę, et puncto speculi medio, et descendat acumen tabu〈-〉
9
lae aeneae, quousque sit in directo acuitatis regulae: et tunc cogatur sistere. In speculis columnaribus ui〈-〉
10
debis reflexionem hoc modo. Aptetur speculum, sicut dictum est: et per foramen medium descen-
11
dat baculus columnaris, sicut factum est in speculis planis: Cadet quidem baculus super mediam lon〈-〉
12
gitudinis speculi lineam, et erit eius terminus in superficie regulę. Super mediam igitur lineam signe-
13
tur punctum, in quod cadit: et ab hoc puncto in superficie regulae sumatur longitudo semidiametri
14
circuli facti in regula, ad discernendum circularem lucis casum: et ex alia parte puncti sumatur lon-
15
gitudo eadem, et habebitur linea aequalis diametro praedicti circuli. Videbitur autem lux cadens,
16
extendi super praedictam lineam tantum, et reflectetur ad foramen medium: et circa eius basim in-
17
teriorem uidebitur lux circularis maior circulo interiori, sicut in speculis planis uisum est. Idem in
18
speculis pyramidalibus uidere poteris. Pari modo in speculis sphaericis, luce per foramen medium
19
descendente: fiat circulus in superficie regulae ad quantitatem circuli iam dicti: et uidebitur lux ex-
20
tendi super hunc circulum, et reflecti ad foramen medium modo iam dicto. Et apparebit in his o-
21
mnibus rectis reflexionibus, linea perpendicularis in interiore superficie annuli secare lucem circu-
22
larem reflexam, et diuidere circulum eius per medium. Quod autem dictum est de luce naturali: ui-
23
deri poterit in luce accidentali. Domus unici foraminis opponatur parieti, in quem descendit ra-
24
dius solis, et applicetur instrumentum foramini. Cum ergo intrauerit lux accidentalis per foramen
25
non medium, uidebitur reflecti per eius oppositum: et si aptetur instrumentum, ut intret per duo
26
foramina, reflectetur per duo similia. Verum ut possis perpendere lucem, cum intrauerit directe:
27
appone superius pergamenum album, et inclina instrumentum, donec uideas lucem cadentem su-
28
per pergamenum: in speculis enim non plene comprehenditur lucis accidentalis casus, propter de-
29
bilitatem eius. Idem autem in hac luce patebit, quod in naturali patuit: non enim est diuersitas in ea-
30
rum natura, nisi quod una fortis est, et alia debilis. Palam ergo, quod luces per diuersas lineas ad spe〈-〉
31
cula accedentes, per diuersas reflectuntur lineas: et quod secundum rectam perpendicularem in-
32
cidentes, secundum eandem regrediuntur: et quod declinatio linearum reflexionis, est aequalis decli〈-〉
33
nationi linearum accessus.
34
13. Superficies reflexionis est perpendicularis plano speculum in reflexionis puncto tan-
35
genti. 25 p 5.
36
ET planum, quod lineae lucis reflexae et aduenientis, sunt in eadem superficie orthogonali super
37
superficiem politi, aut superficiem contingentem punctum politi, a quo fit reflexio: et si lux su〈-〉
38
per perpendicularem uenerit, reflectitur super perpendicularem: et in quodcunque punctum
39
ceciderit, reflectitur in superficie perpendiculari, super superficiem tangentem illud punctum: et
40
semper linea reflexa cum perpendiculari super illud punctum, aequalem tenet angulum, angulo,
41
quem includit linea ueniens cum eadem perpendiculari. Et huius rei probatio est. Quia palam [per
42
10. 11. 12. n] quod si descendat lux quaecunque per foramen aliquod: reflectitur per aliud ipsum respi-
43
ciens: et si constringatur foramen, ut restet quasi solus axis: reflectitur per axem respicientis: et si
44
fiat alteratio descensus lucis: reflectitur per lineas, per quas prius descenderat. Et palam [ex instru-
45
menti reflexionis constructione] quod foramina se respicientia eundem habent situm, respectu me-
46
dij. Et cum non procedat lux, nisi per rectas lineas: palam, quod reflectitur per lineas eiusdem situs,
47
respectu medij foraminis, cum lineis descensus: Vnde cum accedit per orthogonalem, per eam reflecti-
48
tur solam. Quare semper lineae reflexionis eundem seruant situm cum lineis descensus, respectu su-
49
perficiei contingentis punctum reflexionis. Et hoc uerum est siue in substantiali siue in accidenta-
50
li luce, siue forti s